وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىندا قىزىلكول دەگەن شاعىن اۋىل بار. ەجەلدەن تورە-تولەڭگىتتەر مەكەن ەتكەندىكتەن «تورە اۋىل» دەپ اتالادى. كەنەسارى حان قىرعىز جەرىندە مەرت بولعان سوڭ، حاننىڭ ۇرپاقتارى وسىندا اۋىپ كەلىپ، قونىستانعان.

كەنەسارى حاننىڭ تۋعان اعاسى ەسەنگەلدىنىڭ بالاسى جاڭگىر كەنەسارى ولگەن سوڭ كىشى ايەلى ءماۋىتىنى جەڭگەدەي الىپ، وسى ءماۋىتى انادان سوزاق جەرىندە 1855 جىلى ءشادى تورە تۋعان. ابىلاي حاننىڭ شوپشەگى بولىپ كەلەتىن وسى ءشادى تورە شايان، قارناق، تاشكەنت، بۇحاراداعى كوكەلتاش مەدرەسەلەرىن ءبىتىرىپ، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ شىعادى. مايلىقوجا، قۇلىنشاق، تۇرماعامبەت، مولدا مۇسا اقىندارمەن ءجيى قارىم-قاتىناستا بولىپ، جازباشا ايتىسقان.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىندا قىزىلكول دەگەن شاعىن اۋىل بار. ەجەلدەن تورە-تولەڭگىتتەر مەكەن ەتكەندىكتەن «تورە اۋىل» دەپ اتالادى. كەنەسارى حان قىرعىز جەرىندە مەرت بولعان سوڭ، حاننىڭ ۇرپاقتارى وسىندا اۋىپ كەلىپ، قونىستانعان.

كەنەسارى حاننىڭ تۋعان اعاسى ەسەنگەلدىنىڭ بالاسى جاڭگىر كەنەسارى ولگەن سوڭ كىشى ايەلى ءماۋىتىنى جەڭگەدەي الىپ، وسى ءماۋىتى انادان سوزاق جەرىندە 1855 جىلى ءشادى تورە تۋعان. ابىلاي حاننىڭ شوپشەگى بولىپ كەلەتىن وسى ءشادى تورە شايان، قارناق، تاشكەنت، بۇحاراداعى كوكەلتاش مەدرەسەلەرىن ءبىتىرىپ، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ شىعادى. مايلىقوجا، قۇلىنشاق، تۇرماعامبەت، مولدا مۇسا اقىندارمەن ءجيى قارىم-قاتىناستا بولىپ، جازباشا ايتىسقان.

ءشادى - قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق دالاسىنداعى باسپادان ەڭ كوپ كىتابى شىققان اقىن. قازان، ورىنبور، تاشكەنت باسپالارىنان «سيار شاريف»، «حازىرەتى مۇسا مەن پەرعاۋىن»، «ءتورت ءدارۋىش» سىندى تالاي ءدىني ولەڭ-داستاندارى، قيسسالارى، شەجىرەلەرى باسىلىپ شىققان. كەزىندە ءشادى شىعارماشىلىعى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جازۋشى نەمات كەلىمبەتوۆ 13 كىتاپتىڭ اتىن اتايدى. كەيبىر مالىمەتتەر ونى جيىرمادان اسىرادى. ءشادى پۋشكيننىڭ «مىس سالت اتتى» پوەماسىن قازاقشاعا اۋدارعان. ءتىپتى رومان جازعان دەگەن دە ءسوز بار. كەنەسارى حاننىڭ بەل بالاسى، اتاقتى سىزدىق سۇلتان 1910 جىلى قايتىس بولعاندا، جانازاسىن وسى ءشادى تورە شىعارادى. اتاقتى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتىڭ شەشەسى ساقىپجامال ءشادى تورەنىڭ قارىنداسى بولىپ كەلەدى. ياعني ءشامشى - ءشادى تورەنىڭ جيەنى.
ءشادى اقىن دا شاكارىم قاجى سىندى زەرگەر ۇستا بولعان. 1928-29 جىلى كامپەسكە كەزىندە ءشادىنى كەدەي بولسا دا، ءدىنشىل مولدا دەپ، تۇركىستان تۇرمەسىنە قامايدى. بىراق كەزىندە دامدەس-تۇزداس بولعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ ارالاسۋىمەن بوسانىپ شىعادى.
