ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستان كەيiن، دالiرەك ايتساق، 1945 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ العاشقى كۇندەرiندە اقش اسكەري ۇشاقتارىنىڭ جاپونيانىڭ حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا اتوم بومبالارىن تاستاعانىن، وسى جويقىن جارىلىستاردان 158 مىڭنان استام ادامنىڭ مەرت بولعانىن، مىڭداعان ۇيلەر مەن ءتۇرلi عيماراتتاردىڭ جەرمەن-جەكسەن بولىپ، تۇرعىنداردىڭ باسپاناسىز قالعانىن كەڭەستiك كەزەڭدە مەكتەپ وقۋلىعىنان جاتتاپ وسكەن ۇرپاقپىز. جالپى، جاپون جۇرتىنا قاسiرەت اكەلگەن الاپاتتىڭ زاردابى كوپ جىلعا سوزىلاتىنىن بالا جۇرەگiمiز سەزەتiن. امەريكا قۇراما شتاتتارى اسكەريلەرiن وزiمiزشە ايىپتايتىن ەدiك. “سول بومبالاۋشى ۇشاقتىڭ ەكيپاج كومانداسىنداعى بiر ۇشقىش قوس قالانىڭ سۇمدىق كۇيگە ۇشىراعانىن كورiپ، جىندانىپ كەتiپتi” دەگەن اقپاراتتى ەستiپ، “وزiنە دە سول كەرەك، بەيبiت حالىقتىڭ كوز-جاسى مەن قارعىسىنا قالعان وڭبايدى” دەپ ءوزiمiزدi جۇباتاتىنبىز. وسىلايشا مۇحيتتىڭ ارجاعىنداعى الپاۋىت ەلگە كiجiنiپ جۇرگەنiمiزدە، وتانىمىزدا دا ودان وتكەن سوراقىلىق جاسالىپ جاتقانىن سول كەزدەگi كەڭەستiك يدەولوگيا قيتۇرقىلىقپەن سەزدiرمەيدi ەكەن عوي بiزگە. كەڭەستەر وداعىنىڭ كەز-كەلگەن ارەكەتi iزگi-نيەتتi, بەيبiتسۇيگiش، جانتالاسا قارۋلانۋعا جانى قاس جاعىمدى جاقتارىمەن ۇنايتىن. يمپەرياليستiك مەملەكەتتەردiڭ ناتو-نىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋiمەن وت كوسەپ ويناعىسى كەلەتiندەردiڭ iس-ارەكەتiن ۇنەمi سىناۋعا دايار تۇراتىنبىز. ال بiزدiڭ ەلدiڭ iس-قيمىلى سولاردىڭ ارەكەتiنە قارىمتا ەسەبiندە ەلەنە بەرمەيتiن. ونىسى وزiنە جاراسىپ تۇراتىنداي ەدi. مۇنداي كورسوقىرلىقتان تاۋەلسiزدiك قۇتقارعان جوق پا؟ جويقىن بومبالاردىڭ قانشاسى قازاق جەرiن جارالامادى دەسەڭiزشi?! 40 جىل بويى سەمەي حالقىنا ۋ جۇتقىزعان يادرولىق پوليگوندا 500-دەن استام جەرۇستi جانە جەراستى سىناعى جاسالعانىن ەندi بiلiپ ءجۇرمiز. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، 1 ميلليونعا جۋىق ادام ءالi كۇنگە دەيiن وسىنداي جارىلىستار سالدارىنان زارداپ شەگiپ كەلەدi. ال ولاردىڭ ۇرپاقتارى قاشانعا دەيiن زالالىن تارتاتىنىن ەشكiم تاپ باسىپ ايتا الماسى انىق. بۇل اقپاراتتار كۇنi كەشەگiگە دەيiن قۇپيا بولىپ كەلگەنi بەلگiلi.

