مەملەكەتتى كۇشەيتىپ، تاۋەلسىزدىكتى قورعايتىن قوعام قانداي بولۋى قاجەت؟ بۇعان قاتىستى ادامزات تاريحىندا پلاتون، اريستوتەل، ءال-فارابي سىندى ءىرى ويشىلدار جاۋاپ بەرگەن. كەمەڭگەر تۇلعالاردىڭ ىزگىلىكتى قوعام قۇرۋ جونىندەگى يدەيالارى قاشاندا وركەنيەتتى مەملەكەتتىڭ ۇلگىسى، ولشەمى بولىپ تابىلادى.

ادامزات قوعامى قانشالىقتى دامي بەرسىن، بۇگىنگى اقپاراتتىق تەحنولوگيا ۇستەمدىك قۇرعان عاسىردا دا ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق الەۋمەتتىك ورتانىڭ تەرەڭدىگىن ايقىنداپ، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن شەشەتىن قۇندىلىق رەتىندە ءوزىنىڭ تاريحتان بەرى كەلە جاتقان ورنىن ساقتاپ قالا بەرمەك. الاش زيالىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازىپ كەتكەندەي، «مادەنيەت جۇزىندە ادام بالاسى قۇس بولىپ ۇشىپ، بالىق بولىپ ءجۇزىپ، الىستى جۋىق بولدىرۋدى انىق قالاپ وتىرسا دا، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرۋدى، زورلىعى قياناتى قالماي وتىر. نەگە؟ ادام تاربيەنىڭ قۇلى بولۋعا جەتپەي، ءالى كۇنگى تابعاتتىڭ قۇلى بولىپ جۇرگەندىگى. ادام بالاسى تابيعاتقا قاشان قۇل بولۋدان قۇتىلادى؟ انىق اقىلعا بيلەتىپ جالپى جۇرت جاقسى تاربيەلى بولعاندا قۇتىلماق. ادامشىلىقتىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، ءومىر جۇزىنەن مىسال قاراستىرساق، اتاقتى دانىشپانداردىڭ پىكىرىن، ءسوزىن بايقاساق تاربيە ادامدى بۇزۋى، تۇزەۋى كورىنەدى [1.133 ب.]. ۇلت، ۇلت تۇلعاسى، مەملەكەت، ۇرپاقتىڭ زيالىلىعى، تۇلعالانۋى بۇنىڭ بارلىعى ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ باستاپقى تابيعاتىنان رۋحاني دەڭگەيى ارقىلى اجىراپ، ۇلتتىق تابيعات پەن كىسىلىك تابيعاتتى يەلەنگەندىگىن كورسەتەدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ايتىپ وتىرعان تابيعاتى قورشاعان ورتا، اتا مەكەن تابيعاتى ەمەس، ادامدى تاريح پەن مادەنيەت ۇدەرىسىنەن ءبولىپ الىپ تۇيىققا تىرەيتىن تابيعات، ياعني ناداندىق.

قوعامنىڭ نەگىزى، بولاشاعى ۇلتتىق تاربيەگە تاۋەلدى، ۇلتتىق تاربيە بولماسا قوعامدىق ورتادا كىسىلىك قالىپتاسپايدى. كىسىلىگى جوق قوعام مەملەكەتكە، ونىڭ بولاشاعى ۇرپاققا قاجەتتى قۇندىلىقتاردى بەرە المايدى، بۇنداي ورتا تاريحتىڭ بويىنداعى رۋحاني دۇنيەلەردى كەيىنگى ۋاقىتقا جەتكىزۋگە، مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋعا قابىلەتسىز كەلەدى. سوندىقتاندا وركەنيەتتى مەملەكەتتىڭ بەت-بەينەسى ونىڭ مادەنيەتى، الەۋمەتتىك ورتادا ادام بويىندا كىسلىك قاسيەتتەردىڭ ورىن الۋىمەن كورىنەدى. ءال-فارابي جازىپ كەتكەندەي، مەملەكەتتىڭ رۋحىن قوعامداعى ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، ادىلەتتىلىك، شىنايىلىق، تۇراقتىلىق، ىزگىلىك كوتەرەدى، رۋحاني قۇندىلىقتارى عانا ساقتاي الادى.

