ءلاززات بيلان. ايەل ساباعىش سابازدار تۋرالى سىر
اباي وماروۆ (كوللاج)
اباي وماروۆ (كوللاج)
ەلىمىزدە جىلىنا 500-گە جۋىق ايەل اقىلىنا ەمەس، جۇدىرىعىنا جۇگىنەتىن كۇيەۋدىڭ قولىنان قازا تابادى ەكەن. بۇل - رەسمي دەرەك، بۇعان قوسا، وتباسىنداعى ويراندى سىرتقا جايماۋدى دۇرىس دەپ سانايتىندار تاعى بار. مىنا ءبىر وقيعا سوعان ايعاق: ءتورت بالانىڭ اكەسى ايەلىنە كۇن كورسەتپەيدى. «كۇن كورسەتپەيدى» دەگەن - جاي ايتىلعانى، ول ايەلىن ابدەن قورلاعان. پىسىرگەن تاماعىن ۇستەلمەن قوسا لاقتىرىپ، بايعۇس ايەلدى بولماشى نارسەگە ەكى كۇننىڭ بىرىندە سوققىعا جىعىپ وتىرعان. باسقا ايەلدەرگە باراتىنىن تىپتەن جاسىرماپتى دا. نەشە جىلعا سوزىلعان مۇنداي ازاپقا توزە الماعان ايەل 43-دە ءوز-وزىنە قول جۇمساعان. ال مارقۇمنىڭ كۇيەۋ جاعى «كەلىنىمىزدىڭ پسيحيكاسى دۇرىس ەمەس بولاتىن» دەگەن اڭگىمە تاراتادى. كەيدە ايەلدەر ار-ۇياتتى ويلاپ، كۇيەۋىنىڭ ۇرعانىن وزدەرى جاسىرىپ قالادى.
مىناداي ءبىر اڭگىمە ەستىگەنىمىز بار. كورشى تۇراتىن ەكى كەلىنشەكتىڭ دە وتاعالارى ايەل ساباۋدان بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۇسەدى ەكەن. بىردە الگى كەلىنشەكتىڭ بىرەۋى دالادا جۇرگەندە كورشىسىنىڭ ءسىڭىلىسى كەلىپ قالادى.
- كوزىڭ كوگەرىپ قالىپتى عوي. نە بولعان؟ - دەيدى ونسىز دا قىسىلىپ تۇرعان ايەلگە كەلگەن قوناق.
- قۇلاپ قالىپ ەدىم، - دەيدى الگى، - وي، مەنىكى تۇك ەمەس قوي، اپكەڭ مەنەن دە جامان قۇلادى، - دەپتى لەزدە سودان كەيىن. بۇل كورشىسىنىڭ ەكى كوزىنىڭ بىردەي كوگەرىپ جاتقاندىعىن الدىن الا ەسكەرتىپ قويايىن دەگەنى ەكەن.
داعدارىس ورتالىقتارىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، جىلىنا 60-70 مىڭعا جۋىق ايەل پسيحولوگ ماماندار كومەگىنە ءجۇگىنىپ جاتاتىن كورىنەدى. ال ءىىم ايەلدەردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋدىڭ اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتىنىڭ دەرەگىندە «ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ التى ايىندا 36 000 ايەلدەن ارىز ءتۇستى» دەلىنگەن. «قارعايىن دەسەم، جالعىزىم، قارعامايىن دەسەم، جالماۋىزىم» دەمەكشى، ارىزدانۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى «كۇيەۋىمدى قاماماڭىزشى، وعان ايىپپۇل سالماڭىزشى» دەپ جالىناتىنعا ۇقسايدى. تەك قورقىتىپ بەرۋلەرىن سۇرايتىن كورىنەدى. مۇنداي جاعدايدىڭ ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلارعا دا قيىن ەكەندىگىن ايتىپ، ماماندار ازار دا-بەزەر.