ورتالىقتىڭ وزبىر ساياساتى اۋىز اشتىرمادى. بۇكiلالەمدە ماڭىزدىلىعى جاعىنان ءۇشiنشi بولىپ ەسەپتەلەتiن سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىققا ن. نازارباەۆتىڭ 1991 جىلى 29 تامىزدا قول قويۋىنا بايلاناستى ەلىمىزدىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتقان العاشقى مەملەكەت رەتiندە تاريحقا ەنگەنi ءمالiم. بايقوڭىردا ۇشىرىلعان زىمىرانداردىڭ قالدىقتارى دا بايتاق قازاقستاننىڭ ايماقتارىنا قۇلاپ، زارداپ اكەلۋدە. اسiرەسە، گەپتيلدiڭ زيانى جونiندە بولەك اڭگiمە. ال مۇنىڭ سىرتىندا وڭتۇستiك وڭiرiندە جەراستى جارىلىسى بولعانىن بىلايعى جۇرت بiلە بەرمەۋi مۇمكiن. سونىڭ بiرi – 1972 جىلى وتىرار اۋدانىنىڭ اۋماعىندا بولعان جەراستى جارىلىسى. شەجiرەلi ءارi تاريحي ولكە مۇنداي سۇمدىقتى كۇنi بۇگiنگە دەيiن قالايشا قۇپيا كۇيiندە بۇگiپ جاتتى دەسەڭiزشi?! وعان تاڭقالاتىن تۇگi دە جوق. توتاليتارلىق رەجيمنiڭ تارتiبi سونداي بولاتىن. ەكi ەلi اۋىزعا ءتورت ەلi قاقپاق قويا بiلەتiن كەڭەستiك قوعامدا مۇنداي اقپاردى جاريا ەتۋ ولiممەن تەڭ. باسى-قاسىندا بولعان ازاماتتار انت بەرiپ، ەشكiمگە تiس جارماعانى ءسوزسiز. توڭ بوپ قاتقان سەڭنiڭ تاۋەلسiزدiك تۇسىندا، جاريالىلىق كەزiندە عانا سەتiنەي باستاعانى امبەگە ايان-اق. “نكۆد”-نىڭ ادامدارىنان ءزابiر كورiپ قالعان قاريالاردىڭ دا تiلگە كەلۋi قيىننىڭ قيىنى. الايدا، اقيقات كوزi بiتەلiپ قالعان باستاۋ سياقتى. ەرتە مە، كەش پە قاينار iسپەتتi سىرتقا شىقپاي قويمايدى. ءۇش مۇشەل بويى بەيمالiم بولىپ كەلگەن قۇپيانىڭ سىرى بiر كۇندە كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىمەن جاريا بولدى.

  بۇل جايىندا ارiپتەسiم نۇرلان كەنجەعۇلوۆ بىلاي دەيدi:

“كiم قانداي اڭگiمە ايتسا دا ءونىڭ تۇيiنi سول جىلدارى قىزىلقۇم (قازiرگi وتىرار) اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت iستەگەن ابۋباكiر جاپپاروۆ اعامىزعا تiرەلە بەردi. “بۇل وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن بiر كiسi بiلسە، سول كiسi بiلەدi”، -- دەسەدى كوپشىلىك. سودان ءبىز اۋداننىڭ قادiرلi ءارi شەجiرەشiل قارياسىنا جولىعىپ  “كەتپەنقالدى” دەگەن جەردەگi جەراستى جارىلىسىنا قالاي كۋا بولعانىن سۇراعان ەدىك. اۋباكىر اقساقال بولعان وقيعا تۋراسىندا بىلايشا اڭگىمە ءوربىتتى:

“1972 جىلى بولسا كەرەك، شىمكەنتتەن وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ حاتشىسى تولەپبەك نازاربەكوۆ تەلەفون سوقتى. ول كەزدە وبكومدا باس حاتشى بولاتۇعىن. توكەڭ مارقۇم اۋلىشارۋاشىلىعى جونiندەگi جۇمىستاردى ۇيلەستiرەتiن قاتال ءارi ءادiل ازامات ەدi. اڭگiمەمiز قىسقا دا نۇسقا بولدى. تۇسiنگەنiم، ەرتەڭ ساعات تاڭعى 5-تە “وۆتسەۆود” (قازiرگi ماياقۇم) سوۆحوزىنان 60 شاقىرىم جەردە “كەتپەنقالدى” دەگەن ايماقتا جەراستىندا بومبانى جارىپ، ونىڭ سىناقتان وتكiزiلەتiنiن حابارلادى. بۇل جايىندا جۇرتقا جاريا ەتپەۋدi قاتاڭ تاپسىرعان توكەڭ سىناق جۇمىسىنا قاتىسۋ ءۇشiن وبلىستان ءۇش ادامنان كوميسسيا قۇرىلعانىن، وبلىستان ءوزi, اۋداننان مەن، اۋىلدان “وۆتسەۆود” سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى تۇرماحان دوسبەرديەۆتiڭ ەنگەنiن، بiر كۇن بۇرىن تەمiر ستانتسياسىنان كوميسسيانىڭ سامولەتپەن ۇشاتىنىن شەگەلەپ ايتتى. بۇل ماسەلە وبكومنىڭ قاۋلىسىمەن بەكiتiلدi. ونى وزگەرتۋگە بولمايدى. جاعدايدىڭ بiرiنشi حاتشى ۆ.ليۆەنتسوۆتىڭ باقىلاۋدىندا بولاتىنىن ەسكە سالىپ، تاعى بiر نىقتاپ قويدى.