ءال-فارابي ءوزىنىڭ «قايىرىمدى قالا» ەڭبەگىندە ادام تانىمىنان باستاۋ الىپ، ونىڭ قىزمەتىمەن (ىسىمەن), رۋحاني ومىرىمەن جالعاساتىن قۇندىلىقتاردى، ءبىلىم تۇرلەرىن كەڭىنەن تالداعان. ويشىلدىڭ ۇعىمىنشا قوعامنىڭ بەرىكتىگى، تۇراقتىلىعى، كۇشتىلىگى يماندىلىقتان، جاراتىلىس قۇدىرەتى تۋرالى ادامزاتتىڭ دۇرىس تانىمىنان (ىلىمنەن) باستاۋ الماق. بارلىق عالام، ادام بالاسى ءۇشىن ءبىر عانا ءمان، ءبىر عانا نەگىز بار، ول جاراتۋشى. ءال-فارابي ىلىمىندە جاراتىلىس اقيقات، اقيقات تۋرالى دۇرىس ءبىلىم، ادام بالاسىنىڭ جاراتىلىس اقيقاتىن دۇرىس ۇعىنۋى ءبىرىنشى تۇلعا تۋرالى دۇرىس بىلىمىنەن كورىنەندى. قازاقتا، «جالعىزدىق ءبىر اللاعا عانا جاراسادى» دەگەن ۇعىم وسىدان تۋسا كەرەك. بۇنىڭ ءمانى ادام قانشا اتاقتى بولسىن، دانىشپان، كەمەڭگەر، باتىر، ساۋەگەي بولسىن، بارلىق ادامزاتتى وزىنە قاراتا بەرسىن ول ادام دۇنيەنى وزگەرتە المايدى، تابيعاتتى قايتا جاساي المايدى، كارىلىكتى جەڭە المايدى. سوندىقتاندا بارلىق قۇدىرەت، مىنسىزدىك جاراتىلىس يەسىنىڭ قۇدىرەتىنە عانا ۇيلەسەدى، سول عانا بارلىق جاراتىلىستىڭ يەسى بولۋىمەن عانا دارا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. زيالى ادام ءوز زامانىندا يماندىلىعى، ءدىني ءبىلىمى، قابىلەتى، تاربيەسى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى ارقىلى ادامزاتقا، ۇلتىنا، ءدىنى مەن دىلىنە دۇرىس قىزمەت ەتىپ، ۇرپاققا ىزگىلىگى مول ىستەرىن قالدىرا بىلسە ادامزاتتىق كەڭىستىكتەگى تۇلعالىققا قول جەتكىزبەك، بىراق ادام قانشا كەمەڭگەر بولسا دا ءبىرىنشى تۇلعا بەينەسىن بىلە المايدى. دەمەك قوعامنىڭ، ادامزات قوعامىنىڭ، ۇرپاقتىڭ بەيبىت ءومىرىن، ىزگىلىگىن قالىپتاستىراتىن جالپىعا ورتاق دۇرىس ءبىلىم، ءدىني ساۋاتتىلىق جانە پاراساتتىلىق. بۇلار قاشاندا ادامزاتتىق مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ تىرەگى بولىپ تابىلادى.

