تۇرسىن جۇرتباي. "قارالى سۇلۋدىڭ" كەيىپكەرى - مادەن تۇسiپباەۆا (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
http://abai.kz/post/view?id=12602
http://abai.kz/post/view?id=12674
http://abai.kz/post/view?id=12762
http://abai.kz/post/view?id=12863
II.
بۇل – 1976 جىلدىڭ جازى بولاتىن. الماتىداعى تولەباەۆ پەن سوۆەت كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىنداعى كiتاپ پالاتاسى ورنالاسقان بەس قاباتتى سارى ءۇيدiڭ الدىندا ادەبيەتشi اعامىز رىمعالي نۇرعاليەۆ اڭگiمە ايتىپ تۇردى. بۇرىشتاعى تەرەزەدەن الiبەك دiنiشەۆتiڭ شىرقاعان داۋسى ەستiلەدi. فەدەريكو كارۋزونىڭ «جانكۇيەرi» تامسانىپ قويىپ، باسىن شايقايدى. بiر اپا بiرiنشi پودەزگە قاراي شيراق باسىپ بارا جاتتى دا، امانداسىپ، ءجون سۇراسىپ، «ساۋ بولىڭدار، اينالايىندار» – دەپ بۇرىلا بەردi. عالىم اعا جاڭاعى كiسi ۇيگە كiرiپ كەتكەن سوڭ سىبىرلاعانداي بوپ:
– مىقتى كەمپiر. قۋات-كۇشiن، ەرiك-قاجىرىن جويماعان. كورمەگەنi جوق. ءالi تىڭ. قانداي شيراق. ەر جiگiتتiڭ مiنەزi بار. اۋەزوۆتەن يمەنبەگەن مىقتى اپامىزدىڭ بiرi. «قارالى سۇلۋدىڭ پروتوتيپi وسى ادام. «ە، مۇحتار جازا بەر، ەندi مەنi كiم تەكسەرiپ جاتىر» دەدiم دە، انگiمەنiڭ وزگەرتكەن نۇسقاسىن ءوزiم قايىنسiڭiلiمە ماشينكاعا باستىرىپ بەردiم»، – دەيدi بۇل اپامىز. مىقتى، – دەدi.
– كادiمگi «قارالى سۇلۋ» اڭگiمەسiنiڭ بە؟ قالاي؟
– وزiنەن سۇرا. جاسىرمايدى. مادەن اپا دەسەڭ بولدى. تۋرا سەنiڭ اۋىلىڭنىڭ ادامى. يكە – مۇساتايلاردىڭ كەلiنi. ءجا، بولدى، ءجۇر كەتتiك. ءلاپاڭنiڭ شايىن iشەيiك.
ءسوزدiڭ باس-اياعى وسى بولدى. اكەم-اۋ، مۇساتايدىڭ قىستاۋىندا بiز دە تۇرعامىز. قالاي بiلمەي جۇرگەنمiن. اعا ايتتى: «وزiنەن سۇرا» دەپ. ەندi تۇسiنiك بەرمەيدi. سەنەرiمدi دە، سەنبەسiمدi دە بiلمەدiم. ءۇمiت وتى بiر جانىپ، بiر وشەدi. قۇشتارىم قاتتى قۇلاپ، قۇمارىم ارتسا دا، «سۇلۋدىڭ» پروتوتيپiمەن جۇزدەسۋدi كەيiنگە قالدىرا بەردiم. دەگەنمەن دە بiر كۇنi تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، تەلەفون ارقىلى حابارلاستىم. داۋسى شيراق، ءسوزi ناقپا-ناق ەستiلگەن مادەن اپاي شاقىردى.
ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆتiڭ جيىرما بەس جاسىندا جازعان اڭگiمەسiنiڭ پروتوتيپiن كەزدەستiرۋ جانە ول كiسiمەن سويلەسۋ مەن ءۇشiن وتە قۋانىشتى وقيعا بولدى. ويتكەنi حح عاسىردىڭ باسىندا جارىق كورگەن «قارالى سۇلۋ» سياقتى كلاسسيكالىق شىعارمانىڭ وقيعاسىنىڭ نەگiزگi وزەگi ومiردەن الىنعانى جونiندە ءار ءتۇرلi پiكiرلەر ايتىلعانىمەن دە، ناقتى دەرەك ءباسپاسوز بەتiندە جاريالانباعان. سونىمەن قاتار بۇل اڭگiمە جازۋشىنىڭ قيالىنان تۋعان كوركەم تۋىندى دەگەن تۇجىرىم دا كەڭ تاراپ كەتiپ ەدi.