ءشادى اقىننىڭ تۋىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىمى، سوزاق اۋدانىندا تۇراتىن رەسپۋبليكاعا ءمالىم كۇيشى، بيىل توقسان جاسقا كەلگەن فايزۋلا ءۇرمىزوۆ اقساقال:
- 1930 جىلى جاز ايى. مىرزاباي دالاسى، مىڭباستى قۇدىعىندا وتىرعانبىز. ءشادى اتام ءۇش كۇن ءتىلسىز، ءۇنسىز، كەۋدەسىندە لەپەس تىنىسى بار، كوزىن اشپاي جاتىپ قالدى. اۋىل قاريالارى دەم سالايىن دەسە، باسىن شايقاپ جولاتپايدى. ءۇش كۇننەن كەيىن بۇرىنعى ساۋ كۇيى كىتابىن وقىپ، جازۋىن جازا بەردى. وسى قۇپياسىن ەكى جىلدان كەيىن تاشكەنت جاققا كوشەرىندە مەنىڭ اجەمە ايتىپ كەتىپتى. اجەم ءشادىنىڭ ولگەنىن ەستىگەننەن كەيىن ءشادىنىڭ قۇپياسىن ايتتى. شادىگە ءۇش كۇندەي قايبەرەن قىرىق شىلتەندەر كەلىسە الماي تالاسىپتى. نە ءۇشىن تالاسقانىن بىلمەيدى. ءالى ءۇش جىل كەمدىگى بار دەپ تۇرعىزىپ جىبەرەدى. ءشادى «ءبىر جىل ءومىرىم بار شىعار. مەنىڭ جايىم قازاق-وزبەك شەكاراسى قاراتوبە بولار» دەپ كەتىپتى. ءشادىنىڭ قورىمىنىڭ باسىندا شىراق جانىپ، سول ماڭداعى ەلدەر باسىنا تۇنەپ، توپالاڭ بولعان مالدارىن تۇنەتەتىن كورىنەدى، - دەيدى.
ءشادى اقىننىڭ وزبەك ەلىنە قاراي اۋعانى، سول جاقتا كوز جۇمعانى بەلگىلى بولعانمەن، اقىننىڭ جاتقان جەرى، قابىرى وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن-ءدى. ال جاقىندا وسى اقيىق اقىن، عۇلاما عالىمنىڭ قابىرى وزبەكستاننان تابىلدى. ونىڭ قالاي تابىلعانىن تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن باسىنان باستاپ باياندايىق.
«قازاق» راديوسىنىڭ رەداكتورى، بەلگىلى جۋرناليست عالىم ەسەنساريەۆ جەرلەسى ءشادى اقىن تۋرالى قازاق راديوسىنىڭ ەفيرىندە بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر حابار جاسايدى. سول حابار ەل ىشىندە قوزعالىس تۋعىزادى. قىزىلوردا وبلىسىنان تەلەفون شالىپ حابارلاسقان بەكتاي سۇلەيمەنوۆ دەگەن اقساقال ءشادى تورەنى جاقسى بىلەتىنىن، ءتىپتى جاستاۋ كەزىندە قابىرىن دە كورگەنىن ايتادى. وسىنى ەستىگەن سوڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەن عالىم قىزىلورداعا ساپار شەگىپ، بەكتاي اقساقالمەن سويلەسىپ، تىڭ دەرەكتەرگە قانىعادى.
