قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi - يۋنەسكو-نىڭ الەمدiك مۇرا تiزiمiندە لايىقتى ورىن العان ارحيتەكتۋرالىق ونەردiڭ عاجاپ ۇلگiسi. حVI عاسىردىڭ بەلگiلi تاريحشىسى فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني بۇل قۇرىلىستى «دۇنيە جۇزiندە سالىنعان كەرەمەت عيماراتتاردىڭ جانە ادامزات بالاسىنىڭ تاڭعاجايىپ تۋىندىلارىنىڭ بiرi» دەسە، «ادام قولىمەن سومدالعان كەرەمەت دۇنيە سول زامانداعى شەبەرلەردiڭ دارىندىلىعىن كورسەتۋمەن قاتار قازiرگi كوركەمدiك دۇنيەلەرگە دە ۇلگi بولارلىق دەڭگەيدە...» - دەپ جازدى وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا قوسىلعاننان كەيiن تۇركiستان قالاسىندا بولىپ، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiن تاماشالاپ قايتقان مير-ساليح بەكچۋرين.

بۇل عيماراتتا بايىرعى قازاق تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى وقيعالارى وربiگەن. قازاقتىڭ اتاقتى حانى ابىلايدىڭ ورىس پاتشاسىنا جازعان حاتىندا: «ءوز داستۇرiمiزگە ساي جانە الدىڭعى حانداردىڭ جولىمەن، بiزدiڭ اۋليە ازiرەت قوجا احمەت ياساۋي دۇنيە سالعان تۇركiستان قالاسىندا، ونىڭ قابiرi قاسىندا فاتيحا سۇرەسi وقىلىپ، مەن حان بولىپ كوتەرiلدiم»، - دەگەن ۇزiندiدەن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندە حان كوتەرۋ سالتاناتتى ءراسiمi وتكەنiن بايقاۋعا بولادى. ورتاعاسىرلىق قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان تۇركiستاننىڭ ەڭ كورiكتi عيماراتىندا بۇدان دا باسقا بۇكiل ەۋرازيا تاعدىرىنا قاتىستى ماجiلiستەر مەن قۇرىلتاي جينالىستارى بولىپ تۇرعانى كۇمان تۋعىزبايدى.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi - يۋنەسكو-نىڭ الەمدiك مۇرا تiزiمiندە لايىقتى ورىن العان ارحيتەكتۋرالىق ونەردiڭ عاجاپ ۇلگiسi. حVI عاسىردىڭ بەلگiلi تاريحشىسى فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني بۇل قۇرىلىستى «دۇنيە جۇزiندە سالىنعان كەرەمەت عيماراتتاردىڭ جانە ادامزات بالاسىنىڭ تاڭعاجايىپ تۋىندىلارىنىڭ بiرi» دەسە، «ادام قولىمەن سومدالعان كەرەمەت دۇنيە سول زامانداعى شەبەرلەردiڭ دارىندىلىعىن كورسەتۋمەن قاتار قازiرگi كوركەمدiك دۇنيەلەرگە دە ۇلگi بولارلىق دەڭگەيدە...» - دەپ جازدى وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا قوسىلعاننان كەيiن تۇركiستان قالاسىندا بولىپ، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiن تاماشالاپ قايتقان مير-ساليح بەكچۋرين.