ءزۇلفيا بايساقوۆا، قازاقستانداعى داعدارىس ورتالىقتارى وداعىنىڭ ءتورايىمى:
- ەڭ وكىنىشتىسى - ءبىزدىڭ ەلدە بۇل پروبلەماعا دۇرىس كوڭىل اۋدارىلىپ وتىرعان جوق. ەگەر ول جان-جاقتى زەرتتەلسە، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ سەبەپ-سالدارى انىقتالىپ، ونىڭ الدىن الۋ الدەقايدا وڭايىراق بولار ەدى. ايتپەسە ۇردا-جىق دويىر مىنەزدىلەردىڭ كەسىرىنەن قانشاما ايەلدەر ءتىپتى كەمتار بولىپ قالىپ جاتىر. كۇيەۋىن جازالاتىپ جاتقاندار ءبىرەن-ساران عانا. باسىم بولىگى ىشتەن تىنادى. سوندىقتان دا ايەلدەر باسقا تۇسكەنگە كونە بەرمەي، ءوزىن-ءوزى قورعاۋلارى ءتيىس، - دەيدى اشىنا.
ال پسيحولوگ ماماندار: «مازاحيست ايەلدەر سانى از ەمەس. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى - ەكەۋ. ءبىرى - ءوز قۇقىقتارىن وزدەرى ءتومەندەتىپ جىبەرگەن، ەكىنشىسى - كۇيەۋى جوق دەگەن جاماناتقا قالعىلارى كەلمەيدى. الايدا مۇنداي تەڭدىك جوق وتباسىندا وسكەن ۇل بالا دايىن «ايەل ساباعىش»، ال قىز بالا دايىن «قۇربان» ەكەندىگىن ۇمىتپايىق. اتا-بابا ءداستۇرىن ۇستانعان ءجون، ياعني ەرىڭدى سىيلا، قادىر تۇت. بىراق كۇيەۋىڭ سوعان لايىق بولسا»، - دەيدى.
الەۋمەتتىڭ الەۋەتى السىرەسە...
نەگىزى، ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىنە سەنسەك، ۇيدەگى ۇرىس-كەرىستىڭ باسىم بولىگى وتباسىلىق پروبلەمادان تۋىندايدى. ولار تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ بارعان سايىن ارتىپ بارا جاتقاندىعىن سونىمەن بايلانىستىرادى. ايەلى كۇيەۋىنە «اقشانى از تاپتىڭ» نە «تاپپادىڭ» دەسە، كۇيەۋى ايەلىنە «تاپقاندى دۇرىس جۇمسامادىڭ» دەيدى. وسىنداي داۋدىڭ ارتى كوپ جاعدايدا كۇشتىنىڭ السىزگە قول كوتەرۋىمەن تىنادى. ال ءۇيدەگى جوقشىلىق ەلدەگى الەۋمەتتىك ماسەلەگە بايلانىستى. قازاق - وتباسىنداعى بەرەكە-بىرلىكتى، تاتۋلىقتى قىزعىش قۇستاي قورعاعان حالىق. وكىنىشكە قاراي، «بايتال تۇرماق، باس قايعى» دەمەكشى، جوعارعى جاقتا وتىرعاندار ءاربىر وتباسىنداعى جاعدايدى «وت باسى، وشاق قاسىنداعى» ماسەلە دەپ قارايتىن سياقتى. تاعى ءبىر ماڭىزدى ءماسەلە، ۇيدەگى جانجال ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋلارىنا سەبەپ بولىپ جاتادى. ايتا كەتسەك ارتىق بولماس، 2008 جىلى 135 280, 2009 جىلى 140 386 نەكە ءتىركەلسە، 2008 جىلى 35 852, ال 2009 جىلى 39 257 نەكە بۇزىلعان. زاڭدى تۇردە اجىراسپاي ءجۇرگەندەر دە از ەمەس. قىسقاسى، وتباسى تەرەزەسىنىڭ تەڭ بولۋى مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى.
«بiر ايەلدiڭ قۇشاعىندا تۋامىز، بiر ايەلدiڭ قۇشاعىندا ولەمiز»
تەرەڭ «زەرتتەپ» جۇرگەندەردىڭ وزدەرى ءۇشىن دە قازاق ايەلىنىڭ تابيعاتى ءالى قۇلىپتاۋلى قۇپيا. «جاۋابى «جەتى قابات جەر استىندا» ەكەن» دەيدى قينالىپ كەتكەندەر. «ولار نە شىعىس، نە باتىس ايەلدەرىنە ۇقسامايدى» دەيدى ەندى بىرەۋلەر. شىندىعىندا دا سولاي-اۋ. قازاق ايەلىن فەنومەنگە تەڭەسەك، ەشكىم داۋ ايتپاس. ايەل زاتىنىڭ يدەالى دومالاق، اباق، قارقابات، ۇلپان، شاشتى ت.ب. كوپتەگەن دارا دا دانا انالار جاساعان ەلدىڭ قىزدارى وسىنداي بولسا كەرەك.
قازىرگى زامان ايەلدەرىنىڭ ۇيدە ەمەس، تۇزدە جۇرگەندەرىن بىرەۋ سىناپ ايتسا، بىرەۋ جىلاپ ايتادى. ءيا، قايسىسىنىڭ دا ويلاعانى قازاق ايەلىنىڭ، قازاق ەلىنىڭ قامى ەكەندىگىن تۇسىنەمىز. الايدا «زامانىنا قاراي زاڭى، توعايىنا قاراي اڭى». «ەسكىنى ەسكە الماي، جاڭا جادىڭا تۇسپەيتىنى دە» بەلگىلى. وسى تۇستا ايتا كەتەيىك، «كۇيەۋلەرىمىز اقشا تاپپايدى، ەندى قايتەمىز؟» دەپ بار كىنانى ەر-ازاماتتارىمىزعا ارتا بەرۋگە تاعى بولماس، كەڭەس ءداۋىرى ايەل تەڭدىگىن تۋ ەتىپ، ەندى ولارعا وتباسى شارۋاسىمەن قوسا، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى دە ارتىپ قويدى. ايەل قاۋىمى ەڭبەك مايدانىندا دا ىسكەر ەكەندىگىن دالەلدەدى، ءالى دە ءدالەلدەۋدە. ونداي بولسا، بويىنا وزگەدە جوق، ەشكىمگە جاراسا بەرمەيتىن قازاق ايەلىنە عانا ءتان اقىل-پاراسات پەن كورەگەندىك، يبالىق پەن تاكاپپارلىق سياقتى اسىل قاسيەتتەردى سىڭدىرە ءجۇرىپ، ەركەكپەن قاتار مال تاۋىپ قانا قويماي، قوعامعا پايداسىن تيگىزىپ جاتسا، ونىڭ نەسى ايىپ؟
كەيدە مىناداي ءبىر وي كەلەدى، ەگەر ەركەكتەرىمىزدىڭ وزدەرى ەرتەرەكتەگىدەي زاتى اتىنا ساي بولىپ قالا بەرسە، ايەلدەر دە قازاقى بولمىسىنان ايىرىلماس پا ەدى؟ ەرلەرىمىز نەبىر جامان ادەتتەرگە بوي الدىرىپ الدى، مىسالى، ماسكۇنەمدىككە، بويكۇيەزدىككە... ءارى قاراي ايتا بەرۋگە ءتىپتى اۋزىڭ بارمايدى. سونىسىنا قاراماي، ايەلىن قامشىمەن باعىندىرعىسى كەلەتىندەر از با؟ تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاسىندا تەككە ءجۇرىپ، وتباسىنىڭ ىرىسىن ىشىمدىككە شاشاتىنى ازداي، ايەلىن ساباپ، بالا-شاعاسىنىڭ بەرەكەسىن قاشىراتىن ەز ەركەككە قامشى جۇمساعان تىپتەن جاراسپايدى. قامشىنى اتا-بابامىز بىلە بىلسەك، ورنىمەن پايدالانعان. دەسەك تە، ول زامان كەلمەسكە كەتكەن. قازىر كوپشىلىك ايەل ءوزىن تەپكىگە بەرىپ قويمايدى. بۇل - ولاردىڭ قۇقىقتارى.
"الاش ايناسى" گازەتى