«ءبىرىنشى تۇلعا – بارلىق جان بىتكەننىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ باستاپقى سەبەبى. [جالعىز] سول عانا كەمشىلىكتەن ادا: باسقا جان بىتكەننىڭ بارىندە – ودان باسقاسىندا ەڭ بولماعاندا ءبىر كەمشىلىك نەمەسە بىرنەشە [كەمشىلىك] بار. ال ءبىرىنشىنى [تۇلعانى] الاتىن بولساق، ول مۇنداي [كەمشىلىكتىڭ] بارىنەن ادا، ويتكەنى ونىڭ تىرشىلىگى كامىل جانە بولمىسىندا باسقانىڭ بارىنەن وزىق، ودان كامىل جەتىلگەن ەش نارسە جوق جانە ودان بۇرىن ەشنارسە دە بولماق ەمەس. بۇل رەتتە ونىڭ تىرشىلىگى ەڭ مارتەبەلى دارەجەدە ءارى ىزگە، ءارى كامىل جەتىلگەن» - دەپ جازىپ كەتكەن ءال-فارابي [2.60 ب.]. ادام بالاسى تاريحتىڭ قايناعان داۋىرىنەن قانشا الىستاعانىمەن ول دىننەن، جاراتىلىس اقيقاتى تۋرالى ۇعىمنان الىستامايدى. ءدىن ادامزات بالاسىنىڭ الەمىندە، دۇرىس ءومىر ءسۇرۋدىڭ جولىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن جاراتىلىس يەسىنىڭ ادامزاتقا سالىپ بەرگەن تۋرا جولى. وسى تۋرا جولدىڭ باسىندا ءبىرىنشى تۇلعا اقيقاتى قۇر پايىم تۇرىندە ەمەس، اقيقاتتى ءبىلىم، پاراساتتى تۇسىنىك، كەمەل ۇعىم بولۋى ءتيىس. سەبەبى ىزگىلىكتى قوعام، مەملەكەت حالىقتىڭ دۇرىس ءدىني تانىمىنان، بىلىمىنەن شىعىپ وتىرادى. ءال-ءفارابيدىڭ بۇل ۇعىمىنا اباي ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن: "كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى –ناداندىق، ەكىنشى – ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى – زالىمدىق.

ناداندىق – ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدەن ەش نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى.

بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى.

ەرىنشەكتىك – كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك – ءبارى وسىدان شىعادى.

زالىمدىق - ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان حيسابىنا قوسىلادى»[3. 100 ب.]. ءال-ءفارابيدىڭ، ابايدىڭ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ايتىپ وتىرعانى ادامدى، سول ارقىلى مەملەكەتتى، ۇرپاقتى، ۇلتتى ساقتايتىن كەمەل ءبىلىم. ادامزاتتىق بولمىستىڭ ءمانى ونىڭ بويىنداعى ىزگىلىگىمەن كورىنسە، ىزگىلىكتى قوعامنىڭ كىلتى ۇرپاققا تازا ءدىن، كەمەل ءبىلىم، دۇرىس ءىلىم ارقىلى تابىستالماق. زامانىڭدا ءبىلىم مەن عىلىم بولا تۇرىپ ونى دۇرىس يەلەنە الماساڭ، مەملەكەتىڭە ءبىلىمىڭ مەن عىلىمىڭ ارقىلى كومەكتەسە الماساڭ ىلگەرىلەۋ بولمايدى. الەۋمەتتىك ورتاداعى دامۋ، ادام بولمىسىنىڭ ورىسىندەگى رۋحاني دامۋدان باستالادى. رۋحاني دامۋدىڭ نەگىزىندە دۇرىس تانىم، تاريح، وتان، كەلەر ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك تۇر.

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي ادامزات دۇنيەسىنە، حالىققا، ۇلتىنا جانە ونىڭ دۇنيەلەرىنە اقىل پاراساتى مەن ءبىلىمى ارقىلى قىزمەت ەتە بىلگەن ادام زيالى ادام. شىنايى ء(داستۇرلى) ءدىننىڭ ءوزى ادامزاتتان زيالىلىقتى تالاپ ەتەدى. ۇلتتىق مۇددە، حالىق يگىلىگى جولىندا جۇرگەن ادام كوكىرەگى وياۋ، مىنەزى دۇرىس، شىدامدى، قايراتتى، باتىل بولۋى قاجەت. ناعىز زيالى ادام ءوزىن ۇلتىنىڭ قىزمەتشىسى سانايدى. كەمەڭگەر بابالارىمىز ايتىپ كەتكەندەي، ۇرپاقتىڭ قاشاندا ءوزىن، ءومىرىن قور قىلاتىن نارسەلەردەن اۋلاق بولعانى ءجون. ادامنىڭ شىنايى، ءارى دۇرىس ءبىلىمى ونىڭ تانىمىن ساقتاپ تۇرادى. ەگەردە ناداندىق بولسا، قوعامداعى بارلىق كەمشىلىك ساۋاتسىزدىقتان، ادىلەتسىزدىكتەن، ادەپسىزدىكتەن شىعار بولسا ۇرپاق ءوزىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنا قاجەتتى كوپتەگەن مۇمكىندىكتەردەن قولى ءۇزۋى مۇمكىن. قاشاندا ادامنىڭ دىنىنە، دىلىنە كۇش بەرەتىن ءبىلىم، كوركەم مىنەز.

«قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىن الاتىن بولساق، - دەگەن ءال-فارابي، - اتا-بابالارىنىڭ كوزقاراستارىنا سايكەس ولاردىڭ بويىندا قالىپتاسقان رۋحاني جاعداي ولاردىڭ جاندارىن ماتەريادان ازات ەتەدى» [2. 170 ب]. ادام ءوزىن قورشاعان ورتامەن، تابيعاتپەن، قوعاممەن ينتەللەكتۋالدىق بايلانىستا بولۋى ءتيىس. ينتەللەكتۋالدىق بايلانىستىڭ بيىك كورىنىسى پاراساتتىلىق. اتا بابالارىمىز اتا مەكەنمەنەن پاراساتتى نەگىزدە بايلانىسۋ ناتجەسىندە مادەنيەتتى، ۇرپاقتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن تاريحتى قالىپتاستىرعان.

ءال-ءفارابيدىڭ يدەيالارىنان تۇسىنەتىنىمىز مەملەكەت حالىقتىڭ، جەكە ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ تولىققاندىلىعىمەن، تەرەڭدىگىمەن نىعايادى. ەل بولمىسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ۇرپاقتىڭ بولمىسى بولسا، جاڭا ايتىپ وتكەنىمىزدەي دۇرىس سەنىم، دۇرىس تانىم، دۇرىس ءبىلىم، دەنساۋلىق، تابيعي ورتانىڭ تازالىعى، قوعامدىق ورتاداعى قايىرىمدىلىق، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ادامگەرشىلىگى، جاۋاپتىلىق مەملەكەتتى كوركەيتەدى. ۇرپاعىن دۇرىس تاربيەلەپ، قورعاي بىلگەن ەلدىڭ ۇرپاعى ەلىن قورعايدى.

قاي جاعىنان بولماسىن ادام بولمىسىنداعى، قوعام ومىرىندەگى جاساندىلىق قايىرىمدى ورتانىڭ بولمىسىنا جات. ويشىلدىڭ ءوزى جازعانداي، «كوزسىز باتىرلىق ەرلىككە ۇقساس، ىسىراپشىلىق جومارىتتىققا ۇقساس، ازىلقويلىق وتكىر تىلدىلىككە ۇقساس، جارامساقتىق دوسكەرلىككە ۇقساس، ءوزىن-ءوزى كەمسىتۋ كىشىپەيىلدىلىككە ۇقساس، كولگىرسۋ ادامداعى ادالدىققا ۇقساس. وسى شەتكەرلىكتەردىڭ ىشىندە جاراتىلىسىمىز بويىنشا ءوزىمىزدىڭ بەيىمدىرەك تۇراتىندارىمىز بار بولعاندىقتان، ءبىز بۇلاردان cاقتانۋىمىز قاجەت. قاتەرلى ءىستىڭ تۇسىندا باتىلدىعىمىز جەتپەي قالۋشىلىق، جاراتىلىسىمىزدا ءوزىمىز بەيىم تۇراتىن ساراڭدىق بۇعان مىسال بولا الادى» [2. 222 ب]. قوعامدىق ورتاداعى ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قارىم-قاتىناسىنىڭ نەگىزىندەگى شىنايىلىق ەل بولمىسىنىڭ دەڭگەيىن ارتتىرادى. جالعان نارسەلەرمەن ەل مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەر شەشىلمەيدى. شىنايىلىق، دۇرىس مىنەز ءوسىپ كەلە جاتقان بۋىننىڭ بولاشاققا دۇرىس باعدار (تاربيە) الۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. سەبەبى شىنايلىق پەن دۇرىس مىنەزدى تالاپ ەتەتىن قاشاندا ۋاقىت.

ءال-ءفارابدىڭ ۇعىمىنشا كەز كەلگەن نارسەنىڭ شەگى بولادى، ول شەكتەن ەش نارسە دە شىعىپ، اسىپ كەتە المايدى. ماسەلەن باتىرلىقتىڭ شەگى تاريح، كەز-كەلگەن باتىرلىق تاريحتان اسىپ، نەمەسە وزىپ كەتپەيدى، ونىڭ ۇياسى تاريح. سول سياقتى جالعان ادەتتە قوعامنان، ۋاقىتتان اسىپ كەتپەيدى، قوعام قاجەتتىكتەرى، ۋاقىت، زامان تالابى شىنايى مىنەزدى تالاپ ەتەدى، ۋاقىتى كەلگەندە ول ايقىندالىپ وتىرادى.

ءال-ءفارابيدىڭ ايتۋى بويىنشا، ادامدى تابيعاتىنان ادامعا جاۋ دەپ ۇعۋ دا قاتە.  قايىرىمدىلىق ادامنىڭ تابيعاتىندا بار نارسە. ادام بالاسىنان رۋحاني ءومىردىڭ شەگى قايىرىمدىلىقتى، ىزگىلىكتى تالاپ ەتەدى. بۇنى حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن باتىس عالىمدارى «شەكارالىق جاعداي» دەپ تۇسىندىرگەن. قازاق فيلوسوفياسىندا «جالعان دۇنيە» دەگەن ۇعىم بار. بۇنىڭ ماعىناسى ادام ءومىرىنىڭ ءمانى دە، ءسانى دە جيعان دۇنيەسىمەن ەمەس، ۇرپاققا، ەلگە جاساعان ىسىمەن ولشەنەدى دەگەندى بىلدىرەدى. سول سياقتى ءال-فارابي فيلوسوفياسىندا زەردەلەنگەن قايىرىمدىلىق، ىزگىلىك ماسەلەلەرى ادامزات بالاسىنا ورتاق، ونىڭ تابيعاتىنىڭ ءمانىن اشاتىن، ادامنىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرىن تاريح قاتپارىنان ارشىپ الاتىن قۇندىلىق.

ادامدى قادىرلەيتىن، ءوزىنىڭ ءتول قۇندىلىقتارىن دارىپتەيتىن، ساقتاي الاتىن، كەيىنگى ۇرپاققا ءدىندى، ادامدى، تابيعاتتى قۇرمەتتەۋدى ۇيرەتە بىلەتىن، قۇندىلىقتارىن تابىستاي الاتىن ەل عانا قايىرىمدى مەملەكەتتى قۇرا الادى.

مەملەكەتتىڭ قايىرىمدىلىعى ادامىنىڭ رۋحاني بايلىعىندا، بارلىق قوعامدىق سانا تۇرلەرىن ء(دىن، ءبىلىم، تاريح، مادەنيەت، ونەر، عىلىم، زاڭ جانە ت.ب.) ساقتاي العان، ونىڭ قىزمەتىن ۇقىپتى پايدالانا بىلگەن  قوعام ءوزىنىڭ وكىلى جەكە ادامنىڭ بويىنداعى قايىرىمدىلىقتى وياتا بىلەدى، ادامىنىڭ كىسىلىگى ارقىلى مەملەكەتتى قايىرىمدى مەملەكەت (قالا) دەڭگەيىنە شىعارادى. ءال-فارابي بىلاي دەگەن: «ءدىني سەنىمدەرى كەيبىر ەسكى تەرىس كوزقاراستارعا نەگىزدەلگەن رەتتەردە قالا نادان نەمەسە اداسقان قالا بولىپ شىعادى» [2. 178 ب]. شىنىمەندە قوعامدىق ورتادان وقشاۋلانبايتىن، ءبىلىمى، سەنىمى، كوزقاراسى ارقىلى وگەيلەنبەيتىن، مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن ءوز بولاشاعىمەن ۇشتاستىرا بىلگەن ەلىنىڭ ءومىرىن، ءدىنىن، تاريحى مەن ءداستۇرىن، قۇندىلىقتارىن ساقتاۋداعى اتا باباسىنىڭ، ياعني ەلدىڭ تاجىريبەسىن قۇرمەتتەپ، رۋحاني ومىرىنە، بولاشاعىنا پايدالانا بىلەتىن ادام قايىرىمدى ادام، قازىرگى سوزبەن ايتقاندا زامانىنان قالمايتىن وركەنيەتتى ادام.

قايىرىمدىلىقتىڭ تاريحتا قالاتىن، كەيىنگى ۋاقىتتىڭ قۇرمەتىنە بولەنەتىن الىپ بەينەسى مەملەكەتكە قول ۇشىن بەرۋ.  ەل، حالىق، ۇرپاق ءۇشىن اقىلدى، بىلىكتى، ساۋاتتى، ءتوزىمدى بولۋ. بايلىعى مەن كۇشىنە سەنگەن مەملەكەت جونىندە ءال-فارابي، «...ولار بىلاي دەپ ۇيعارعان: قالا بىتكەن ءبىر-بىرىمەن كۇرەسىپ، جاۋلاسۋعا ءتيىس، بۇل قالالاردىڭ ەشقانداي دارەجەسى جوق، بۇلاردا  ەش ءبىر تارتىپتە جوق جانە بۇل جەردە باسقالارعا قاراعاندا سىي-قۇرمەتكە نەمەسە تاعى ءبىر ارتىقشىلىققا جالعىز ءوزى لايىق كەلەتىن ەشكىم دە جوق. ولاردىڭ ۇيعارۋىنشا، ءاربىر ءوز قولىنداعى يگىلىكتىڭ ءبارىن ەمىن-ەركىن پايدالانىپ، وزىنە پايدالى نارسە ءۇشىن باسقاعا قارسى كۇرەسۋگە ءتيىس، ءسويتىپ ءوز دۇشپانىنىڭ ءبارىن جەڭىپ شىققان ادام-ەڭ باقىتتى ادام.

وسىنىڭ ءبارى قالادا نادان قالالارعا ءتان كوپتەگەن كوزقاراستىڭ تۋىنا سەبەپكەر بولادى» - دەپ جازىپ كەتكەن [2. 180 ب].  قازاق رۋحانياتىندا نەسىبە، ىرىس، ادال ەڭبەك، ار- ۇيات، وبال، ساۋاپ دەگەن ۇعىمدار بار. بۇنىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى  بىرەۋدىڭ تاعدىرىنا نۇقسان كەلتىرمەۋدە، بىرەۋدىڭ ىرىسىنا، نەسىبەسىنە قول سوزباۋدا جاتىر. ناداندىق الەۋمەتتىك ورتادا كۇش السا قوعامدا تۇراقسىزدىق بولادى. وتكەنگە زەر سالمايتىن، ءبىرىن-ءبىرى قولدامايتىن، دۇرىس سوزگە توقتامايتىن، اباي ايتقانداي باس باسىنا بي بولىپ شىعا كەلەتىندەر ناداندىقتىڭ كوسەۋىن كوسەيتىندەر. بۇنى ءال-فارابي ەڭبەگىندە بىلاي دەپ تۇسىندىرگەن: «ماسەلەن، كەيبىرەۋلەردىڭ ويىنشا، ادامدار اراسىندا ەشبىر بايلانىس دەگەن جوق، تابيعي بايلانىس تا، جاساندى بايلانىس تا بولمايدى، سوندىقتان اركىم باسقا بىرەۋدىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرۋگە ءتيىس، اركىم وزگەنى جات ساناۋعا ءتيىس، ەكى ادام تەك ءزارۋ بولعاندا عانا بىرىگىپ، تەك لاجسىزدان عانا كەلىسىمگە كەلمەك، ال وسىلاي بىرىككەن كۇندە بىرەۋى ارقاشان دا جەڭۋشى، ەكىنشىسى جەڭىلۋشى جاق بولادى. ەگەر ايتەۋىر ءبىر سىرتقى جاعداي بۇلاردى بىرىگىپ، كەلىسىمگە كەلۋگە يتەرمەلەيتىن بولسا، بۇلار مۇنى قالايدا ءزارۋ بولعاندىقتان عانا، سىرتقى جاعداي بۇلاردى وسىعان ءماجىبۇر ەتكەندىكتەن عانا ىستەيدى. ال وسى سىرتقى جاعداي جوعالدى دەگەنشە-اق بۇلار ءسوزسىز سۋىسىپ كەتەدى دە، ايرىلىسۋعا ءتيىس بولادى. ادامزاتقا ءتان كوزقاراستاردىڭ ىشىندەگى حايۋاندىق كوزقاراس مىنە وسىنداي» [2. 180 ب].

ءال-فارابي ورتا عاسىر مەن جاڭا زاماننىڭ، شىعىس پەن باتىس مادەنيەتىنىڭ ورتاسىندا، ەكى ۋاقىتتىڭ، ەكى ايماقتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ءىلىمىن زەرتتەپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ بولاشاعىن تەرەڭنەن تاني بىلگەن ويشىل. ادامزات بالاسىنا وسكەن ورتاسىنان، جۇرگەن جەرلەرىنەن جيعان ءبىلىمىن، ءدىن ىلىمىنەن ۇيرەنگەن عىلىمىن ۇسىنىپ، سول ارقىلى بولاشاقتا عىلىمنىڭ، تەحنولوگيانىڭ كۇشىمەن قالىپتاسقان ادامزاتتىڭ جاڭا وركەنيەتىنە ۇلگى بولاتىن، جاھاندانۋ زامانىندا ادامنىڭ بولاشاعىنا قامقور بولاتىن قايىرىمدىلىقتىڭ ۇلگىسىن جاساپ كەتكەن.

ءال-فارابي ىلىمىندە ءوز زامانىنىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى ۋاقىتتاعى ادامزات قوعامىنىڭ دا كارتيناسى بار. قوعامدا ءبىرىنشى تۇلعا، ياعني جاراتىلىس يەسى تۋرالى دۇرىس ءدىني ءبىلىمنىڭ بولۋى، مەن مەنشىلدىك، ەگويزم، بۇنىڭ بارلىعىن ويشىل ءوز زامانىندا كەڭىنەن تالداعان. ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءال-ءفارابيدىڭ پايىمداۋىنشا مادەنيەتتىلىكتىڭ كۇشى مامىلەگە كەلۋ. مەملەكەت پەن حالىقتىڭ ءبىر باعىتتا ءبىر-ءبىرىن قولداپ وتىرۋى. مامىلەگە كەلۋدىڭ  باستى بەلگىسى تۇسىنىك، ءتۇسىنۋ، حالىق مەملەكەتتى، مەملەكەتتىڭ حالىقتىڭ جاعدايىن ءتۇسىنۋى.

ادەبيەت:

1. ايماۋىتوۆ ج. بەس تومدىق شىع. جيناعى. 5-ت.، ا.: عىلىم، 1999.-304 ب.
2. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي. «قايىرىمدى قالا» - الماتى، RS: حالىقارالىق اباي كلۋبى، 2015. – 284 ب.
3. اباي. قارا ءسوز. – الماتى، 1993 ج.

سارسەمبين ۇمبەتحان قۋاندىقۇلى، ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتىك – ساياسي پاندەر كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz