جاقىندا «ارىس» باسپاسىنان بەلگىلى ەمشى سەيىتقامزا قاليەۆتىڭ قازاق ەمىنىڭ رەتسەپتەرى مەن تيبەت مەديتسيناسىنىڭ نەگىزدەرىن قامتىعان «ەمدىك رەتسەپتەر ەنتسيكلوپەدياسى» جارىق كوردى. كىتاپتا قازاق تىلىندەگى الۋان ءتۇرلى دارىلىك شوپتەردىڭ اتى اتالىپ، ەمدىك قاسيەتى كورسەتىلەدى. سوندىقتان دا بۇل ەڭبەك حالىق ەمشىلىگى ءۇشىن ۇلكەن قازىنا عانا ەمەس، قازاقتىڭ سوزدىك قورىنا كوپتەگەن قۇندى اتاۋلاردى قوساتىن ءسوز قورجىنى. تومەندە اتالمىش كىتاپ اۆتورىنىڭ قازاق تىلىندەگى وسىمدىك اتاۋلارى تۋرالى ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

جاقىندا «ارىس» باسپاسىنان بەلگىلى ەمشى سەيىتقامزا قاليەۆتىڭ قازاق ەمىنىڭ رەتسەپتەرى مەن تيبەت مەديتسيناسىنىڭ نەگىزدەرىن قامتىعان «ەمدىك رەتسەپتەر ەنتسيكلوپەدياسى» جارىق كوردى. كىتاپتا قازاق تىلىندەگى الۋان ءتۇرلى دارىلىك شوپتەردىڭ اتى اتالىپ، ەمدىك قاسيەتى كورسەتىلەدى. سوندىقتان دا بۇل ەڭبەك حالىق ەمشىلىگى ءۇشىن ۇلكەن قازىنا عانا ەمەس، قازاقتىڭ سوزدىك قورىنا كوپتەگەن قۇندى اتاۋلاردى قوساتىن ءسوز قورجىنى. تومەندە اتالمىش كىتاپ اۆتورىنىڭ قازاق تىلىندەگى وسىمدىك اتاۋلارى تۋرالى ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بوتانيك عالىمدارىمىزدىڭ ەسەپتەۋ­لەرى بويىنشا، رەسپۋبليكامىزدىڭ اۋماعىندا التى مىڭنان استام وسىمدىك ءتۇرى بار دەلىنەدى. ونىڭ 760-ى باسقا ەشبىر جەردە وسپەيتىنى دە دالەلدەنگەن. دەمەك، قازاق جەرىندە وسەتىن بارلىق وسىمدىكتىڭ قازاقشا اتاۋى بار دەگەن ءسوز. تەك سول وسىمدىك وسەتىن جەردەگى تۇرعىلىقتى ادامدارمەن كەڭىنەن وتىرىپ اسىقپاي اڭگىمەلەسۋ ارقىلى ءار ءتۇردىڭ اتىن جازىپ، ءتۇسىن انىقتاپ، قاسيەتىن ءبىلىپ، مالعا جۇعىمدىلىعىن، دارىلىك ەرەكشەلىكتەرىن تاپتىشتەپ جازىپ الۋ كەرەك.
ون تومدىق «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» بار بولعانى 768 عانا وسىمدىك اتاۋى بار. سونىڭ وزىندە كەيبىرەۋى جاڭساق جازىلىپ، اتاۋدىڭ تولىق ماعىناسىن بەرە المايدى. دەمەك، قازاق جەرىنىڭ كوپتەگەن وسىمدىك تۇرلەرى باسقا ۇلتتاردىڭ، اسىرەسە، ورىس­تاردىڭ اتاۋىمەن تۇرعانى ۇلتتىق نامىسىمىز­عا سىن دەپ ويلايمىن. اتالعان تۇسىندىرمە سوزدىكتە 67 مىڭ ءسوز تىركەلگەن ەكەن. وعان باسقا جاقتان ءىز­دە­مەي-اق وزىمىزدە وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ اتاۋىن قوس­ساق، ءسوز قورىمىز قاناتىن جايىپ، قومدانا تۇسەر ەدى.