مادەن اپاي اققۇبا، دوڭگەلەك ءجۇزدi, بوتا كوزدi, اشىق مiنەزi, وتكiر، شەشەن تiلدi ادام ەكەن. ءسوز اراسىندا ءازiل دە ايتىپ قويادى. مۇقان تولەباەۆ كوشەسiنiڭ بويىنا ورنالاسقان ءۇيدiڭ تەرەزەسiنەن كۇن نۇرى توگiلiپ تۇر. ول كiسi اڭگiمەنi ءوزiنiڭ وتكەن ومiرiمەن ساباقتاستىرا وتىرىپ ايتتى. جاسى 84-كە كەلگەن مادەن تۇسiپباەۆا اپايدىڭ ءجۇرiس-تۇرىسى شيراق. تىڭ. جەدەل باسىپ، قات-قات كiتاپتاردىڭ اراسىندا تۇرعان فوتوالبومدى الدى دا، iشiنەن ءار ءتۇرلi سۋرەتتەردi ۇستەلدiڭ ۇستiنە قويدى. كوزiمنiڭ قيىعىن سالىپ، قاراپ قويامىن. Iلە جەڭiل كۇرسiنiپ الدى دا، اڭگiمەسiن باستادى.
– بiزدiڭ اۋىل اباي مەن اۋەز اتانىڭ ۇيلەرiمەن ەرتەدەن ارالاسىپ، قۇداندالى بولىپ، سارىسۇيەك اتانىپ جۇرەتiن. مۇساتاي مەن يكە ابايدىڭ ءۇش قىزىن كەلiن عىپ تۇسiرگەن. قۇدايبەردiنiڭ بالاسىنىڭ ەكi قىزى دا سول ءۇيدiڭ اق بوساعاسىن اتتادى. ال مۇساتايدىڭ كەنجە iنiسi سىپاتاي ابايدىڭ ەڭ سۇيiكتi قىزى پاكيزاتقا ۇيلەندi. قازiر سول پاكيزاتتىڭ قىزى سەمەيدە تۇرادى. ول دا ەگدە تارتىپ قالدى. ۇلى ابايدىڭ ءوزi پاكيزاتتى ەرەكشە ەركەلەتiپ:
پاكيزاتتىم، شىبارىم،
ولەڭگە سونشا قۇمارىم.
ءبايiت جازىپ بەرەيiن،
ءوزiڭ وقىپ ۇعارسىڭ، –
دەيتiن. بۇل ولەڭنiڭ اياق جاعىن ۇمىتىپ قالىپپىن. ابايدىڭ تiرi كەزiندە حاتقا تۇسكەن قولجازبالارىنىڭ كوپشiلiگi وسى پاكيزاتتا بولاتىن. ساندىعىندا ساقتالاتىن. كەيiن ول قولجازبانى پاكيزات قايناعاسىنا بەرiپتi. Iلە اۋمالى-توكپەلi زامان باستالدى. كوشi-قون كوبەيدi. اعايىن اراسى الىستادى. سودان كەيiن قولجازبا كوز جازدىرىپ كەتتi. تابىلمادى.
بiزدiڭ اۋىلعا مۇحتار 1916 جىلى كەلدi. ويتكەنi, سونىڭ ارتىنان iلە-شالا «دەگەلەڭ دۇربەلەڭi» باستالدى. حالىق تولقىپ، ەرەۋiلگە شىقتى. شىڭعىستىڭ تەرiستiك بوكتەرiندەگi شاعان وزەنiنiڭ جاعاسىندا وتىرعان كەزiمiز ەدi. سەمەيدە وقىپ جۇرگەن مۇحتار «جوتەلiپ، دەرتكە ۇشىراپ ءجۇرمiن» – دەدi. حالەل دەيتiن دوسى بiزدiڭ تۋىسىمىز. كەيiن بiلدiم. قالىندىق iزدەپ ءجۇر ەكەن عوي. سونى جاسىرعان ءتۇرi الگi. مۇحتار ول كەزدە 19 جاستا بولاتىن. وعان جەكە ءۇي تiگiپ، بiر كۇتۋشi بەرiلدi. سول ۇيدە جاتىپ بالا وقىتتى. مەنiڭ كۇيەۋiم ادامجانمەن ارالاسىپ، دوستاسىپ كەتتi. بiزدiڭ ۇيدەن جيi-جيi ءدام تاتاتىن. اندا-ساندا يت-قۇس سالىپ، اڭ اۋلايتىن. كوبiنەسە جەكە وتاۋدا وتىرىپ جازۋ جازاتىن. بiردە قابجان مۇساتايۇلى مەن سماعۇل امزەۇلىن شاقىرىپ الىپ، جازعاندارىن وقىپ بەرiپتi. ول بiر كۇلدiرگi وقيعالى سىقاق اڭگiمە بولاتىن. (ەستەلiكتiڭ بۇل اراسى بiرiنشi تاراۋدا بەرiلگەن. ال سماعۇل امزەۇلى تۋرالى «وقىعان ازاماتقا» قاتىستى بولiمدە بiراز ايتىلدى. ت.ج.).