بۇل عيماراتتا بايىرعى قازاق تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى وقيعالارى وربiگەن. قازاقتىڭ اتاقتى حانى ابىلايدىڭ ورىس پاتشاسىنا جازعان حاتىندا: «ءوز داستۇرiمiزگە ساي جانە الدىڭعى حانداردىڭ جولىمەن، بiزدiڭ اۋليە ازiرەت قوجا احمەت ياساۋي دۇنيە سالعان تۇركiستان قالاسىندا، ونىڭ قابiرi قاسىندا فاتيحا سۇرەسi وقىلىپ، مەن حان بولىپ كوتەرiلدiم»، - دەگەن ۇزiندiدەن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندە حان كوتەرۋ سالتاناتتى ءراسiمi وتكەنiن بايقاۋعا بولادى. ورتاعاسىرلىق قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان تۇركiستاننىڭ ەڭ كورiكتi عيماراتىندا بۇدان دا باسقا بۇكiل ەۋرازيا تاعدىرىنا قاتىستى ماجiلiستەر مەن قۇرىلتاي جينالىستارى بولىپ تۇرعانى كۇمان تۋعىزبايدى.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiنiڭ تاعدىرى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىمەن ۇندەس بولعان دەسە دە بولادى. تۇركiستان اكiمiنiڭ 1846 جىلعى قوقانعا قارسى ارەكەتiن باسۋ ءۇشiن قوقاندىقتار قورعان اينالاسىن، ونىڭ iشiندە قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiن دە ۇزاق ۋاقىت سۋعا بوكتiرەدi. 1864 جىلعى ورىس اسكەرلەرiنiڭ تۇركiستان قالاسىن قورشاۋعا الىپ اتقىلاعاندا، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi سوعىس مايدانىنا اينالدى. ورىستارعا قارسى جاق كەسەنەگە تىعىلعاندىقتان، قوجا احمەت ياساۋي عيماراتىنا زەڭبiرەكتەن وق اتىلدى. ونىڭ ون بiرi عيماراتقا تيiپ، كەسەنە قابىرعالارىنا، كۇمبەزدەرiنە زاقىم كەلتiردi. كەسەنەنi قالايدا ساقتاپ قالۋدى ويلاعان شىراقشىلاردىڭ بiرi باسىن قاتەرگە تiگiپ، مۇنارا باسىنا ورمەلەپ اق جالاۋ تاستاماعاندا، وقتار لەگi تولاستاماي كەرەمەت جادiگەرiمiز جەرمەن-جەكسەن بولار ەدi...

1876 جىلى زەڭبiرەك وقتارىنان جارالانعان كەسەنەنi كوزiمەن كورگەن فرانتسۋز زەرتتەۋشiسi ماريدە ۋجفالۆي-بۋردون ءباسپاسوز بەتiندە ونىڭ سىمباتىنا تامسانا وتىرىپ، كەسەنەنiڭ تاياۋ بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىق بiلدiرەدi: «ءتۇر­كiس­تان كەرەمەتi - ازiرەت مەشiتi. ...جiڭiشكە كۇن ساۋلەلەرiن وتكەرiپ تۇرعان كۇمبەز ارحيتەكتۋراسىنىڭ ۇيلەسiمدi پiشiندەرi تاڭداندىرادى. بۇل تۋىندىنى سومداعان ارحيتەكتور اسا دارىندى مامان جانە اسا تالعامپاز ادام بولعان. عيماراتتىڭ iرi بولiكتەرi باتىلدىقپەن جانە قايتالانباس پiشiنiمەن تاڭعالدىرادى، ال ۇساق بولiكتەرi اسا ۇقىپتىلىقپەن سومدالعان... وسى عاجاپ ەسكەرتكiشتi قازiر جوندەۋ ءۇشiن ميلليونداعان قاراجات قاجەت بولار ەدi; كەسەنەنiڭ ۇسقىنسىز قۇلاندى توبەگە اينالۋ ءساتi تاقاپ-اق قالدى».

فرانتسۋزدىڭ بولجامى قالت كەتiپ، ەسكەرتكiش كوپتەگەن رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار ناتيجەسiندە   بiزگە امان-ەسەن جەتiپ وتىر. نەگiزi, كەڭەستiك داۋiردە جۇرگiزiلگەن رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار ەسكەرتكiشتi قاۋiپتi جاعدايدان الىپ شىقتى. ار­نايى ارحيتەكتۋرالىق، ارحەولوگيالىق جانە ينجەنەرلiك زەرتتەۋلەر جۇرگiزiلدi, كەسەنەنiڭ عىلىمي نەگiز­دەلگەن العاشقى ناقىش-ورنەگi قالپىنا كەلتiرiلدi. الايدا بارلىق جۇمىس ويداعىداي بولمادى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi اينالاسىنداعى بiر توپ ەسكەرتكiشتەر بۇزىلدى، ەسكەرتكiشتiڭ تiرشiلiگi مەن بۇرىنعى قورشاعان ورتاسى وزگەردi. كەڭەستiك زاماندا كەسەنەگە تەك ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ەسكەرتكiشi تۇرعىسىنان عانا قاراۋ باسىم بولدى. ونىڭ قازاق حالقىنىڭ ەڭ اتاقتى تۇلعالارىنىڭ جەرلەنگەن پانتەونى ەكەنi, وندا قازاق دالاسى ءۇشiن ماڭىزى زور وقيعالاردىڭ وتكەنi ەسكەرiلمەدi. جوندەۋ جانە رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار بارىسىندا قۇلپىتاستاردىڭ باسىم بولiگi ءوز ورىندارىنان جىلجىتىلدى، ولاردىڭ استىنداعى قابiرلەر كوپ جاعدايدا زەرتتەلمەدi جانە جەرمەن-جەكسەن ەتiلدi.