بەكتاي اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ءوزىنىڭ اعاسى جۇسىپبەك شادىمەن بىرگە تۇركىستان ماڭىنداعى قارناق مەدرەسەسىندە ءبىلىم العان. سول اعاسى جۇسىپبەكتەن ەستۋى، ال وعان ءشادىنىڭ ايتۋى بويىنشا، اقىندى ارالدا تۇرمەگە قامايدى. بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلمايتىن اقىن تاڭ بوزىندا ازان شاقىرسا، تۇرمە ەسىگى ءوز-وزىنەن اشىلىپ كەتەدى ەكەن. تۇرمە باستىعى قورقىپ، ءشادىنى بارساكەلمەسكە جەر اۋدارتادى. قۋعىندا جۇرگەن شال ادامنىڭ ساقال-شاشى ءوسىپ، ءۇستى-باسى كىرلەگەنىن كورگەن تۇرمە باستىعى - قازاق جىگىتتىڭ جانى اشىپ، ءشادىنى پاراحودپەن ەكى كۇنگە ارالعا جۋىنىپ كەلۋگە جىبەرەدى. قاي ۇيگە كىرەرىن بىلمەي ساندالىپ كەلە جاتسا، ءبىر-ەكى ادام كۇبىرلەسىپ، الدەنە كىتاپتى وقىپ وتىر ەكەن. قۇلاعىن سالسا، ءوزى جازعان «سيار شاريف». ءشادى اقىن الگىلەر قاتە وقىعان ءبىر-ەكى جەرىن تۇزەپ جىبەرەدى. الگىلەر «سەن ءبىزدى تۇزەيتىن كىمسىڭ» دەپ شامدانادى. «مەن «سيار ءشاريفتى» جازعان اداممىن» دەيدى. سودان جاڭاعىلار «ءشادى اقىن كەلدى» دەپ قۋانىپ، تورگە شىعارىپ قوناق ەتەدى. ەكى كۇننەن سوڭ پاراحود تۇرمەگە قايتىپ بارسا، ىشىندە ءشادى جوق. «اقساقال مەنى الداپتى عوي، ەندى قايتتىم» دەپ تۇرمە باستىعى قورقىپ ۇيىنە كەلسە، اپپاق قارداي بولىپ كيىنگەن ءشادى اقىن توردە وتىر دەيدى. سويتسە، ءشادىنىڭ تۇسكەن ءۇيى تۇرمە باستىعىنىڭ ءوز ءۇيى ەكەن. اتا-اناسى ءوتىنىش جاساعان سوڭ، تۇرمە باستىعى ونى «ءولدى» دەپ اكت جاساپ، قاشىرىپ جىبەرگەن. ءشادى تورە وزبەكستانعا سولاي اۋىپ كەتكەن.
كەيىن ءشادىنىڭ ارتىنان جۇسىپبەك تە جەر اۋدارىلىپ وزبەكستانعا كەتەدى. ءبىر كۇنى جۇسىپبەككە وزبەكتىڭ ءبىر بالاسى كەلىپ، ونى ءبىر كىسى شاقىرىپ جاتقانىن ايتادى. بارسا، ءبىر كەرۋەن سامارقانعا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. سول كەرۋەننىڭ ىشىندە قاتتى اۋىرىپ، حال ۇستىندە جاتقان ءشادى جۇسىپبەكتى ىزدەستىرىپتى. جۇسىپبەك اقىننىڭ جولعا جارامايتىنىن ءبىلىپ، اربا ىزدەپ كەتەدى. كەشتەتىپ كەلسە، كەرۋەن كەتىپ قالعان. سول جەردەگى ادامدار ءشادىنىڭ قايتىس بولىپ كەتكەنىن ايتادى.
كەيىن جۇسىپبەككە ءشادىنىڭ مولاسىن كورسەتەدى. وزبەكتەر باسىنا تال ەككەن ەكەن. سودان جۇسىپبەك ءشادىنىڭ باسىنا تاس قويىپ، سول جەرگە ەگە بولىپ جۇرەدى.
اشارشىلىق كەزىندە ەلدە كۇش-قۋات قايدان بولسىن، ءشادىنى تىزەدەن كومىپ كەتە سالىپتى. ارادان 25 جىل وتكەندە مولانىڭ ءبىر شەتى اشىلىپ قالادى. ءسويتىپ، جۇسىپبەك بار، سول اۋىلدىڭ قاريالارى بار سۇيەگىن قايتا جەرلەۋ ءۇشىن اشادى. سويتسە، ءشادىنىڭ ساقال-شاشى مەن تىرناعى ءوسىپ كەتكەن. دەنەسى 25 جىلدا بۇزىلماستان سارى تاپ بولىپ جاتىر دەيدى. قۇراندى كوپ وقىعان ادامنىڭ ىشىنە قۇران ءتۇسىپ كەتەدى دە، دەنەسى بۇزىلمايدى دەگەن ءسوز، ءسىرا، راس بولسا كەرەك.
سودان كەيىن جۇسىپبەك سامارقاننان كوك تاس اكەلىپ قويىپ، بەلگى سوعادى. حرۋششەۆتىڭ جىلىمىعى كەزىندە جۇسىپبەك ەلگە قايتادى. سىر بويىندا قارتايىپ، دۇنيەدەن وتەدى. جۇسىپبەكتىڭ سەيىتقاسىم دەگەن بالاسى مەن بەكتاي ەكەۋى وزبەكستانعا ءشادىنىڭ مولاسىن ىزدەپ بارادى. تاپپاي جۇرسە، ءبىر كوكتاس كومۋلى جاتىر ەكەن. قازىپ الىپ قاراسا، «جيھانگەرۇلى ءشادى، 1933 جىلى قايتىس بولعان» دەپ اراب تىلىندە جازىلىپتى. ولار كوكتاستى تۇزەپ قويىپ، قۇران باعىشتاپ قايتادى.