بiردە، قاسىنداعى سەرiكتەرi قابجان مۇساتايۇلى مەن سماعۇل امزەۇلى ارنايى قوناققا شاقىرسا كەرەك. ءارi جەر ارالاپ، ەل iشiندەگi قالىڭدىققا لايىق قىز كورۋدi ويلاستىرعان ەكەن. سول جىلدارى اتاقتى ديكتور انۋاربەك بايجانباەۆتىڭ اۋىلى iرگەلەس وتىراتىن. ەل ارالاعان ەركە جiگiتتەردiڭ كوزi سونداعى مەنiڭ تانىس قۇربىما ءتۇسiپتi. سوعان مەن ارقىلى ءسوز سالدى. جاستىق قوي، جاستىق! ون توعىز جاس دەگەن نەمەنە! قىزدىڭ سىرىن iشكە ءتۇيiپ:
– ەي، وقىعاندار، بۇلارى جارامايدى. ونسىز دا ەتەكتەرiڭە ەرگەن ءسوز كوپ. حالەل اعايدىڭ جولىمەن كەتەسiڭدەر مە؟ بۇل قىزدىڭ بەرگەن سەرتi, ايتتىرعان جەرi, بەتiنiڭ ادەبi بار ەكەن. قويىڭدار، – دەدiم.
سوندا مۇحتار شاشى بۇيرا-بۇيرا، بۇرقىراي تولقىنداپ، قايىڭدى مەن مىرزاشوقىنىڭ باۋرايىنداعى قىزويناق، التىباقاننان قالمايتىن، ادەمi-اق جiگiت بولاتىن.
جاڭاعى مۇحتاردىڭ كوزi تۇسكەن قىز قازiر كەمپiر بولدى. ە، دۇنيە-اي دەسەڭشi. ەندi سول كەمپiرگە قازiر ايتسام: «ە، قايدان بiلەيiن. وقىعانداردىڭ ءبارi قاتىن تاستاعىش. ەرتەڭ اينىپ كەتiپ، دالادا قالاسىڭ. ودان دا وزiڭە بۇيىرعانىڭدى جiبەرمە» دەگەنگە يلانىپپىن. مىناداي دۇنيەگە ءماشhۇر بولادى دەپ كiم ويلاپتى. ءاي، سول باس تارتقانىم، دۇرىس تا ەكەن عوي. قاشانعى ەتەگiنە iلەسەر ەم، قالار ەم عوي مەن دە» – دەپ كۇلەدi.
ونىسىنىڭ دا جانى بار.
مiنە، مۇحتارمەن العاشقى جۇزدەسۋiم وسىلاي باستالدى. ودان كەيiن دە ارالاسىپ، حابارلاسىپ تۇردىق. جولداسىم ادامجان ەكەۋi وتە تاتۋ ەدi. حابارلاسىپ، سالەم جولداپ جۇرەتiن. ارادا جىلدار ءوتتi. تۇڭعىش ۇلىمىز شوتاي دۇنيەگە كەلدi. سول جىلدارى مەنiڭ قايىن اتام مۇساتاي مەن ونىڭ iنiسi يكەنiڭ اراسىنداعى داۋ-جانجال، بيلiككە تالاس ءورشiپ، ەكەۋi وشتەسiپ كەتتi. داۋدىڭ باسى جايىلما دەگەن قورىقتان باستالدى. ابايدىڭ اعاسى قۇدايبەردiنiڭ ۇلى شاكەرىم بiرنەشە رەت بiتiستiردi. بiراق قايتا-قايتا ۇشىعا بەردi, شيەلەنiسە ءتۇستi. سەمەي وڭiرiندەگi سول كەزدەگi ەڭ ۇلكەن بiتiسپەس داۋ وسى ەكi كiسiنiڭ اراسىندا ءوتتi. گازەتكە دە شىعىپ ءجۇردi. رەۆوليۋتسيونەر جازۋشى ساكەن سەيفۋللين بۇل جايدى «تار جول، تايعاك كەشۋ» اتتى مەمۋارلىق رومانىندا دا سۋرەتتەدi.
وسىنداعى «يكەنi قوستاعان الاشتىڭ ازاماتى» دەپ وتىرعانى – حالەل عابباسوۆ. يكەنiڭ ايەلi – حالەلدiڭ تۋعان اپكەسi. ول كiسi گۋبزەمكونىڭ، وبلىستىق ەسەپ-كرەديت باسقارماسى مەن بانكiنiڭ باستىعى، گوسپلاننىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرi بوپ iستەدi. اسقان سەرi, سەرۋەنشiل ادام ەدi. مۇساتاي – اعاسى، بايبiشەدەن تۋعان. يكە – توقالدىڭ بالاسى. مولداباي، بۋراحان قاجى بار، ايتەۋiر التى اعايىندى. ارالارى سۋىق بولدى. يكە دە، مۇساتاي دا كiسi قولىنان قازا تاپتى. ازاپتان امان قۇتىلعانى دا بار، ونىڭ كەرەگi شامالى.