بەلگiلەنگەن كۇنi كەشكi ساعات 17.00-دە “كەتپەنقالدىعا” كەلدiك. سوۆحوز ديرەكتورى بiزدi وسىندا قارسى الدى. كوميسسيا قوناتىن كيiز ءۇي تiگiپ قويىپتى. وبكوم حاتشىسى تولەپبەك نازاربەكوۆ، مەن جانە سوۆحوز ديرەكتورى تۇرماحان دوسبەرديەۆ اراسى 2,5 شاقىرىم جەردە بومبا جاراتىن ورىندى بارىپ كوردiك. ونىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، جاسى 40-قا جاقىنداپ قالعان ورىس جiگiتiمەن تانىستىق. جەراستى جارىلىسىنا جاۋاپتى جان وسى بولىپ شىقتى. ومىراۋىنداعى ءۇش ءارiپتi كورسەتتi. 

--ولاردى تولىق جازۋعا بولمايدى، بiزدەگi ءتارتiپ سونداي. بiر نارسە ءوز اتىمەن اتالمايدى. جالپى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، گەنەرال-لەيتەنانت دەۋگە بولادى، -- دەدi ول.

گەنەرال جارىلاتىن بومبانىڭ ماكەتiن كورسەتپەككە سۋ جاڭا “سۋدابەكەر” كولiگiنە الىپ باردى. اۆتوكولiك جۇمىر تەمiرمەن ءتورت بۇرىشىنان قورشالعان ەكەن. قورشاۋدىڭ ار بۇرىشىندا اۆتومات ۇستاعان سولداتتار تۇر. گەنەرال باستاپ ماشينانىڭ ۇستiنە شىقتىق. ورتادا “يزدەليا” دەپ اتالاتىن بومبانىڭ ماكەتi جاتتى. الگi اسكەري ادام بiزگە بومبانىڭ 500 مەتر تەرەڭدiككە ورنالاستىرىلعانىن، ونىڭ جاتقان ورنىنان جەردiڭ بەتiنە دەيiن ارنايى تسەمەنتپەن ارالاستىرىلىپ، بەتوندالعانىن مالiمدەدi. جارىلىس اۋماعىنىڭ راديۋسىندا بiردە بiر اۆتوكولiكتiڭ بولمايتىنىن، ال اسپاندا سامولەت بولمايتىنىن، بومبا iسكە قوسىلعاندا 500 مەتر اۋماق شەڭبەرiندە جەر قاتتى سiلكiنەتiنiن، شاڭ اسپانعا كوتەرiلiپ، كوكتەن توپىراق جاۋاتىنىن الدىن الا ەسكەرتتi. ءسويتiپ، ەرتەڭiنە تاڭعى 5-تە جارىلىس بولدى. ونى سوزبەن ايتۋ مۇمكiن ەمەس. جەر قاتتى سiلكiنگەندەي بولدى. شاڭ توپىراق سەيiلiپ، جەردiڭ دiرiلi باسىلعان كەزدە وفيتسەرلەر جاپا-تارماعاي پريبورلارعا ۇمتىلدى. گەنەرال بارلىعىن ءوزi باقىلاپ، تەكسەرiپ كورiپ شىقتى.

--بۇل وتە قۇپيا بولۋى تيiس، -- دەدi بiزگە گەنەرال. –بوگدە ادامداردىڭ ەشقايسىسى بiلمەۋi كەرەك. بiز سiزدەرگە ەشقانداي مالiمەت بەرمەيمiز. الىنعان ماعلۇماتتاردىڭ بارلىعىن ورتالىققا جiبەرەمiز. ارينە، جارىلعان زاتتىڭ وتە ۋلى ەكەنi راس. سوندىقتان دا ول وتە تەرەڭدە جارىلدى. ءتۇتiن جەردiڭ جارىعىن، سىزاتى مەن ساڭىلاۋىن iزدەۋi ابدەن مۇمكiن. جەردi ۇگiتiپ جەي بەرەدi. ساقتىق شارالارىن جۇرگiزiپ، جىلىنا 3-4 رەت ارنايى اسپاپپەن تەكسەرiپ تۇرامىز. ون جىلعا دەيiن وسىلاي بايقايمىز. سوندىقتان بۇل ماڭعا مال جايۋعا، ۇستاۋعا، ادام وتىرۋعا بولمايدى. قۇدىقتاردان دا سۋ iشۋگە تىيىم سالىنادى. سودان كەيiن ولار كەلiپ تەكسەردi مە، ول جاعىن بiلمەدiك. كوزبەن كورگەنiم دە، ايتار اڭگiمەم دە وسى، قاراقتارىم».