كەلگەن سوڭ بەكتاي سۇلەيمەنوۆ ءشادى تۋرالى ماقالا جازادى. وكىنىشكە قاراي، ونى «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى دە، قىزىلوردا مەن جامبىلدىڭ وبلىستىق گازەتتەرى دە باسپايدى. كوممۋنيستىك قىزىل زاماننىڭ كەرى اسەرى. ودان بەرى دە 30 جىل ۋاقىت وتكەن...
سونىمەن بەكتاي اقساقال باستاپ، عالىم ەسەنساريەۆ قوشتاپ، ءبىراز كىسى جاقىندا ساۋاپتى جولعا شىعادى. كوڭىلدە تابا الامىز با دەگەن كۇدىك بار. قۇداي وڭداعاندا، ءشادى اقىننىڭ قابىرى جىزاق وبلىسىنىڭ زامين اۋدانىندا جاي تاپقان ەكەن. ءشادى اقىننىڭ جاتقان جەرىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار «اۋليەنىڭ» قابىرى دەپ قاتتى قۇرمەتتەيتىن كورىنەدى. وزبەك جەرىنە بۇرىن-سوڭدى اياق باسىپ كورمەگەن عالىمنىڭ ايتۋىنشا، وزبەكتەردىڭ قوناقجايلىلىعى قاسىندا بۇگىنگى قازاقتار ءجىپ ەسە المايدى ەكەن. ساپاردىڭ ماقساتىن بىلگەن وزبەك اعايىندار بۇلاردى ۇيلەرىنە قوندىرۋعا تالاسقان. ءبارى ساۋاپ جيناپ قالماق. الا تاقيالى اعايىننىڭ يماندىلىعىنىڭ، دىنشىلدىگىنىڭ ارقاسى. سول اۋىلدىڭ قانىبەك حوشمۇراتوۆ دەگەن مولداسى ءشادى تورەنىڭ باسىنا يە بولىپ، تالاي جىلدان بەرى قۇران باعىشتاپ جۇرەدى ەكەن. قازاقستاننان بارعاندار اياۋلى اقىننىڭ تەمىر شارباقتى قابىرىن تاۋىپ، قۇران باعىشتايدى، سول ەلدىڭ 30-40 ادامىن جيناپ شاعىن اس بەرەدى. باسىنا بەلگى قويادى. ءسويتىپ، ءشادى اقىن ورتامىزعا ورالعانداي بولىپ، كوڭىلدەرى جاي تاۋىپ قايتادى.

ءتۇيىن:
بەلگىلى كۇيشى فايزۋلا ءۇرمىزوۆتىڭ ايتۋىنشا، 1938 جىلى جازدا ۇيىنە اتاقتى عالىم الكەي مارعۇلان كەلگەن. ماقساتى ءشادىنىڭ قازاق شەجىرەسىن جازعان قولجازباسىن تابۋ ەكەن. وكىنىشكە قاراي، قولجازبا تابىلمايدى. ال ەندى بەكتاي سۇلەيمەنوۆتىڭ قولىندا شادىدەن قالعان وتە قۇندى دۇنيە بار. عالىم ونى قولىمەن ۇستاپ، پاراقتاپ كورگەن. ەكى-ءۇش ءتۇرلى سيامەن مارجانداي ەتىپ ادەمى جازىلىپتى. جاقسى ساقتالعان. بىراق ەسكى اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان سوڭ وقىپ كورۋگە ەشكىمنىڭ ساۋاتى جەتپەگەن. بۇل كىتاپتى ءشادى شاكىرتى جۇسىپبەككە بەرگەن. جۇسىپبەكتەن سەيىتقاسىمعا، ودان بەكتايعا وتكەن. بۇل ءشادىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەرگە تاپتىرماس دەرەك. بالكىم بۇل قازاقتىڭ اياۋلى اقىنى ءشادى جاڭگىرۇلىنىڭ ەڭ سوڭعى ولەڭدەرى، مۇمكىن الكەي مارعۇلان قولىنا تۇسىرە الماعان قازاق شەجىرەسى دە بولۋى مۇمكىن. ال ءشادى اقىننىڭ باسىنا، تۋعان جەرىنە ەسكەرتكىش قويۋ، ەسىمىن، شىعارماشىلىعىن قايتا جاڭعىرتۋ، بۇل - كەزەك كۇتتىرمەس دۇنيە.

"ايقىن" گازەتى