ءار ادامنىڭ تاعدىرى ارقالاي عوي. 1918 جىلى جولداسىم ادامجان دۇنيەدەن قايتتى. ون ءتورت جاسىمدا تابالدىرىعىن اتتاعان بوساعامنىڭ ۋىعىنىڭ ورتاسى ءتۇسiپ، قارالى بولعانى جانىما قاتتى باتتى. ارتىندا جالعىز ۇلى شوتاي قالدى. ادەت بويىنشا ەسiك الدىنا كۇيەۋiمنiڭ اتىن قارا ماقپال جاۋىپ بايلاتىپ قويدىم. كيiز ءۇيدiڭ ۋىعىنا دا قارا ماتا iلدiم. ءوزiم دە قارا قامزول مەن كويلەك كيiپ، ولگەن جان سەرiگiمدi ازا تۇتتىم. بiر جىلدان سوڭ بالامنىڭ قازاسى قوسىلدى. سودان ءۇش جىل ۇدايى قارالى جاعداي كەشتiم. شاكەرىمنiڭ ايەلi, ۇلى قابىش كەلiپ كوڭiل ايتتى. مۇحتاردىڭ كۇيiندi بولاتىن ءجونi بار. احماديار قاينىم مۇحتاردان وقىعان. ادامجان ونىڭ ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ بiرi ەدi. كوڭiل ايتا دا كەلگەن. سول كەزدە مەنiڭ قارالى كۇيiمدi سەزiنگەن ول كوڭiلiمە قاياۋ تۇسiرگiسi كەلمەدi-اۋ، دەيمiن، ايتەۋiر، اشىلىپ ەشتەڭە ايتپادى. تەك جاكەي قاجىعا:
– مادەننiڭ ادامجاندى جوقتاۋىن جازىپ الۋ كەرەك ەدi,– دەگەندە، ۇلكەن كiسi وعان رۇقساتىن بەرمەپتi.
– «مۇحتاردىڭ ونىسى نەسi. جوقتاۋدى قايتەدi ەكەن،– دەپ وتىراتىن جاكەي قاجى.
سول قارالى كۇيiم بەس جىلعا سوزىلدى. مۇحتار سول جولعى مەنiڭ مۇڭلى كۇيiمە جانى اشىپ، قاتتى كۇيiندi. دوسىنىڭ قازاسى وعان دا اۋىر تيگەن بولۋى كەرەك. ايتەۋiر، سەمەيدەن كiسi قاتىناي قالسا سالەمiن جولدايتىن. سول ادامجانعا جانە ونىڭ ارتىندا كالعان ۇلعا ەسكەرتكiش رەتiندە «قارالى سۇلۋدى» جازسا كەرەك. ارينە، كوركەم شىعارماداعى ەركiندiك، بولجام، قيال، تۇجىرىم بولادى عوي. ودان حابارىم بار اداممىن. بiراق «قارالى سۇلۋدىڭ» 1925 جىلى جارىق كورگەن نۇسقاسى بارىنشا شىندىققا جاقىن جانە تابيعي ەدi. وندا اڭگiمەنiڭ اياقتالۋى بىلاي بولاتىن.
«وسىمەن تاڭ اعارىپ اتقاندا دەنەسi ابدەن سالقىنداپ بارلىق اساۋ قان باسىلدى. بۇل زامانعا شەيiن قىسىپ كەلگەن جاستىق تiلەگi بiرجولاتا ءوشiپ، باياعى قايىعا بەكiنگەن تازا كوڭiلi ءومiرiنشە الىسقان قارا جىلاندى جەڭiپ شىقتى. قاراڭعى قايعى كۇنiنiڭ iشi بولسا دا، بۇل مۇينەتتەر قاراگوزدiڭ باقىتتى بولعان ۋاقىتى سياقتانىپ ەدi. ول ابدەن اعارىپ، تىنىشتىق العان جۇرەكپەن اۋىر كۇرسiنiپ، ءۇيiنە قايتتى...
مۇنىڭ ارت جاعىنان توعاي iشiندە تاڭ بۇلبۇلى قارالى جالعىزدىڭ كۇيiن قوشامەتتەگەن دۇعاداي سەزiلەتiن تازالىق جىرىن جىرلاپ تۇردى... قاراگوز ءۇيiنە كiرiپ، مۇقاشتى ءسۇيiپ-ءسۇيiپ جاتىپ قاتتى ۇيىقتاپ قالدى» («تاڭ»، 1925, № 2, 92-بەت.)
ول ەكi ورتادا قيلى-قيلى زامان ءوتتi. بiزدەر ەلدەن كەتتiك. شەت جاعالاي كوشiپ ءجۇرiپ الماتىعا جەتتiك. مۇحتاردىڭ دا ءوز ءانi – وزiندە بولدى. ۋاقىت سولاي عوي.
كەيiننەن، 1934 جىلى الماتى قالاسىندا مۇحتارمەن جولىقتىم. مەنiڭ قايىنسiڭلiم ونىڭ ەكi ءجۇز ەلۋ بەتتiك شىعارماسىن ماشينكاعا باستى. ونىسى 1936 جىلى شىققان «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە» اتتى جيناعى ەدi. الماتىعا جاڭا كەلگەن بەتiمiز بولاتىن. قاراجاتتان قىسىلىپ تا جۇرگەمiز. ونىڭ iشiندە «قارالى سۇلۋ» دا بار بولاتىن. سول ماشينكاعا باسىلعان شىعارماسىنا ءۇش ءجۇز سوم اقشا بەردi. قايىنسiڭلiم ۇيالىپ، مۇحتارعا مەنi جiبەردi. ۆالەنتينا ۇيiندە ەكەن. مۇحتار ماعان:
– مادەن، ادامجاننىڭ ۇرپاعى قازiر قايدا؟ – دەدi.
مەن شەشەكتەن دۇنيە سالعانىن، ءوزiمنiڭ ودان كەيiن بەس جىلدان سوڭ تۇرمىسقا شىققانىمدى ايتتىم. باسىن شايقاپ، ۇزاق وتىردى دا، كۇرسiنiپ:
– ەسiل ازاماتتىڭ سوڭىندا ەشكiم قالمادى-اۋ. مەن سونداي ءۇمiت ەتۋشi ەدiم. سەن، بiلەسiڭ بە، سول قارالى كۇيiڭدi سۋرەتتەيتiن اڭگiمە جازعام. ادالدىعىڭا، ار تازالىعىڭا، ولگەنگە قۇرمەتiنە قاتتى ءسۇيiندiم. قازاق ايەلiنiڭ ۇلگiسi رەتiندە كورسەتiپ ەم. ون ەكi جىل بولدى وعان. كەلەسi جىلى سول ەرتەدە جازعان شىعارمالارىمدى وڭدەپ، تۇزەپ جەكە كiتاپ ەتiپ باسپادان شىعارماقپىن. سول اڭگiمەنi دە وڭدەپ، ۇسىنىپ وتىرمىن. ەرتەدەگi ءومiردi زەرتتەۋ، «يدەياليزاتسيالاۋ» دەپ سىناپ جاتىر. سەن دە تۇرمىسقا شىعىپسىڭ. ءومiر بiر قالىپتا تۇرا ما – دەدi.
– ەركiڭiز بiلسiن. شىعارما سiزدiكi. مەن كەيiپكەرلiگiمدi بۇلدايمىن با؟ ونداي تاكاپپارلىق مەندە قالدى دەيسiڭ بە. ۇمىتىلدى. ەندi ونى كiم بiلiپ جاتىر. قايتا ۇمىتقانى دۇرىس قازiر، – دەدiم.
وسىلاي، شىراعىم. «قارالى سۇلۋدىڭ» شىعۋ تاريحىنىڭ مەنiڭ ومiرiمە قاتىستى ەكەنi راس. سوڭعى باسىلىمىندا اڭگiمەنiڭ اياق جاعىنداعى بiر ابزاتس الىنىپ تاستالدى دا، ونىڭ ورنىنا 1935 جىلى «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە» اتتى كiتابىنداعى وزگەرiس ەنگiزiلدi. ول جازۋشىنىڭ قيالىنان تۋعان كوركەمدiك شەشiم. ءارi سول جىلدارى وعان دا كوپ كiنا تاعىلىپ، ەركiمەن كوسiلiپ iستەي الماي ءجۇردi عوي. مۇحتاردىڭ 12 تومدىق تولىق جيناعىنداعى بiرiنشi تومنىڭ تۇسiندiرمە سوزدiگiندە اڭگiمەنiڭ 1922 جىلعى جانە 1960 جىلعى نۇسقاسىن سالىستىرىپ بەرگەن. ايىرماشىلىقتارىن دا سودان تولىق اڭعارۋعا بولادى.
ەگەردە، ۇزاق جىل بiلiستiكپەن، جاراستىقپەن قاتار ءومiر سۇرگەن ادامداردىڭ اراسىندا ىلعي سىزىلعان سىيلاستىق بولدى دەسەم وتiرiك بولادى. مۇحتار – مەنiڭ قاينىم iسپەتتi بوپ وسكەن سوڭ، ارتىق-كەمدi, ءازiل-شىندى ايتقاندارىم بولدى. سوعىس جىلدارىندا اياگوزدە تۇردىم. مۇحتار سول كەزدە اياگوزگە سوققانى بەلگiلi. بiردە، اباي تويىنىڭ ۇستiندە كالينين كوشەسiندەگi ەسكi ءۇيiنiڭ ماڭىنان كەزiگە كەتiپ، جەتiپ باردىم دا:
– ءاي، مۇحتار مەن كورگەندە بەتiنەن ءمورi تامعان بوزبالا ەدiڭ. قىزداردىڭ بەتiنە قاراي الماي جۇرگەندە، حاتىڭدى بەرiپ، جالىنۋشى ەدiڭ. بۇگiن مiنە، مەنi ۇمىتىپ، جينالىسقا شاقىرمادىڭ، – دەپ دۇرسە قويا بەردiم.
– ءۇي، مادەن، قوي. ماعان كiسi كوزiنشە ۇرىسپا. قويدىم-قويدىم. دۇرىس، كوڭiل رەتiڭ مەن رايىڭ جاراسقان سوڭ ايتتىڭ-اۋ، – دەپ ءسوز ارتىن قوڭىر سالقىن، مايدا كۇيمەن جادىراتىپ جiبەردi.
ەندi, ايتتى نە، ايتپادى نە، مۇحتاردىڭ جازعانى ارتىندا قالدى، بiز بiر كۇنگi كوبەلەك قۇساپ جارىق دۇنيەدە جالباڭداپ ۇشىپ ءجۇرمiز. وسىنى، ايتقانىمدى قاناعات ەت، قاراعىم» – دەپ اڭگiمەسiن اياقتادى.
مiنە، مادەن تۇسiپباەۆا اپايدىڭ اڭگiمەسi وسىنداي. ول كiسi ۇلى جازۋشىنىڭ «كوكسەرەك» جانە «قارالى سۇلۋ» سياقتى كلاسسيكالىق شىعارمالارىنىڭ جازىلۋى مەن سۋرەتكەردiڭ قيالىن شارىقتاتىپ، سەزiم قىلىن شەرتكەن جايلاردان كەڭ ماعلۇمات بەردi. ەكiنشiدەن: «وقىعان ازاماتتىڭ» پروتوتيپi سماعۇل امزەۇلى جونiندە قوسىمشا دەرەك ۇسىندى.
قادiرلi قاۋىم، جازۋشىنىڭ ءوزi وقيعاعا ارالاسىپ كەتتi دەپ ايىپ تاعا كورمەڭدەر. وسى ارادا مەنiڭ اتالارىمدى اڭگiمەگە كiرiستiرۋگە تۋرا كەلiپ تۇر. مەن دە بiلمەيدi ەكەم. اكەمiز قۇداكەلدi مارقۇمنىڭ سۇيەگi وسى كiتاپتىڭ باسى-اياعىندا جيi ايتىلاتىن يكەنiڭ كۇزدەۋiندە جاتىر. تاعدىردىڭ تەزiنە قاتار ۇشىراعان جاندار ەدi. يكە، مۇساتاي، حالەل عابباسوۆقا قاتىستى دەرەكتەر مۇحتاردىڭ ومiرiمەن قاتار ءورiلiپ وتىرادى. شاكەرىمنiڭ قازاسى ەستەرiڭiزدە شىعار. سوعان بايلانىستى. يكە ارعى بەتكە اۋىپ بارىپ، جۇرتبايدىڭ iنiسi نەمەرە اتام رايبايدىڭ ۇيiندە قىس بويى تۇرىپتى. اكەم ول كەزدە الماتىنىڭ تۇرمەسiندە جاتقان. يكە رايبايعا قولىنا وق تيگەن قارا ات پەن قارا بايتال بەرiپتi. شەكارادا اتىسىپ جالعىز وتكەن يكە: «جاز شىعا ەلگە بارىپ، ءۇي-iشiمدi كوشiرiپ اكەلەم» – دەپ دايىندالىپ ءجۇرiپتi. سودان ەرجاننىڭ قىزىرى دەگەن تورە نكۆد-نىڭ تىڭشىلارىنىڭ ءماجبۇر ەتۋiمەن قوناققا شاقىرىپتى. يكە جايعاسىپ وتىرا بەرگەندە بiر توپ سولدات كiرiپ كەلەدi. يكە ساپتاماسىنان تاپانشانى سۋىرىپ اپتى دا: «ءاي، بiر شيكiل سارىنى ولتiرگەنمەن كەگiم قايتا ما. ءبارiبiر تاۋسىلمايدى. ەل-جۇرتتىڭ وبالىنا قالارمىن. قىزىردىڭ نەسi كەتەدi» – دەپ تاپانشاسىن لاقتىرىپ تاستاپتى. دالانىڭ كوكجالى وسىلاي قاقپانعا ءتۇستi. تiرشiلiكتەگi سوڭعى ءدامi بiزدiڭ شاڭىراقتان بۇيىردى.
تاعدىر دەگەندi قويساڭشى. سول يكە الدىنا الىپ وتىراتىن رايبايدىڭ ۇلكەن قىزى جاباعى مەن كەنجە قىزى يزاقۇل يكەنiڭ قىستاۋىنداعى زيراتتا جاتىر. نۇرعازى رايبايۇلى: «يكەنi ەرتiپ اكەم ۇنەمi شەكارا بويلاتىپ، جەر شولۋعا الىپ شىعادى ەكەن. سوندا الدا-جالدا شەكارا جاققا شىعا قالسا، اتىنىڭ باسىن تارتىپ: «مىنا سارى پالەدەن اۋلاق جۇرەيiكشi» دەپ ىقتاي بەرەدi ەكەن. اكەمنiڭ ىق جاعىنا شىققان سوڭ عانا تىنىشتالاتىن كورiنەدi. مەن ول كەزدە ەس بiلمەيتiن ەم. اكەمنiڭ وسى ءسوزi ەسiمدە قالىپتى. ال الگi «جىلقىمنىڭ تۇقىمى ەدi» – دەپ سىيلاعان قارا بايتالدان تۋعان قۇلىن كەيiن «رايبايدىڭ بايگە قوڭىرى» اتانىپ، اتى اڭىزعا اينالدى. قالعان تۇقىمدارى دا اۋىزعا iگiلiپ، بايگەنiڭ iشiندە ءجۇردi. قۇدالار قالىڭمالعا قالاپ الاتىن قاراكوكتiڭ ءۇيiرi اتاندى. كەيiن يكەنi كورگەن اپكەم جاباعىنىڭ قايىن اتاسى راقىمباي قۇدا باسiرەگە الدى. جيەنiمiز سەيتجان مiنiپ جۇرەتiن» – دەدi.
يكەنiڭ اتاقتى قاراكوگiنiڭ تۇقىمىنا بالا كەزدە بiزدiڭ دە تاقىمىمىز تيiپ، قۇربان ايتقا جيىلعان جۇرتتىڭ كوزiنە ءتۇسۋ ءۇشiن قوقيلانىپ قويىپ، زار جەلدiرiپ جۇرگەنiم ەسiمدە. بايگەدەن كەلگەندە باسiرەمە جاپ-جاڭا قۇرىم قارا ەتiك كيگيزiپ ەدi راقىمباي قۇدا. ول كۇندە وسى وقيعاعا كۋا ادامداردىڭ بiرازى تiرi-تiن. ءسوز تەرiپ، كiتاپ جازام دەپ كiم ويلاسىن. جان-جاققا قاراپ، ەندi iزدەستiرگەندە «جولىققان» ادامىم سول رايبايدىڭ ورتانشى قىزى تۇبiتقاننىڭ اتاسى مەنiڭ سارسۇيەگiم – رامازان جالباعايۇلى بوپ شىقتى. يكەگە قاتىستى وقيعا – يسi اباي مەن شاكەرىم تۇقىمدارىننىڭ تاۋقىمەتتi تاعدىرىنا ورتاق. ونى مۇحتاردىڭ دا اعالارى باسىنان كەشiردi. يكە مەن مۇساتايدىڭ اراسىنداعى تارتىستان تاعىدا بiر تاريحي رومان جازامىن دەگەندە، جوعارىداعى وقيعالاردى دا قامتىماق بولعان. يكەنiڭ تاعدىرىنىڭ كەبiن كيگەن 1937 جىلى نيات شاكەرىمۇلى كيدi. ونى دا نكۆد جانسىزدارى الداپ ۇستادى. يكەگە قۇرىلعان قاقپاندى كوزiمەن كورگەن رامازان اقساقال بىلاي ەسكە الادى:
– اۋمالى-توكپەلi زامان عوي. سەنiڭ اكەڭ قۇداكەلدi ەكەۋمiز بiر تۇرمەگە قامالدىق. اتىعاي دەگەن جەردە ەسكi قوراعا قاماپ قويعان كەزiندە تۇندە دۋالدى تەسiپ قاشىپ ەك، بiلiپ قويىپ، ءتۇن iشiندە قايتا تىقتى. ەرەگەسiپ بiر ۋىس تارىسى مەن ىستىق سۋىن دا بەرمەي قويدى. مەن اقىرى قۇتىلدىم دا، شاپەك پەن جاباعىتايدىڭ توبىنا قوسىلدىم. ولار قارۋلى ەدi, شەكارادان اتىسىپ ءوتتi. قاتىنسۋدىڭ بويىندا اق كيiم كيiپ، اق بوز اتقا مiنگەن iنiسi وققا ۇشتى. اعايىندى ەكەۋi ەكi رەت ۇمتىلىپ، iنiسiنiڭ سۇيەگiن الا المادى. وقتىڭ ورتاسىنان اق بوز اتتى جەتەكتەپ شىقتى. سول كەزدە 40-50 ءۇي جاسىرىنباستان شەكارادان اشىق ءوتتi. سونىڭ iشiندە يكە مەن شاكەرىمنiڭ ۇلى نيات، ابايدىڭ تاكەجان اعاسىنىڭ بالاسى ءازiمبايدىڭ بەردەشi دە بار ەدi.
يكەنi ۇستايتىن كۇنi مەن دە بiر اجالدان قالدىم. وندا جiگiتپiن. بiر دوسىم ماعان كەپ: «بۇگiن ەرجاننىڭ قىزىرى يكەنi قوناققا شاقىرىپتى. اڭگiمە، ءسوز تىڭدايىق ءجۇر»،– دەپ شاقىردى. اكەمنەن سۇرانىپ ەم: «قوي، جەلiكپە»،– دەپ جiبەرمەدi. دوسىم: «اكەڭنiڭ سوزiنەن اسا المايسىڭ. جiگiت ەمەسسiڭ» دەپ ءوزi كەتتi. قوناقتار جينالعاندا سولداتتار ۇيگە لاپ بەرiپ كiرiپ بارىپتى. سولداتتار سول ۇيگە جيىلعانداردىڭ ءبارiن ۇستاپ اكەتتi. Iشiندە الگi جازىقسىز دوسىم دا بار، سول كۇيi جوعالدى. ولاردى اتىپ تاستادى. مەن دە اتىلاتىن ەم. اكەمنiڭ ءسوزi ساقتاپ قالدى. انىعىن بiلمەسە دە بiر قۇقايدىڭ بولاتىنىن سەزگەن شىعار، – دەدi رامازان سارسۇيەك.
شىر اينالعان دۇنيەنiڭ شىندىعى وسى. كەيiن رايبايدىڭ ۇلى يكەنiڭ قىستاۋىن جوندەپ، قالپىنا كەلتiردi. مەن بۇل جايدى يكەنiڭ كەلiنi مادەن تۇسiپباەۆاعا ايتقام جوق.
بۇل ماتەريال مادەن اپايدىڭ كوزi تiرiسiندە «لەنينشiل جاس» گازەتiندە جاريالاندى. ماتەريالدىڭ جارىق كورگەنiن ايتۋ ءۇشiن تەلەفون ارقىلى حابارلاسقانىمدا:
– راحمەت، قاراعىم. اتىمدى شىعارايىن دەپ ايتقام جوق. شىندىقتى بiلگiڭ كەلگەن سوڭ ايتتىم. كەيiنگi نۇسقاسىن تاعى شولىپ ەم، سەنiڭ قىسىلىپ، ايتا الماعان جايىڭدى ءتۇسiندiم. ءومiر بiر قالپىندا تۇرا ما، قارالى كۇيدi باسىمنان كەشكەن مەن دە تۇرمىسقا شىعىپ، بالا ءسۇيدiم. ەندi, جازۋشىنىڭ قالامىنا جارماساتىن مەن ەمەس. ونەردiڭ ءوز زاڭى بار. قورىقپا، ايتقانىمنان قايتپايمىن. سۋرەتiمدi الىپ ەڭ، ونى شىعارۋعا ۇيالدىڭ با؟ ءسويتتiڭ عوي. و دا دۇرىس شىعار. بالام بiلەدi. جاس ادام ەمەس، – دەدi.
شىنىن ايتقاندا ونداي دا كۇدiكتiڭ باس كوتەرگەنi راس ەدi. بiراق سونىڭ بارلىعىن: «ۇيگە كەل. بالالارىممەن تانىس. ءوزiڭ دە بوتەن ەمەس ەكەنسiڭ»،– دەگەن بiر ءسوزi سەيiلتiپ سالا بەردi.
نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، سەبەپ كوبەيiپ، مەن ول ۇيگە قايتىپ بارعانىم جوق. ول كiسi ودان كەيiن ون جىل ءومiر ءسۇرiپ، 1987 جىلى 17 جەلتوقساندا كوز جۇمدى. توقسان جىل ءومiر ءسۇردi. «قارالى سۇلۋ» جازىلعاندا ول كiسi 32 جاستا بولاتىن. مۇحتار دا ءوزiنiڭ اڭگiمەسiندە: «قاراكوز 32-اق جاستا» دەپ جازعان. «ءسونiپ جانۋداعى» سىزدىقتىڭ پروتوتيپi حالەل دە وسى اۋىلدىڭ جiگiتi. ەكi اڭگiمەدەگi وقيعا دا «ىرعايلى» بولىسىندا وتەدi. «قايىڭدىنىڭ توعايى» قازiر دە جايقالىپ تۇر. يكە-مۇساتايدىڭ جايلاۋى. ورازبايدىڭ ماي قۇدىعىنىڭ سولتۇستiك باتىس بۇيiرiندە. قازiر، قىستاۋ. جەر بەدەرi مەن ادامداردىڭ جاس مولشەرiنە دەيiن ەسەپتەپ، دالمە-ءدال كەلتiرۋiنە قاراعاندا مادەن اپايدىڭ قاراكوزدiڭ پروتوتيپi ەكەنiنە كوزiڭ انىق جەتەدi.
باتىل دا وجەت مiنەزدi, مەيiرiم-قايىرىمى مول سول بiر انامەن قايتىپ جۇزدەسە الماعانىما ءالi وكiنەمiن. تالاي رەت iزدەتiپتi دە، شاقىرتتى دا. جۇرەكسiنە بەردiم. ەندi كەش. ءبارi دە ءوتتi-كەتتi. قايىرىلىپ كەلمەيدi.
تەك ەر كوڭiلدi اجەنiڭ بەينەسi كوڭiلدە قالدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