كەڭەستەر زامانىندا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiنە قاتىستى كوپ ماسەلە جاسىرىلدى. 1959 جىلى قابىرحانا ەسiگiندەگi كەرەمەت ونەر تۋىندىسى - كۇمiستەلگەن قولا قو­ڭىراۋشالار ۇرلاندى. الايدا كوپشiلiك قاۋىم بۇل قىلمىس جونiندە بەيحابار بولدى. مەن بۇل ۇرلىق جونiندە لەنينرادتىق عالىم ا.ا. يۆانوۆتىڭ 1981 جىلى از عانا دانامەن باسىلعان عىلىمي ماقالاسىنان وقىپ بiلدiم.

كەيبiر رەستاۆراتورلاردىڭ اقىلسىز تiرلiگiنەن كەسەنەنiڭ عاسىرلار بويى امان-ساۋ كەلگەن بولiكتەرiنە زاقىم كەلگەن. الماتىلىق بiر رەستاۆراتور قازاندىق كۇمبەزiنiڭ ويى­عىن بiتەپ تاستاپ، كەسەنە iشiندەگi قالىپتاسقان اۋا اۋىسۋ ءتارتiبiن بۇزدى. وسىنىڭ سالدارىنان قازاندىق كۇمبەزiندەگi بiر توپ ستالاكتيتتەر وپىرىلىپ قۇلاپتى. بiراق بۇل جاعداي عىلىمي ادەبيەتتە ايتىلمايدى. وسىنىڭ راس-وتiرiگiن تەكسەرگiسi كەلگەن ادام 1980 جىلى الماتىداعى «ونەر» باسپاسىنان شىققان ناعىم-بەك نۇرمۇحام­مەدوۆتiڭ «قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi» اتتى البومىن قولىنا الىپ كەسەنەگە بارۋى كەرەك. وسى البومداعى فوتوسۋرەتتەن (132-بەت) قازاندىق كۇمبەزiنiڭ ەش كەتiگi جوق بايىرعى ستالاكتيتتەرiن كورە الاسىز. وسى سۋرەتتi قازiرگi قازاندىق كۇمبەزiندەگi ستالاكتيتتەرمەن سا­لىس­تىرساڭىز، قازiرگi ستالاكتيت­تەردiڭ سانى ازايعانىن، كۇمبەزدiڭ ۇستiڭگi بولiگi ۇڭiرەيiپ قالعانىن بايقايسىز.

كەڭەستiك داۋiردە سىن-ماقالا باستىرۋ قيىن بولاتىن. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi جونiندە عىلىمي-كوپشiلiك ادەبيەتتەگi كەمشi­لiكتەر تۋرالى ماقالام سول كەزدەگi بiردەن-بiر عىلىمي-تانىمدىق «بi­لiم جانە ەڭبەك» - «زەردە» جۋرنالىندا باسىلماي بiراز جىل قوزعاۋسىز جاتتى. تiپتi بەلگiلi عالىم قۇلبەك ەرگوبەكتiڭ ءوزi ماقالامنىڭ باسى­لۋىن سۇراپ رەداكتسياعا تەلەفون شالعانىنان ناتيجە بولمادى. تەك تاۋەلسiزدiك العان سوڭ عانا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi جونiندەگi ماقالام 1993 جىلى شىمكەنتتەگi «جiبەك جولى» جۋرنالىنىڭ №1-2 «كونە كەسەنەنi تانۋدىڭ كەيبiر ماسەلەلەرi» دەگەن اتپەن، 1994 جىلى «قازاق تاريحى» (№4) جۋرنالىندا جاريالاندى.

تاۋەلسiزدiگiمiز ۇلتتىق مادەني مۇرامىزدى ساقتاپ تانىتۋعا زور مۇمكiنشiلiك بەردi. قازاقستاننىڭ وتiنiشiمەن 1993-95 جىلدارى تۇرiك ماماندارى قوجا احمەت ياسا­ۋي كەسەنەسiنiڭ iرگەسiن بەكiتتi, «ۆاكيف ينشاات» فيرماسى 1995-2000 جىلدارى كەسەنەنiڭ ۇلكەن رەستاۆراتسيا­سىن اتقاردى. قازاقستاننىڭ ۇسىنىسىمەن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi يۋنەسكو-نىڭ «الەمدiك مۇرا تiزiمiنە» قوسىلدى.

مادەني مۇرانىڭ ەڭ باستى جاناشىرى - زيالىلار. تاياۋ ارادا   تۇركiستان قالاسىندا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiن قورعاۋ قوعامى قۇرىلىپتى دەگەن حابار ەستiدiم. مۇنداي قوعام قۇرۋدى ۇيىمداستىرۋ العاش رەت 1926 جىلدىڭ وزiندە جوسپارلانعان بولاتىن. تاشكەنت­تەگi مۋزەي iسi, تابيعات، ونەر تۋىندىلارى مەن كونە ەسكەرتكiشتەردi قورعاۋ جونiندەگi ورتاازيالىق كوميتەت تۇركiستان قالاسىندا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi جونiندە تۇراقتى كوميسسيا قۇرۋعا ارەكەت جاسايدى، ارنايى وكiل جiبەرەدi. بiراق بولشەۆيكتەر ۇستەم ەتكەن زاماندا تۇركiستان قالاسىندا بۇل كوميسسيا دiنگە جاردەم بەرۋ ءۇشiن جاساقتالعان دەپ تانىلىپ، كوميسسيا مۇشەسi   سادىق وتەگەنوۆ ميليتسياعا ۇستالعان.

سوڭعى كەزدە ءباسپاسوز بەتiندە قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi ءجونiن­دە جاريالانعان ءتۇرلi ماتەريالدار­عا قاراعاندا جادiگەرگە قانداي قاۋiپ بار دەگەن ماسەلە كوپشiلiكتi ويلاندىرادى. سوندىقتان وسى ماسەلەگە قاتىستى جيناقتالعان وي-پiكiرiمiزدi, تۋىنداعان سۇراقتارىمىز بەن ۇسىنىستارىمىزدى بايان ەتۋدi قاجەت دەپ تاپتىق.

جالپى، قازاقستاننىڭ ءوڭتۇستi­گiندە ورنالاسقان ساۋلەت ونەرi ەسكەرتكiشتەرiنiڭ ءبۇلiنۋiنiڭ باستى سەبەبi - جەراستى سۋىنىڭ جاقىندىعى. 1940 جىلعى ولشەمدەر بويىنشا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi استىنداعى جەراستى سۋلارى 7-10 م تەرەڭدiكتە، كەسەنە iشiندەگi قۇدىقتا سۋ 9 م تەرەڭدiكتە جاتقان ەكەن. ول كەزدە كەسەنەگە سۋدان قاۋiپ جوق ەدi. ال ارىس-تۇركiستان كانالى سالىنعان سوڭ، جادiگەر استىنداعى سۋ جەر بەتiنەن 3-4 م تەرەڭدiكتە كەزدەسەتiن بولعان. 1982 جىلى سۋ دەڭگەيi كوتەرiلiپ، جەر بەتi دەڭ­گەيiنەن 1,5 م تەرەڭدiكتە كەزدەسكەن. بۇل ەسكەرتكiش استىنداعى توپىراق قاباتتارىنىڭ جۇمسارىپ، بوساپ، كەسەنە قابىرعالارىنىڭ شوگۋiنە اكەلiپ سوقتىرۋى مۇمكiن. بۇعان قوسا عيمارات قابىرعالارىنا كوتەرiلەتiن سۋ جوعارى مولشەردە تۇز اكەلەدi. تۇز شوعىرلانعان قابىرعا بۇزىلادى، مۇجiلەدi.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiنiڭ قابىرعالارىنىڭ شوگۋ قاۋپiنiڭ الدىن الۋ ءۇشiن قازاقستان تاراپىنان ءوتiنiش جاسالىپ، 1993-94 جىلدارى تۇرiك فيرماسى كەسەنە قابىر­عالارى استىنا ۇلكەن قىسىممەن تسەمەنت ايداپ، ۇزىندىقتارى 4-7 م تiرەۋلەر ورنىقتىردى. بۇل كەسەنەنi ساقتاۋ ءۇشiن اسا ماڭىزدى ارەكەت بولدى. ول ءۇشiن تۇرiك اعا­يىن­دارىنا العىسىمىز شەكسiز.

الايدا  مامانداردىڭ جازۋىنا قاراعاندا، 1993-94 جىلدارعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiنiڭ iر­گەسiن بەكiتۋ كەزiندە، بەلگiسiز سەبەپتەرمەن كەسەنە قابىرعالارى مەن تسەمەنت تiرەۋلەرi اراسىنا گيدرويزولياتسيا جاسالماعان. وسىنىڭ سالدارىنان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنە­سiنiڭ ق­ابىرعالارىنىڭ تومەنگi بولiگiندە ىلعالدىلىق بۇرىنعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا ەكi ەسە وسكەن. 1998 جىلى تازالانىپ قو­سىل­عان قا­شىرت­قى جۇيەسi قايتا iسكە قوسىل­عانمەن، ەسكەرتكiش قا­بىر­عالارى ىلعالدى بولىپ قالۋدا. ال ىلعالدىلىق ەسكەرتكiشتiڭ قاس جاۋى ەكەنiن جوعارىدا ايتقانبىز. بۇل قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiنە ءدال قازiرگi تاڭدا ۇلكەن قاۋiپ ءتوندi­رە قويماسا دا، تۇپتiڭ تۇبiندە كەرi اسەر ەتەتiنi حاق. قازiردiڭ وزiندە بۇل ولقىلىق جادiگەرiمiزدiڭ اسەم سىرلى قىشتارى مەن سىلاعىنا تەرiس اسەرiن تيگiزiپ وتىر.

مامانداردىڭ پiكiرiنشە، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندە 1995- 2000 جىلدارى جۇرگiزiلگەن جوندەۋ جۇمىستارى بارىسىندا جاسالعان ەكiنشi ۇلكەن قاتەلiك - انگيدريتتiك ەرiتiندi قولدانۋ بولدى. وسىنىڭ ناتيجەسiندە ەسكەرتكiشتە زياندى تۇز مولشەرi ەسەلەنiپ كەتكەن. وسى ەرiتiندiمەن جاپسىرىلعان كونە سىرلى قىشتار قابىرعادان اجىراپ جەرگە ءتۇسiپ سىنۋدا. بۇل جەردە بiز الدىمەن وسىنداي اقاۋلار جiبەرگەن تۇرiك رەستاۆراتورلارىن عانا كiنالاماي، ولارمەن بiرگە جۇمىس جاساعان ءوز ماماندارىمىزدان دا مۇنىڭ سەبەبiن سۇراۋىمىز قاجەت. نە سەبەپتi رەستاۆراتسيا كەزiندە تالاي سىناقتان وتكەن قازاقستاننىڭ كونە قۇرىلىستارىندا پايدالانىلاتىن جەرگiلiكتi ۇلگiدەگi لاي-سىلاق قولدانىلماي، بۇرىن ايماقتاعى ەسكەرتكiشتەردi جوندەۋدە قولدانىلماعان انگيدريتتiك ەرiتiندi قولدانىلدى؟

وسىمەن بiزدi قىنجىلتاتىن تاعى بiر ماسەلەنi ايتپاساق تاعى بولمايدى. بۇل - قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندە بولعان ءاربiر جوندەۋ جۇمىستارىنان سوڭ ەسكەرتكiشتە ەسكiنiڭ لەبi, بايىرعى ۇستالاردىڭ قولتاڭباسى قالعان كەسەنەنiڭ ەسكi بولiكتەرi, سىرلى ناقىشتارىنىڭ ازايۋ ماسەلەسi. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندەگi سوڭعى رەستاۆراتسيالار «قايتا جاڭعىرتۋدان» گورi «جاڭالاۋ»، ەسكiنiڭ ورنىن جاڭامەن اۋىستىرىپ بارا جاتقان سياقتى. جادiگەردە كونەنiڭ كوزi بولىپ تابىلاتىن كوركەم دۇنيەلەر ازايىپ بارادى. بۇل - ەسكەرتكiشتiڭ تاريحي قۇندىلىعىنا، تۋريستiڭ قىزىقتاپ تاماشالاۋىنا كەرi اسەر ەتەتiن فاكتور. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنە­سiنە بايلانىستى ينتەرنەتتەگi سايت­تاردى اشساڭ جادiگەردە كونەنiڭ كوزi ازايىپ بارادى، «ايناتاس» ءوز ورنىندا جوق دەگەن جولدار كەزدە­سەدi. جاڭالاي، جىلتىراتا بەرگەننەن كونە كەسەنەنiڭ كوركi كەتەتiنiن، كورەرمەننiڭ الاتىن اسەرi كەمي تۇسەتiنiن ەسكەرۋ كەرەك. ناقىش ورنەگi بۇرىننان جوق تۇستارى وزگەرiسسiز قالۋى كەرەك. ايتپەسە، كەسەنەنiڭ كەيبiر بولiكتەرiنiڭ 600 جىل بۇرىن سالىنعان عيماراتتاي ەمەس، كەشە سالىنعان قۇرىلىستاي جىلتىراپ تۇرعانى كوزگە وعاش كورiنەدi.

ورتاعاسىرلىق كەراميكانى زەرتتەگەندiكتەن، كەسەنەدەگi كەراميكالىق بولiكتەرگە ەرەكشە قىزىعامىن. الايدا بۇرىنعى ادەبيەتتە قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندە دەپ اتالاتىن كەراميكالىق بۇيىمداردى قازiرگi كەسەنە iشiنەن تابا المادىم. مىسالى، 1980 جىلعى «قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi» اتتى البومنىڭ 134-بەتiندە «قازاندىق. سولتۇستiك ويىق. پانەل جاقتاۋ. بۇرىشتاعى دiڭگەكشە. مايوليكا» دەگەن انىقتامامەن فوتوسۋرەتi بەرiلگەن گۇلدەستەنi كەسەنە iشiنەن كەزدەستiرە المادىم. قازiرگi كەسەنەدە التىنمەن اپتالعان گۇلدەستە ورنىندا وسى زاماندا ولاقتاۋ جاسال­عان بiر سىرلى كەراميكالىق بۇيىم جاپسىرۋلى تۇر. سۇراستىرا كەلە، كونە ۇلگiنiڭ «ازiرەت سۇلتان» قورىق-مۋزەيi iشiندە، قور بولiمiندە ساقتاۋلى تۇرعانىن بiلدiك. كەراميكالىق التىن جالاتىلعان كونە گۇلدەستەنi ءوز ورنىنا قويىپ، كەز كەلگەن تۋريستiڭ تاماشالاۋىنا، جاعىمدى اسەر الۋىنا قولايلى جاعداي جاساۋعا بولمادى ما؟

اتالعان البومنىڭ 133-بەتiن­دەگi «قازاندىق. سولتۇستiك ويىق. Iشكi قابىرعا. پانەل. موزايكالىق مەدالون» جانە 137-بەتiندەگi «قازاندىق. سولتۇستiك ويىق. باتىس ءبۇيiر كەڭەستiگi. پانەل. سەگiز جاپىراقتى موزايكالىق مەدالون» دەگەن تۇسiنiكتەمەلەرمەن بەرiلگەن فوتوسۋ­رەتتەردi قازiرگi كەسەنە iشiندەگi مەدالوندارمەن سالىستىرىپ كورiڭiز. 1980 جىلى سۋرەتتە بەينەلەنگەن مەدالوندار مەن ولاردىڭ ورىندارىندا تۇرعان قازiرگi مەدالوندار اراسىندا ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. سوندا 1980 جىلى امان-ساۋ تۇرعان مەدالونداردى سونشالىقتى وزگەرتۋ، جاڭالاۋ قاجەت پە ەدi? نە سەبەپتi ونى دا قورىق-مۋزەيi iشiندە، قور بولiمiندە ساقتاۋ قاجەت؟ نە سەبەپتi بارىمىزدى تىعا بەرەمiز؟

جالپى، رەستاۆراتوردىڭ جۇمىسىن سان مەن كولەمگە قاراپ باعا­لاۋ­دى قويۋ كەرەك. سوڭعى جىلدارى پالەن تاريحي ەسكەرتكiش جوندەلiپتi دەگەن اقپاراتتى ەستiگەندە دەنەم تۇرشiگەدi. بۇل iستە بiزگە سان ەمەس، ساپا كەرەك. رەستاۆراتسيا - اسا ءنا­زiك جۇمىس. ال قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندەگi جوندەۋ ودان ءجۇز ەسە قيىن، كەز كەلگەن شەبەردiڭ قولىنان كەلە بەرمەيتiن iس. شەتەلدەردە مۇنداي رەستاۆراتسيا جۇمىستارى ونداعان جىلدار بويى اتقارىلادى. بiزدەگi بiر رەستاۆراتسيانىڭ بiرنەشە جىلعا عانا جارايتىنى تاڭعالدىرادى. ۇرانداتىپ، رەستاۆراتسيا جاسادىق دەپ تۇزەۋدiڭ ورنىنا كۇزەپ جاتساق، ەسكەرتكiشكە زيان كەلتiرەرi­مiز حاق. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنە­سi - الەمدە جالعىز، دارا. ونى سىناق الاڭى ەتۋگە بولمايدى.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندە رەستاۆراتسيا جۇرگiزگەندەردiڭ باسىم بولiگi ءوز جۇمىسىنا بەرiلگەن ادام بولعاندارىنا كۇمانiم جوق. 1955-59 جىلدارى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندە رەستاۆراتسيالىق جۇ­مىس­تاردى باسقارعان، كەيiنگi جىلدارى دا اقىل-كەڭەس بەرiپ كەلگەن ل.يۋ.مانكوۆسكايامەن جاقىن ارالاسقانىمدى ماقتانىش ەتەمiن. ول عۇمىرىنىڭ 17 جىلىن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiنە ارنادى، عيماراتتىڭ ءاربiر جارىقشاسىن، ءاربiر سىزاتىن بiلەتiن. 1963 جىلى تۇركiستان­دىق كەسەنەنi زەرتتەۋ مەن رەستاۆراتسياسى جونiندە تۇنعىش ديسسەرتاتسيا قورعادى. مارقۇم ورتا ازيا ساۋلەت ونەرiنiڭ بiلگiرi ەدi, حح عاسىردىڭ 80-جىلدارى ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى بولدى. ونىڭ قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi تۋرالى سەگiز ماقالاسى بiر مونوگرافياعا پارا-پار بiر زەرتتەۋi 1985 جىلى اۋدارىلىپ، انگليادا باسىلىپ شىقتى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندەگi كەيiنگi جوندەۋلەر تۋرالى مىنا پiكiرi جايدان-جاي ايتىلماعان: «گلاۆنوە جە ۋپۋششەنو - دوبروە وتنوشەنيە، بديتەلنوست ي زابوتا و پامياتنيكە...» (18.III.1984 ج. جازعان حاتىنان).

سوندىقتان ەندiگi رەستاۆراتسيالىق جۇمىس جاسايتىندارعا جاقسى نيەت، شىنايى قامقورلىق، ءار قادامىنا قىراعىلىق تiلەيiك. بiز جوعارىدا تiزگەن كەمشiلiكتەردi بولاشاققا ساباق بولسىن دەگەن ويمەن جازىپ وتىرمىز. ولار قايتالانباۋى ءۇشiن كەلەسi جوندەۋلەر بارىسىندا قانداي ءتارتiپ بولۋى كەرەك، قانداي ەرەجەلەر ساقتالۋى تيiس، رەس­تاۆراتسيا قانداي تالاپتارعا جاۋاپ بەرۋi قاجەت؟ وسى سۇراقتار رەستاۆراتورلاردى، جاۋاپتى مەكەمە­لەر­دi, زيالى قاۋىمدى مازالاۋى تيiس.

مۇحتار قوجا،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

"جاس الاش" گازەتى