«ەرتەرەكتە تارباعاتاي وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن وسپان بابالىقوۆ دەگەن اقساقال وسىمدىكتىڭ ون مىڭنان استام ءتۇرىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرۋشى ەدى»،- دەپ ەسكە الۋشى ەدى كۇنى كەشە عانا كوز جۇمعان عۇلاما كاريا جاعدا بابالىقوۆ. وسى ورايدا ەرىكسىز ويعا قالاسىز. وسىنشاما وسىمدىك بولماسا سونشاما اتاۋدى سول ادام قايدان ءبىلدى؟ ونى كەزىندە ەسكەرىپ، قاعازعا تۇسىرە الماعانىمىز وكىنىشتى-اق. اعىلشىنداردىڭ سوزدىك قورىندا 415 مىڭ، ورىستاردا 120 مىڭنان استام ءسوز بولسا، وسىنىڭ اسا قوماقتى بولىگى وسىمدىكتەردىڭ اتاۋىمەن كوركەيىپ تۇرعان جوق پا؟!
وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى كورشىلەس قىتاي ەلىنە بارعان ساپارىمىزدا ءار اۋداندا وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ءتۇسىن تۇستەپ، سانىن رەتتەپ، ساپاسىن زەرتتەيتىن ارنايى توپ جاساقتالعانىنا كۋا بولىپ ەدىك. توپقا وسى سالانىڭ جاناشىر ماماندارىنان جيىرما شاقتى ادام جينالعان. ولار تەك وسى جۇمىسپەن عانا اينالىسادى. اي سايىن جوعارىعا ەسەپ بەرىپ، جۇمىس ناتيجەسىن ساراپقا سالادى. ءوز ىسىنە سالعىرت قاراعان ادامدار بولسا ونى جۇمىستان شىعارىپ، ورنىنا قۇلشىنىپ تۇرعان ادامداردان تولىقتىرادى. ولار «قاي وسىمدىك قانداي توپىراقتا وسەدى؟ توپىراقتىڭ قۇنارى، ىلعالدىڭ مولشەرى، مال ازىقتىڭ قۇندىلىعى، جۇعىمدىلىعى، دارىلىك قاسيەتى قانداي؟» دەگەن سۇراقتارعا جەرگىلىكتى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ادامداردى قاتىستىرا وتىرىپ، جاۋاپ ىزدەيتىنى ءبىزدى قىزىقتىرعان ەدى. ارينە، بۇل جۇمىس تۇگەلدەي مەملەكەت قۇزىرىندا. سوندىقتان دا ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى.
ءبىزدىڭ ەلدە دە وسىنداي جۇيەلى جۇمىس بولما­يىنشا وسىمدىك اتاۋلارىن تولىق جيناپ الا المايمىز. ءالى كۇنگە دەيىن ەل ىشىندە اۋىزشا ايتىلىپ، تۇرمىستا قولدانىپ جۇرگەن وسىمدىك اتاۋلارى تۇسىندىرمە ءسوز قورىمىزدا جوق بولۋى نەمەسە باسقا ماعىنامەن ايتىلۋىنا بىرەر مىسال كەلتىرەيىن. تۇسىندىرمە سوزدىكتە «ساسىق ءشوپ» دەپ اتالاتىن ءشوپتى ەل ىشىندە «گۇلبۋىن» دەپ تە اتايدى. ونى ورىس­تار «پۋستىرنيك» دەپ اتايدى. ونى ساسىق دەگەننەن گورى گۇلبۋىن دەگەن ماعىناسى قۇلاققا جاعىمدى ءارى ايتسا ايتقانداي ءار جاپىراعىنىڭ تۇبىنەن گۇل قاۋاشاقتارى اشىلادى. ول - جۇرەك ءدارىسى رەتىندە اتىنا زاتى ساي كورىكتى وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى.
ءالى ەسىمدە، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسى بولاتىن، قىلتاماق سىرقاتىمەن ءال ۇستىندە جاتقان اكەم: «تۋعان جەر توپىراعىندا وسكەن (التاي تاۋىن ايتادى) قاراعايدىڭ قازانىنان ءدام تاتار ما ەدى»، - دەپ وكىنىشپەن كوز جۇمىپ ەدى. كەيىن كەلە سول ءسوزدىڭ ماعىناسىن كوپ ىزدەۋىمە تۋرا كەلدى. اكادەميالىق سوزدىكتەردى ءسۇزىپ، ەنتسيكلوپەدياعا دا ءۇڭىلدىم، تابىلمادى. بىراق ەل ىشىندەگى كونە كوز قاريا­لار ۇمىتپاپتى. ونىڭ سىرى مىنادا ەكەن: «ەلۋ جىلدا ەل جاڭارادى، ءجۇز جىلدا قازان تولادى» دەگەن قاناتتى ءسوز بار قازاقتا. وسىنداعى «ەلۋ جىلدا ەل جاڭارادى» دەگەن ءسوز تۇسىنىكتى. ال «ءجۇز جىلدا قازان تولادىسى» قالاي؟ دارىلىك قاسيەتى وزگەشە وسىمدىكتىڭ ءبىرى - بۇرشىكتى ءسىبىر قاراعايى. ول بەس ءجۇز جىل بويى ءوڭىن جوعالتپاي وسۋمەن بولادى ەكەن. بۇرشىگى بەس-ون جىل ىشىندە ءپىسىپ جەتىلمەسە دە الىپ جەۋگە، دارىگە جاراتۋعا بولادى. سول بۇرشىك ءدانى جۇلىنباسا جىل سايىنعى كوكتەمدە قايتا كوگىلدىر تارتىپ، جاندانىپ، ءوسۋ ۇستىندە ەكەنىن اڭعارتىپ تۇرادى. وسىلايشا ءجۇز جىل بويى ءپىسىپ-جەتىلىپ، مەرزىمى جەتكەندە وزدىگىنەن ءۇزىلىپ تۇسەدى ەكەن. بۇرشىك ءداننىڭ پىسكەن سول مەزگىلىن بابالار «قازان تولدى» اتاعان. بۇل - كوپتى كورگەن قاريالاردىڭ تۇسىنىگى. وسى بۇرشىك ءداننىڭ دارىلىك قاسيەتىن شىعىس ەمشىلەرى ەجەلگى داۋىرلەردەن-اق بىلگەن.
ەندى اقجۇرەك (اقبياۋ) گۇلدى ءشوبىن الايىق. ونىڭ شيپالىق قاسيەتىنەن بۇرىن اتاۋىن رەس­پۋبليكامىزدان شىعاتىن ەشبىر باسىلىمنان تاپپادىق. بۇل وسىمدىك ءوزىمىزدىڭ تارباعاتاي، تەكەلى، قاپال، الاتاۋ باۋرايلارىندا وتە كوپ وسەدى. دارىلىك قاسيەتى اسا جوعارى. حالىق مەديتسيناسىندا ەجەلدەن قولدانىلادى. اقجۇرەك - تەڭىز دەڭگەيىنەن 1500-2000 مەتر بيىكتەگى تاۋلاردىڭ كۇنگەي بەتىندەگى قالىڭ ءشوپ اراسىندا ءوسىپ، مامىر-ماۋسىم ايلارىندا جەتىلەتىن وسىمدىك.
وسى اقجۇرەككە بايلانىستى ايتا كەتەر ءبىر جايت، سوڭعى جىلدارى باتىس قىتايعا بارعان ساپارىمىزداعى تاڭدانىسىمىز ەدى. تەك قانا وسى اتالعان وسىمدىكتى جيناۋ ءۇشىن سوناۋ شىعىس قىتايدان التاي، تارباعاتاي، ىلە الاتاۋىن بەتكە العان قىتايلىقتار ءتورت مىڭ شاقىرىمدىق جولدى الىسسىنباي لەك-لەگىمەن اعىلادى ەكەن. ولار ءوز جەرىندەگى اتالعان وسىمدىكتى تاۋىسىپ، قازاق جەرىنە توپ-توبىمەن ءوتىپ، سونى جيناپ جۇرگەنىن مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىنەن تالاي وقىعانىمىز بار ەدى. ويتكەنى اقجۇرەكتى قىتايدىڭ مەديتسينالىق ورىندارى، حالىق ەمشىلەرى اسا قىمباتقا باعالاپ الادى ەكەن. ولار سونشاما جەردەن جول ازابىن تارتىپ، ارىپ-اشىپ، ازىپ-توزىپ كەلگەندە ارقايسىسى 3-4 كيلوگرامنان جيناسا، سونىسىنا قۋانا-قۋانا قايتاتىن كورىنەدى. وسىدان-اق ونىڭ قۇنى قانشالىق ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. وكىنىشكە قاراي، وسىنداي شيپالى وسىمدىكتىڭ ءوز جەرىمىزدە باعالانباۋى، ءدارى جاسايتىن ورىنداردىڭ نازارىنا ىلىكپەۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟..
حالقىمىز تابيعات بىتىمىنە قاراي ات قويۋعا وتە شەبەر. قويىلعان ءار اتاۋ بەلگى زاتتىڭ تانىم­دىق قاسيەتىن ايداي ايعاقتاپ تۇراتىنىنا قايران قالاسىڭ. ماسەلەن، ءبىزدىڭ اكادەميالىق سوزدىكتەرىمىزدە «تامىر ءدارى» دەلىنەتىن اتاۋدى «كادىمگى جەنشەن» دەپ تۇسىندىرەدى. «جەنشەن» - قىتاي ءسوزى. باسقا ەلدەر دە ونى وسىلاي اتايدى. ەگەر ول ءوز جەرلەرىندە وسەتىن بولسا وزدەرىنشە اتاعان بولار ەدى. ال «جەنشەن» ءبىزدىڭ بيىك تاۋلارىمىزدا وسكەندىكتەن دە ءوز تىلىمىزدە اتاۋى بار. ونى اتا-بابالارىمىز الىمساقتان «ءادامشوپ» دەپ اتاعان. بۇلاي اتاۋدىڭ، بىزدىڭشە، ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار سياقتى. ءبىرىنشىسى، وسىمدىكتە اياق-قولدىڭ، كەۋدە، مويىن، باستىڭ سۇلباسى اپ-ايقىن كورىنىپ تۇرادى. ەكىنشىسى، ونىڭ عۇمىرىنا بايلانىستى. ەرتەدە التاي تاۋلارىنداعى قالىڭ قاراعاي اراسىنداعى شاعىن الاڭقايدا وسكەن ءادامشوپتى كورگەن بابالارىمىز سول جەرگە بەلگى قويادى ەكەن. ونداعى ماقسات - وسىمدىكتىڭ ءوسىپ-ءونىپ، ءپىسىپ-جەتىلۋىن كۇتۋ. وعان ءوز عۇمىرى جەتپەسە، ۇرپاعىنا تابىس ەتەتىن كورىنەدى. ءادامشوپتىڭ تولىق قۋاتىنا كەلۋىنە ەلۋ، ءجۇز جىل ۋاقىت كەتەدى. ون جىل، جيىرما جىل تولعانىنا جاس دەپ قاراعان. دەمەك، ءادامشوپتىڭ دە ءوسۋ-تولىسۋ مەرزىمى اداممەن پارا-پار كەلەتىنى عوي. ءشوپتىڭ ءتۇرى، عۇمىرى اداممەن ۇقساس ءورىلىپ جاتقانىن اڭعارا بىلگەن حالىق «ءادامشوپ» دەپ ورىندى اتاعان.
بىزدە كۇندەلىكتى ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەن «لالا گۇلدەرىنىڭ» قازاقشا اتاۋى جوق سياقتى كورىنەدى. بۇل وسىمدىك تە حالىق مەديتسيناسىندا ءدارى رەتىندە ءجيى قولدانىلادى، قازاقشا اتاۋلارى بار. ماسەلەن، جاپىراقتارى جىڭىشكە جىلانقياق سياقتى تارالىپ وسەتىن سارى ءتۇستى، شيراتىلا بوي كوتەرەتىن گۇلدى وسىمدىكتى ورىسشا-قازاقشا ەكى تومدىق سوزدىكتە «لالا -«ۆوديانايا ليليا» - سۋ لالاسى»دەپ اتاپتى. ونى ءبىزدىڭ حالىق «التىن گۇل» دەپ اتاعان. ميىنا زاقىم كەلگەن ادامداردى حالىق ەمشىلەرى وسى شوپپەن ساقايتقان. وسى اتالعان گۇلدەر توبىنا جاتقىزىلىپ جۇرگەن الاشۇبار لالا گۇلىن حالقىمىز «سارانا» دەپ اتايدى.
كەڭ-بايتاق ولكەمىزدە جۋانىڭ دا تۇرلەرى وتە كوپ. وسىلاردىڭ اراسىندا تەك تاعامدىق قاسيەتىمەن عانا ەمەس، شيپالى دارىلىك ەرەكشەلىگىمەن دە بولىنەتىندەرى دە بارشىلىق. سونىڭ ءبىرى - شيجۋا. ونى ورىستار «ديۋساي»، قىتايدار «جيۋساي» دەپ قولدان ەگىپ وسىرەدى. بۇدان الۋان ءتۇرلى تاعام ازىرلەپ، ءدانىن، جاپىراعىن، تامىرىن جيناپ كەپتىرىپ، ءدارى جاسايدى.
ءبىز سوزدىك قورىمىزدا ەل اراسىندا اۋىزدان اۋىزعا تارالىپ، ماعىناسى تۇسىنىكتى بولعانىمەن باسپاسوزىمىزدە كورىنبەي جۇرگەن، دارىلىك وسىمدىكتەر قاتارىنان قاعا بەرىستە قالىپ بارا جاتقان، بىراق وتە قاجەتتى، شيپالىلىعى اسا جوعارى، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن كوتەرۋگە وزىندىك ۇلەس قوساتىن وسىمدىكتەردىڭ كەيبىرىن عانا اتادىق.
سوڭعى كەزدەرى ءسوز قورىمىزدى تولىقتىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن سوزدەر ورىسشادان، حالىق­ارالىق اتاۋلاردان اۋدارىلىپ، تىلىمىزگە كىرىگە باس­تادى. وسىعان وراي وزىمىزدە ايتىلىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزدا قولدانىلىپ جۇرگەن دارىلىك ءارى اسقا قوسىلاتىن دامدەندىرگىش وسىمدىكتەر اتاۋلارىن ءتۇر-تۇسىنە، جەكە قاسيەتىنە، قولدانۋ اياسىنا قاراي قۇلاققا جاعىمدى ءارى تۇسىنىكتى اتاۋمەن اتاعانىمىز دۇرىس. مىسالى، «پەترۋشكانى» «يىستىكوك» دەپ اتا­ساق، ءوز ماعىناسىن تولىق اشاتىن سياقتى. ال «سەل­دەرەيدىڭ» تۇپكى ماعىناسىن ساقتاي وتىرىپ، «سەل­دىركوك» دەسەك، ءوز سوزىمىزگە اينالماي ما؟! ول - جاي عانا قاتارداعى ءشوپ ەمەس، ادام دەنەسىندەگى ءتۇرلى قابىنۋ اۋرۋلارىن تەجەيتىن، دەنەگە جينالعان ارتىق ىلعالدى ىعىستىرىپ شىعاراتىن دارىلىك وسىمدىك.
رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار وڭىرىنەن كەزدەسەتىن تاعى ءبىر دارىلىك وسىمدىك - «كۇيدىرگى». تىلىمىزدە كۇيدىرگى دەگەن اۋرۋدىڭ اتاۋى دا بار. ءشوپتىڭ اتاۋى جوق. ءبىز جازبا دەرەكتەردەن كەزدەستىرە المادىق. ەل ىشىندە ول ءشوپتى ءدارى رەتىندە كوپ قولدانادى. ونى دەنەڭىزگە مەرزىمىنەن ارتىق ۇستاساڭىز، كۇلدىرەتىپ كۇيدىرىپ تاستايدى. ال شامالى عانا ۇستاساڭىز، بۋىن اۋرۋلارىن جازادى. ەكى تىزەسىنەن باسا الماي قالعان ادامداردىڭ وسى ەمنەن سوڭ تولىققاندى جازىلىپ كەتكەنىن كوزبەن كوردىك. ول قىراڭ جەردە ۇيىسىپ وسەدى. بويى الاسا، باسىندا كارىقىزدىڭ جەمىسىنە ۇقساس تىكەندى سوپاقشا جەمىسى بولادى. تىكەندەرى ءالسىز، ۇستاي الساڭىز، جاپىرىلىپ مايىسىپ قالادى.
بىزدىڭشە، ەلىمىزدە دارىلىك وسىمدىكتەر سانى مىڭعا جۋىقتايدى. ونىڭ بەلگىلى بولىگىنىڭ اتاۋى ورىسشادان تىكەلەي اۋدارىلعاندىقتان، تولىق ماعىناسىن بەرمەيدى. سوندىقتان دا ونىڭ تۇپكى ماعىناسىن جەتە زەرتتەپ ءبىلۋ، سۇرىپتاپ، ات-اتاۋىن ناقتىلاپ قاعازعا ءتۇسىرۋ - بۇگىنگى عىلىم الدىندا تۇرعان اسا جاۋاپتى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان وسى سالادا ەڭبەك ەتەتىن ءاربىر قازاق ءوزى بىلەتىن وسىمدىكتەر جايىنداعى مالىمەتتى حال-قادەرىنشە رەداك­تسياعا جازىپ جىبەرسە، سوزدىك قورىمىزدى كوبەيتۋگە قوسقان ۇلەسى بولار ەدى.

سەيىتقامزا قاليەۆ، حالىق ەمشىسى

«انا ءتىلى» گازەتى