وتىرارداعى جارىلىسقا كۋا بولعان باسقا دا اۋىل تۇرعىندارى نە دەر ەكەن؟

زەينەتكەر وسەن قالكوزوۆ: ول كەزدە ء“شاۋiلدiر” سوۆحوزىندا ەلەكترمەن جابدىقتاۋ جاعىنا جاۋاپ بەرەتiنمiن. تاڭ اتايىن داپ كەلە جاتقاندا جەر سولق ەتە قالعانداي بولدى. ۇيلەردiڭ قابىرعالارى دiرiلدەپ، تەرەزەلەردiڭ اينەكتەرi سىنىپ، شاشىلىپ ءتۇستi. “بۇل نە؟” دەپ ۇلكەن كiسiلەردەن سۇراپ ەدiك، ەشكiم ماردىمدى جاۋاپ قاتپادى. دۇرىسى، ەشكiمگە ەشتەڭە ايتقىزبادى. كورگەن ادامدار “كەتپەنقالدى” جاقتا وت جانىپ جاتىر” دەي ايتىپ كەلەتiن.

سوناۋ سەكسەنiنشi جىلدارى اۋىل ادامدارىن بەلگiسiز بiر جارا باسىپ كەتتi. مۇرىندارى تەسiلگەن جاندار كوبەيدi. كەزiندە سول وڭiردە ماشينە ايداعاندار جارىلىس بولعان جەردەگi قۇرىلىس ماتەريالدارىن پايدالانعان ەكەن. ولاردىڭ كوبi ۇزاققا بارماي قايتىس بولىپ كەتتi.

تەمiر مەكتەبiنiڭ ديرەكتورى راحماتۋللا تiلەكەەۆ:

--سول جىلدارى بوسانعان ايەلدەردiڭ سابيلەرi كەمتار بولىپ تۋا باستادى. حالىق بارiنە شىدادى، كوندi. وسى ورايدا ەكولوگيانىڭ جاعدايىنا بايلانىستى بiزدiڭ اۋدان حالقىنا جەڭiلدiك قاراستىرىلسا دۇرىس بولار ەدi.

تەمiرجولشى دوسىمبەك وماربەكوۆ:

--وسى سالادا جۇرگەندiكتەن بiز جاڭالىقتى وزگەلەردەن بۇرىن ەستيتiن ەدiك دەسەم، قاتەلەسپەيمiن. اسiرەسە، توسىن جايلار كوزگە تەز شالىنادى عوي. سول ۋاقىتتا ۆاگون-ۆاگوننان دەستە-دەستەلەنiپ جاتقان، تاڭبا ۇرىلعان، نومiرلەنگەن تاقتايشالاردى كورiپ تاڭقالعانىمىز راس. كەيiن ويلاساق، الگi اعاشتار سول نومەرگە سايكەس رەت-رەتiمەن ورنالاستىرىلادى ەكەن عوي. جاي كيiممەن جۇرگەندەردiڭ ءوزi پودپولكوۆنيك، پولكوۆنيك شەنiندەگi اسكەريلەر ەكەنiن كەيiن بiلiپ ءجۇرمiز عوي. جەراستى جارىلىسى بولعانىن كiشكەنتاي راديوقابىلداعىشتان ەستiدiك. «شىمكەنت وبلىسىنىڭ قىزىلقۇم اۋدانىنداعى “وۆتسەۆود” سوۆحوزىنىڭ اۋماعىندا سوۆەت وكiمەتi جەراستى اتوم بومباسىن سىناقتان وتكiزدi” دەپ قىتاي راديوسىنان سارناپ تۇر.

جارىلىس بولعاننان كەيiن بiر اپتادان كەيiن-اۋ دەيمiن، اپپاق اق ماتامەن ورالعان بiر ادامدى سۇيەمەلدەپ، ارنايى جابدىقتالعان ۆاگونعا اكەلiپ مiنگiزدi. تiرi ارۋاق سياقتى. شاشى مەن ساقالىنا دەيiن اعارىپ كەتكەن. كەيiن بiلگەنiمiزدەي، جارىلىستىڭ باسى-قاسىندا بولعان گەنەرال ەكەن…

كۋالەر وسىلاي دەيدi. ارينە، سول كەزدەگi جەراستى جارىلىسىنىڭ قورشاعان ورتاعا، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا، جالپى ەكولوگياعا قانشالىقتى زارداپ اكەلگەنiن، رادياتسيالىق قانداي مولشەردە بولعانىن تاپ باسىپ ايتاتىن مامان، ساراپشى، ەكولوگ ەمەسپiز. بiز تەك سوناۋ 37 جىل بۇرىن بولعان جارىلىستىڭ قۇپياسى تەك بيىل عانا اشىلعانىن اڭگiمە ەتكiمiز كەلدi.

 

سەرiكقالي جەكسەنباەۆ.

وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى