بۇگىنگى تاڭدا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر مەن قوزعالىستاردىڭ تاريحىن تىڭ مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە كەشەندى تۇردە زەرتتەۋدى، جاڭاشا تۇرعىدان زەردەلەۋدى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. نەگىزىنەن العاندا تاريحىمىزدا كوڭىل بولەتىن ماسەلەلەر از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى وتارلاۋ زامانىندا ءتىنى ەشقاشان ۇزىلمەگەن، ساباقتاسا ورىلگەن ازاتتىق ءۇشىن 300-دەن استام كوتەرىلىس ۇلى دالا ءتوسىن شارپىعان ەكەن.

ال قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ازاتتىق قوزعالىسى بارىسىندا حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك يدەياسى توڭىرەگىندە توپتاستىرۋ فورمالارى مەن ادىستەرى، وسى جولدا ۇلانعايىر قىزمەت اتقارعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تۋرالى ماعلۇماتتاردى عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلەپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋ ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا تولىقتاي ساي كەلەدى.

ءتول تاريحىمىزدا جان-جاقتى قاراستىرىلاتىن ءتۇيىندى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى وسى – تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر تاريحى، ونىڭ سەبەپ-سالدارلارى، تاكتيكاسى جونىندە تەرەڭىرەك زەرتتەلۋى قاجەت. تاريحىمىزدا «فەودالدىق-مونارحيالىق قوزعالىستار»، «سۇلتاندار كوتەرىلىسى»، «شارۋالار كوتەرىلىسى» قاتارىنا جاتقىزىلىپ كەلگەن كوتەرىلىستەر وتارلىق ەزگىگە قارسى قوزعالىستىڭ تاريحىن جاڭا مەتودولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋدىڭ عىلىمي ماڭىزدىلىعى مەن وزەكتىلىگىن ايقىنداي تۇسەدى. سونداي-اق بۇل كوتەرىلىستەردىڭ تاريحىن تەك مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار  اسكەري وقۋ ورىندارىندا دا كەڭىنەن، ءارى تەرەڭىرەك وقىتىلسا دەگەن دە پىكىرىمىز بار. سەبەبى بولاشاق ەلىن قورعايتىن ۇلاندار ءۇشىن بۇل اسا قاجەتتى دەپ بىلەمىز. ۇلى دالا قولباسشىلارى مەن ساربازدارىنىڭ ۇلان بايتاق قاسيەتتى تۋعان جەرىن قورعاۋدا نەبىر ايلا-ءتاسىلدى قولدانعانىن كوپشىلىكتىڭ بىلە بەرمەيتىندىگى دە راس. ولاردىڭ سوعىس تاكتيكاسىنىڭ ءوزى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگى ءسوزسىز.

سونىمەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى كوتەرىلگەن ۇلى دالا رىتسارلارى كىمدەر ەدى؟ ولاردىڭ ومىرلەرى تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، قاسىرەت شەگىپ، ارماندا كەتكەندەرى تۋرالى بىرەر ءسوز. ولاردىڭ ءجۇرىپ-وتكەن جولى اۋىر دا ازاپتى وقيعالارعا تولى بولدى. وسى تاريحي وقيعالار مەن قانتوگىس تۋرالى تاريحشى م.ءابدىروۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە «بوربا  شلا  نە نا جيزن، ا نا سمەرت س پەرەمەننىم ۋسپەحوم، ۆ ەتوي بوربە نە بىلو ني پوبەديتەلەي، ني پوبەجدەننىح، نيكتو نە حوتەل ۋستۋپات...

...منوگوسترادالنايا كازاحسكايا زەمليا  وبيلنو پوليتا كروۆيۋ ناشيح پرەدكوۆ وتستاۆيۆشيح پراۆا نا ميرنۋيۋ جيزن نا درەۆنەي يسكوننو سۆوەي تەرريتوري..»،  دەپ تۇيىندەگەن ەدى [1, س.49].

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى قارۋلى  كۇرەستى باستاعان سۇلتان قاراتاي نۇرالىۇلى كىم؟ ول كىشى ءجۇز حانى ءھام ديپلومات باتىر ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى، نۇرالى حاننىڭ قالماق ايەلى رىستان تۋعان بالاسى. تاريحتان بەلگىلى 1771 جىلدارى ەدىل-جايىق ارالىعىنان  قالماقتار ءوز وتانى جوڭعارياعا ۇدەرە كوشكەن كەزدە قازاق جاساقتارى ولارعا قاتتى سوققى بەرىپ، قىز-كەلىنشەكتەرىن تۇتقىنعا الدى. مىنە، سونداي تۇتقىنداردىڭ ىشىندە قاراتايدىڭ بولاشاق اناسى رىستا بار ەدى. قاراتاي 1772 جىلدار شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى زاڭگەر باعىتجان قاراتاەۆ ءوز اتا-تەگىنىڭ شەجىرەسىن زەرتتەۋىندە «رىستان ەسىم، قاراتاي، ورمان، شوتقارا جانە ەلتاي تۋعان». ولاردان تۋعان ۇرپاقتارىن «بەس قالماق» اتايدى دەپ كورسەتەدى. سۇلتان قاراتاي تۋرالى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ جازبالارىندا وتە اقىلدى، قاتال، قازاقتار اراسىندا بەدەلدى، اكەسى نۇرالى حاننىڭ كەزىندە بايۇلى رۋىنا باسقارۋشى بولىپ بەكىتىلگەنى تۋرالى ايتىلادى. سۇلتان قاراتايدىڭ پاتشا ۇكىمەتى اكىمشىلىگىنىڭ  كوزىنە تۇسە باستاۋى 1797-1798 جىلدار شاماسى. 1797 جىلى  27 ناۋرىزدا كىشى ءجۇز حانى ەسىم نۇرالىۇلىنىڭ ولىمىنەن كەيىن، ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ كەيبىر رۋلارى قولداۋ تانىتقان سوڭ حان بولىپ قاراتاي سايلانعان.

قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان حاندىق باسقارۋدى جويۋدى قولعا العان، ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى و.ا. يگەلستروم كىشى جۇزدەگى بيلىكتى 1797 جىلى 6 ماۋسىمدا حان كەڭەسىنە جۇكتەيدى. سوندىقتان دا قاراتاي پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ءداستۇرلى حاندىق باسقارۋ بيلىگىن جويۋ رەفورماسىنا اشىق قارسى شىقتى.

قازاق دالاسىندا پاتشا ۇكىمەتى باسقارۋدىڭ حاندىق ينستيتۋتىن جويۋ مىندەتىن العا قويدى. قازاق ساحاراسىن وتارلاۋ ساياساتى تولىعىنان قالىپتاستى. ەن دالادا جازالاۋشى قوسىن سەيىل قۇردى. حالىق تىعىرىققا تىرەلدى.

قاراتاي سۇلتان باستاعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەس  XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە باستالدى. سۇلتاننىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كىشى جۇزدە جۇرگىزىپ وتىرعان وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى بەلسەندى ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرى حيۋا، بۇقارا ساۋدا كەرۋەندەرىن توقتاتۋى بولدى. قاراتاي بۇل ارەكەتتەرىنىڭ ماقساتىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيامەن ساۋدا-ساتتىق قاتىناسىنا كەدەرگى كەلتىرە وتىرىپ، ەكونوميكالىق بايلانىسىنا سوققى بەرۋ دەپ ءتۇسىندى. قاراتاي سۇلتان ساۋدا كەرۋەندەرىن توقتاتا وتىرىپ، الدىنا بىرنەشە ماقساتتار قويدى. ولار بىرىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان وتارلاۋ ساياساتىنا اشىق قارسىلىق ءبىلدىرۋ; ەكىنشىدەن، قازاقتاردىڭ وتارشىلدارعا قارسى باتىل قيمىلدارىن جانداندىرۋ; ۇشىنشىدەن قازاقتار اراسىنداعى بىرلىك پەن ءوزارا كەلىسىمدى جۇزەگە اسىرۋى كەرەك ەدى. 1806 جىلدىڭ جاز، كۇز ايلارىندا گۋرەۆ قالاشىعىمەن ترويتسك بەكىنىسىنىڭ ارالىعىنداعى شەكارا بەكىنىستەرىنە كوتەرىلىسشىلەردىڭ شابۋىلى ۇدەي ءتۇستى.

1806 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتور ورال-كازاك اسكەرلەرىنىڭ اتامانى بورودينگە  11 شىلدە مەن 15 قىركۇيەك ارالىعىنا دەيىن قاراتاي سۇلتاندى  ۇستاپ اكەلۋگە تاپسىرما بەرگەنىمەن، تاپسىرما ورىندالمادى. ورىس اكىمشىلىگىنەن سۇلتاندى تىرىلەي ۇستاۋعا تىكەلەي تاپسىرما العان ورىنبور گارنيزونى پولكىنىڭ گەنەرال-مايورى د.ي.گەرتسەنبەرگ جازالاۋشى وتريادتى ءوزى جاساقتايدى. د.ي.گەرتسەنبەرگتىڭ  جازالاۋشى وتريادى گارنيزون پولكىنىڭ قاتارىنداعى  200 جاۋىنگەرىنەن، ورىنبور اسكەرىنەن 150 كازاك، تەپتيار پولكىنىڭ 250 تەپتيارى، 300 ەلەك قورعانى كازاكتارى جانە 500 باشقۇرتتان قۇرالدى. وتريادتىڭ جالپى سانى 1350 ادامعا جەتىپ، 3 زەڭبىرەكپەن جابدىقتالدى [2, 16-18 پپ.].

سونىمەن قاتار قاراتاي سۇلتاننىڭ شەگىنۋ باعىتىن انىقتاپ، جولىن كەسۋ ءۇشىن ورال-كازاك اسكەرىنىڭ 250 ەرەكشە قارۋلانعان كازاك  وتريادىنا ورىنبوردان شىققان جازالاۋشى وتريادتىڭ  وڭتۇستىك  قاناتىن قورعاۋ ماقساتى قويىلدى. قاراتاي سۇلتان پارتيزاندىق سوعىس تاكتيكاسىن ۇستانىپ، دالا توسىنە ىشكەرلەي ەنىپ، ءىزىن جاسىردى. گەنەرال مايور د.ي.گەرتسەنبەرگتىڭ وتريادى قاراتاي سۇلتاندى ۇستاي الماي قىركۇيەك ايىندا 55 اۋرۋ سولداتپەن 947 جارامسىز اتتارىمەن ورىنبور قالاسىنا كەلىپ جەتتى [2, 45-47 پ.پ.].

1809 جىلى پاتشا اكىمشىلىگى دالا رىتسارىنا قارسى اتامان ءبوروديندى 400 كازاكتان قۇرالعان وتريادپەن اتتاندىردى. وزىنە قارسى قارۋلى وتريادتىڭ شىققانىن ەستىگەن سۇلتان قونىسىن اۋىستىرىپ ۇلگەردى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بۇل جولعى جوسپارى دا ءساتسىز اياقتالدى. 1812 جىلدىڭ 6 ماۋسىمىندا پولكوۆنيك دونسكوۆ باسقارعان ورىنبور كازاك پولكىنىڭ 1100 كازاگىنان قۇرىلعان جانە ەكى جەڭىل زەڭبىرەكپەن قارۋلانعان جازالاۋشى ەكسپەديتسيا قاراتاي سۇلتانعا قارسى اتتاندىرىلدى [3, 167-169 پپ.]. ەلەك قورعانىنان جازالاۋشى وتريادتىڭ شىققانى تۋرالى حاباردى الىسىمەن دالا كوكجالى اتانعان قاراتاي سۇلتان ءوزىنىڭ بۇرىنعى ايلا-ءتاسىلى ارقىلى دالا توسىنە قاراي ىشكەرەلەي شەگىنىپ كەتىپ، ۇستاتپادى. قاراتاي نۇرالىۇلى رەسەيمەن پارتيزان سوعىسىن جۇرگىزدى جانە ونىڭ شەبەرلىگىمەن جاساعى ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا تەز اۋىسىپ، ءىزىن سۋىتىپ ورىس شەكاراسىنىڭ بويىنا تۇتقيىلدان كەلىپ ءتيۋى، باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان ورىس اسكەرلەرىن تالاي رەت تىعىرىققا تىرەدى. زەرتتەۋشى س.ن.سەۆاستيانوۆ قاراتايدىڭ اسا ساقتىعىنا ءتىپتى سوڭىنا تۇسكەن 1550 اسكەردىڭ ەشقانداي ايلا جاساي الماعاندىعىن تاڭ قالا وتىرىپ  جازعان [4, س. 105-106]. ال، ا.ي.دوبروسمىلوۆ ءوز زەرتتەۋىندە قازاقتاردىڭ تاريحىمەن اينالىسىپ جۇرگەن كوپتەگەن اۆتورلار بارلىق بيلەۋشى سۇلتانداردى «قاراقشى»، «توعىشارلار» مەن «توناۋشىلارعا» تەڭەيدى، ولاردىڭ كوپشىلىگى اقىلدى دا ادال، سول كەزەڭنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى ەكەندىگىن مۇلدەم ەستەن شىعارادى، ال قىزمەتتەرىنە توقتالساق قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى ءىس-ارەكەت جاسادى دەپ باعاسىن بەرگەن بولاتىن [5, س. 75-76].

ۇلت-ازاتتىق كۇرەس جىلدارى كىشى ءجۇز رۋلارى قاراتايدىڭ باتىرلىعىن، اسكەري قولباسشىلىعىن قاتار سەزىندى. اسكەر كوسەمى باتىر رەتىندە قاراتاي سۇلتان ەشقانداي قاۋىپتەن سەسكەنبەي، قايتا جاۋعا ءوزى قارسى شاپتى. جورىقتا بىرنەشە رەت جارالى بولدى. قاراتاي نۇرالىۇلى ەلىن سۇيگەن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن تاريحي تۇلعا. قاراتايدىڭ ءبىر باسىنا اتاسى ابىلقايىر اكەسى  نۇرالىدان قالعان مۇرا، ون ەكى بايۇلدارىن باسقارۋدان تۇسكەن مول پايدا جەتەتىن ەدى. بىراق ول تىنىش ومىردەن گورى حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەلى مەن جۇرتىنىڭ بۇتىندىگىن، حاندىق ينستيتۋتتىڭ كۇشەيۋىن كوزدەپ وتارلاۋعا قارسى اتتاندى. قاراتايدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى قازاق تاريحىنداعى بىردەن-ءبىر قايشىلىعى مول زامان ەدى.

زەرتتەۋشى  ن.كازانتسەۆ 1867 جىلعى  «قىرعىز-قايساقتاردىڭ سۋرەتتەمەسى» اتتى ەڭبەگىندە: كىشى ءجۇزدىڭ باتىس بولىگىنىڭ العاشقى سۇلتان پراۆيتەلى قاراتاي نۇرالىۇلى بولدى. قاراتايدىڭ ءتۇر-ءپىشىن كورىكسىزدەۋ: «جالپاق مۇرىندى، قيىق كوزدى ءىرى قيسىق ءتىستى، كوسە، قامىت اياقتى; ساۋاتسىز بولعان، بىراق اكىمشىلىككە حات جازعاندا ءوزى ايتىپ وتىرعان، استىنا جەكە ءوزىنىڭ جۇزىكتەن ويىلىپ جاسالعان ءمورىن باسقان. مىنەز-قۇلقى سەنىمدى، تاكاپپار، بىراق ءادىل جانە ادال بولعان» دەپ تاريحي پورترەتىن بەرەدى [6, س. 229].

قاراتاي سۇلتان  بۇگىنگى  باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى جىمپيتى سەلوسىنان 18 شاقىرىم جەردەگى شىدەرتى وزەنى جاعالاۋىندا بايباقتى رۋىنىڭ قورىمىندا جەرلەگەن.

سول كەزەڭدەردە ەلدىڭ وڭتۇستىگىنە 1811-1812 جىلدارى كىشى ءجۇزدىڭ سىر بويىن جايلاگان رۋلارىنا راقىمسىز اتانعان حيۋا حانى مۇحاممەد راحىمنىڭ قالىڭ قولى اشىقتان اشىق باس سالدى. بۇل شابۋىلدىڭ جويقىن بولعانى سونشالىق قازاقتار 500 قىز-كەلىنشىكتەن، مىڭداعان ەر ازاماتتان، 100 مىنڭان اسا قوي، 40 مىنڭان اسا تۇيەدەن ايرىلدى.  مۇنىن بارلىعى ەلىم مەن جەرىم دەپ باۋىرى ەزىلگەن قايراتكەرلەرگە اسەر ەتپەي قالگان جوق. مىنە، وسى تۇستا تاريح ساحناسىنا قازاقتىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى ارىنعازى ابىلعازىۇلى شىقتى. مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا ارىنعازى 1786 جىلى دۇنيەگە كەلگەن.  اكەسى  ابىلعازى حان سىر بويىن جايلاعان شومەكەي، شەكتى، ءالىم رۋلارىن جانە قاراقالپاقتاردى باسقارعان.

1815 جىلى ابىلعازى حان قايتىس بولعاننان كەيىن ۇلكەن ۇلى ارىنعازى حان سايلاندى. وسى جىلى حيۋانىڭ  500 جاۋىنگەرى سىر بويىن جايلاعان قازاق اۋلدارىن تاعى شاپتى. اۋىلدار تالقاندالىپ، شارۋاشىلىق كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، مىڭداعان قازاقتار حيۋاعا قۇلدىققا ايدالدى. تۋعان حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن جان تۇرشىگەرلىك جاعدايدى جان تانىمەن تۇسىنگەن ارىنعازى حان سىر بويىنا حيۋا حانىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا توسكاۋىل قويۋدىڭ بىردەن-ءبىرى  جولى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ەكەندىگىن كورە بىلگەن سول كەزەندەگى تاريحي تۇلعا ەدى . ول ءوزىنىڭ وسى ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ءومىرىن پيدا ەتتى. ارىنعازى ابىلعازىۇلى ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە تەك ءوزىنىڭ كۇشى جەتپەيتىندىگىن تۇسىنۋىمەن، الدى بولجاي بولۋىمەن ەرەكشەلەندى. ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا سول تۇستاعى ەلدىڭ يگى جاقسىلارى قاراتاي نۇرالىۇلى، بوكەي حان، باۋىرلارى تەمىر، قۇسىر، جۇما سۇلتاندارى جانە مۇسا باتىر سياقتى اتاقتى ادامداردى تارتتى.

ورىنبور گەنەرال گۋبەرناتورى س.گ. ۆولكونسكي قازاق سۇلتاندارىنىڭ بىرىگۋى پاتشا ۇكىمەتىنە وتارلاۋ ساياساتىنا باستى كەدەرگى بولاتىندىعىن جەتە ءتۇسىنىپ، قازاقتار اراسىنا الاۋىزدىقتىڭ وتىن ءورتىن ۇرلەي ءتۇستى. شەرعازى حان گەنەرال گۋبەرناتوردان ءوز ءومىرىن جانە جانۇياسىنىڭ تاعدىرىڭ ايتىپ، حان ورداسىنا 300 ورىس-كازاك شاقىرتتى. ارىنعازى حان مەن قاراتايدىڭ قازاقتاردى بىرىكتىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزبەكشى بولعان كەڭەس وسىلايشا جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسپاي قالدى.  اقىرى سوڭىندا كەڭەسكە جينالعان كىشى جانە ورتا ءجۇزدىڭ مىڭداعان قازاقتارى ەش ناتيجە شىعارا الماي تاراپ كەتتى.  قاراتاي نۇرالىۇلى سياقتى ارىنعازى حاندا مىقتى قازاق حاندىعىن، قاجەتتى جەرىندە تاۋەلسىز شەشىمدى جاقتاۋشى ەدى. ولاي بولسا قازاق دالاسىنىڭ بىرلىگى پاتشا ۇكىمەتىنە دە، حيۋا حانىنا دا ءتيىمدى بولمادى. بۇكىل حالىقتى ءبىرتۇتاس حاندىققا باستاي الاتىن ارىنعازى ابىلعازىۇلى سياقتى قايراتكەرلەردىڭ كوزىن قۇرتۋ جولدارىن قۇراستىرا باستادى.

ارىنعازى حيۋاعا قارسى  ازاتتىق كۇرەستى  1819 جىلدىڭ كۇزىندە باستاۋدى ماقسات ەتىپ كەڭەس وتكىزگەنىمەن، ونى تاعى دا شەرعازى حان مەن ورىس اكىمشىلىگى قولداماي تاستادى. قاراتاي نۇرالىۇلى پاتشا ۇكىمەتىنە ءوزىنىڭ اشىق ساياساتى قارۋىمەن، ال ارىنعازى بولسا ءوزىنىڭ اقىل-ويىنىڭ تەرەڭدىگىمەن مويىنداتتى. سونىمەن قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا وزىندىك ءىزىن قالدىرعان ارىنعازىنىڭ ادامي كەلبەتىن ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ جازبالارىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. ە.ك.مەيەندورف ارىنعازىنى بىلايشا سيپاتتايدى: «سۇلتاننىڭ بەت-الپەتى ادەمى، ۇلكەن سۇلۋ قارا كوزدى، سىرت ءپىشىنى كەلبەتتى جانە ساليقالى كورىنەدى. بىزگە ول كەڭ تۇردە پايىمداي بىلەتىن ادام رەتىندە اسەر قالدىردى. ول قاتاڭ شەشىم قابىلداي الاتىن، جىگەرلى تۇلعا»، - دەپ باعا بەرسە [7, س. 246]. رەسەي  سىرتقى  ىستەر  مينيسترلىگىنىڭ  اۋدارماشىسى يا. و. يارتسەۆ  1821  جىلعى 24  قاراشاداعى حاتىندا  سۇلتاندى: «ارىنعازى  ابىلعازىۇلى 35 جاس شاماسىندا. ونىڭ سىرتقى ءپىشىنى ۇزىن بويلى  سىمباتتى. كەڭ جاۋىرىندى، ءجۇرىسى پاڭ، سۇلۋ ءجۇزدى، قالىڭ قارا، شاعىن ساقالدى، ويناقشىعان، قارا كوزدى، ءىس-ارەكەتى جيناقى.  ول قىزۋ قاندى، اشۋلانعان كەزدە  ءجۇزى كۇڭىرەنتىپ،  كوزى قانعا تولىپ، قولى دىرىلدەيدى. ال قۋانىشىن جاسىرا المايدى. ونىڭ رۋحىنىڭ ۇلىلىعى  مەن  شيراقتىعى قازىرگى  جاعدايدا  ونەگەلى. ول ەشۋاقىتتا وزگەنىڭ  كوزىنشە ءوزىنىڭ جابىققانىن، مۇڭايعانىن سەزدىرمەيدى. سونىمەن قاتار ءىس-ارەكەتتەرىندە جانە بارلىق جاعدايدا دا قاۋىپتەنگەنىن، قورىققانىن سەزدىرتپەي، اينالاسىنداعىلارعا جاۋ جۇرەكتىگىمەن،  قاتاڭدىعىمەن ۇلگى كورسەتە الادى. ول شىعىس ۇلگىسىندە ءبىلىم العان. ونىڭ ءبىلىمى ارابشا وقۋدان ءارى اسپايدى. دەگەنمەن  ونىڭ اقىلى  كەڭ، ويلاۋ قابىلەتى جوعارى. ونىڭ ءسوزى جاعىمدى، سەنىمدى جانە ارقاشاندا پاڭدانا سويلەيدى. ول قاشاندا قايىرىمدى،  قولى كەڭ، ءاردايىم كىم-كىمگە دە قول ۇشىن بەرۋگە دايار تۇرادى» دەپ باعا بەرگەن [8, 98 ب.]. ءسويتىپ، ورىس اكىمشىلىگى وزدەرىنىڭ شەنەۋنىكتەرى ارقىلى ارىنعازىنى تانىپ ءبىلدى. پاتشا ۇكىمەتى ارىنعازى سۇلتاندى 1821  جىلى سانكت-پەتەربۋرگكە پاتشامەن كەزدەسۋگە شاقىرىپ، كەيىن كالۋگاعا ماڭگىلىككە جەر اۋدارادى. قازاق سۇلتانىنىڭ قيلى تاعدىرىنا ۇقساس داعىستان جانە شەشەن حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق  كۇرەسىنىڭ كوشباسشىسى يمام شامىلدە باسىنان وتكىزگەنى تاريحتان بەلگىلى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءوز قادىر-قاسيەتىنشە قارسى شىققان قازاق ەلىنىڭ  مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ  قيلى-قيلى  تاعدىرلارى  ءارتۇرلى قالىپتاسىپ، قايعى-قاسىرەتكە تولى بولعاندىعى  ورىس  زەرتتەۋشىلەرىنىڭ  دە نازارىن اۋدارعان. ل.مەيەر ارىنعازى  سۇلتاننىڭ كالۋگاعا جەر اۋدارىلۋى  تۋرالى  حابار بۇكىل قازاق دالاسىن تولقىتقانىن، 1822  جىلدان باستاپ  سۇلتان ءۇشىن كەك قايتارۋدى كوزدەگەن قازاقتار ورىس شەكارالارىنا، ساۋدا كەرۋەندەرىنە  شابۋىلدارىن ۇدەتكەنى تۋرالى جازادى [9, س. 40]. وسىدان-اق  ارىنعازى  ابىلعازىۇلىنىڭ  قازاق تاريحىنداعى سول تۇستاعى ەڭ كورنەكتى  قايراتكەر ەكەندىگىن بايقاۋعا بولاتىندىعى. 1833  جىلى تامىز ايىندا  كالۋگادا تۋعان جەرىنە ساعىنىشى  وزەگىن ورتەپ، جات-جۇرتتا  ماڭگىلىككە كوز جۇمدى.

ارىنعازى ابىلعازىۇلى  كىشى جانە ورتا ءجۇز  رۋلارىن  بىرىكتىرىپ ساياسي  ءبىر تۇتاس  مەملەكەتتى  ساقتاۋ يدەياسى،  ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ  كوشباسشىسى  بولعان اتاقتى سۇلتان. ارىنعازى حالىق باسقارعان ەل باسشىسى، قوعام قايراتكەرى، مامىلەگەرلىك  قاسيەتىمەن، رەفورماتورلىق  ءىس-ارەكەتتەرىمەن، كۇيشىلىگىمەن دە ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالىپ قالدى .

وتارشىلدىق  ساياساتقا قارسى سۇلتاندار باستاعان  كۇشتىڭ الدىڭعى  لەگىندە كەنەسارى  قاسىمۇلى  تۇرعانى بەلگىلى. 1837-1847  جىلدارى  كەنەسارى قاسىمۇلى  باستاعان   ۇلت-ازاتتىق  كوتەرىلىسىنىڭ  تاريحىن تەرەڭ  تالداپ  زەرتتەگەن  حالقىمىزدىڭ  عۇلاما  تاريحشى  عالىمى ە.ب.بەكماحانوۆ تۇتاستاي ءبىر ەڭبەگىن  ارناپ جازعانى بەلگىلى.  سوندىقتان دا، ءبىز بۇل تاريحي  تۇلعانىڭ  قوعامدىق-ساياسي  قىزمەتىنە توقتالماۋدى ءجون كوردىك. كەلەسى ءبىر كەزەڭدە  ۇلت-ازاتتىق  كۇرەستىڭ  جاڭا داۋىرىندە ازاتتىڭ  تاعى جولىندا اتا- بابالارىنىڭ  رۋحىمەن جىگەرلەگەن كەنەسارى  حاننىڭ ۇلى سىزدىق  سۇلتان قان مايدانعا  قول باستاپ  شىعىپ،  ۇرىس دالاسىندا  جاسىنداي جارقىلدادى.

سىزدىق  سۇلتان  كەنەسارى حاننىڭ  ەكىنشى ايەلى  جاڭىل حانىمنان  تۋعان. كەنەسارى  حان  ەرلىكپەن  قازا  تاپقان  جىلى ياعني 1847 جىلى سىزدىق  ون جاستا بولعان. سوندا سۇلتان 1837 جىلى  دۇنيەگە كەلگەن بولىپ شىعادى.

سىزدىق  كىشكەنتاي  كەزىنەن باستاپ  جىگەرلى بولىپ ءوستى. ول تۋرالى  ەل اۋزىندا مىناداي اڭگىمە  دە ساقتالىپ  قالعان. كەنەسارى كىشكەنتاي  ۇلى  سىزدىقپەن سەرۋەندەپ ءجۇرىپ   بالاسىنان: «ۇلىم وسكەندە كىم بولاسىڭ؟»،-   دەپ سۇراعان ەكەن.  سوندا كىشكەنتاي سىزدىق  مۇدىرمەستەن: «ناۋرىزباي كوكەم سياقتى  قول باستاعان  باتىر بولامىن»  دەپ  وتتى جانارىمەن اكەسىنە تۋرا قاراپتى. ناۋرىزباي  كەنەسارىنىڭ تۋعان ءىنىسى،  باتىرلىعىمەن، كوزگە تۇسكەن  تاريحتا  قالعان  بەلگىلى تۇلعا. كەنەسارى: «ەندەشە ۇلىم بىزگە، مىنا تۇرعان  كوپشىلىككە  باتىرلىعىڭدى كورسەتشى»، - دەپ  ءتىل قاتقان ەكەن.  سۇلتان قىنابىنان  كەزدىگىن  شىعارىپ،  ۇشىن جوعارى قاراتىپ،  قۇمعا كومىپ،  بالاسىنا قاراپ: «ال  ۇلىم وسى كەزدىكتىڭ  ۇستىنە جۇگىرىپ  كەلىپ قۇلا، سەنىڭ  باتىرلىعىڭدى  كورەيىك»، - دەسە  كەرەك. كەنەسارىنىڭ  قاسىنا ەرگەن كوپ نوكەر  دە، «ۇلىن ولىمگە قيعان نەتكەن قاتىگەز جان ەدى» -  دەگەن ويدا تۇرادى.  وسىنداي  سىن-ساعاتتىڭ  باسىنان تالاي وتەتىنىن سەزگەندەي   سىزدىقتا  باتىل شەشىمگە كەلىپ مارە  سىزىعىنا قاراي ادىمدادى. سول ساتتە  اكە دە شالت قيمىلداپ،  كۇنگە شاعىلىسىپ  تۇرعان  كەزدىكتى سۋىرىپ الىپ،  ورنىنا  قۇمدى  شوشايتىپ ءۇيىپ قويادى. نوكەرلەر دە دەمدەرىن الىپ، تەرلەرىن ءسۇرتىپ، سۇلتاننىڭ  تاپقىرلىعىنا ريزا بولىپ  جاتتى.

مەجەلى جەرگە جەتكەن سىزدىق كىلت بۇرىلىپ  قۇلدىراي ۇشىپ كەلىپ،  كەزدىكتىڭ  ۇستىنە كىشكەنتاي  كەۋدەسىمەن قۇلاپ،  ەرەگەسكەندەي  ەكى-ءۇش رەت  اۋناپ ءتۇستى. سول ساتتە  كەنەسارى  سۇلتان  ۇلىن  جەردەن كوتەرىپ الىپ : «ۇلىم  ريزامىن، سەن مەنىڭ  جولىمدى جالعاستىراتىن ءىزباسارىمسىڭ،  اق باتامدى بەردىم»، - دەپ ريزاشىلىعىن  بىلدىرگەن  ەكەن.  كەيىن سىزدىق سۇلتان تەك اكەسىنىڭ  عانا  ەمەس،  حالقىنىڭ  ءار رۋحىن  اسقاقتاتقان  اسىل ەر تۇلعاسىندا كورىنەدى.

سىزدىق كەنەسارىۇلى (1837-1908 جج.) ءوز ەلىنىڭ ازاتتىعى مەن بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن،  بار ءومىرىن ەلى ءۇشىن جۇمساعان، تۋعان حالقىنىڭ  انا ءسۇتىن  اقتاعان ناعىز دالا قاھارمانى. سىزدىق  سۇلتان 1860-1876 جىلدارى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا  قارسى  كۇرەسى تۋعان  دالاسىنان باستاپ، حيۋا حاندىعى،  بۇقارا امىرلىگى جانە تۇركىمەندەرمەن تىزە قوسىپ،  قازاق جىگىتتەرىمەن  تۇركىمەن شاباندوزدارىن  باسقارىپ،  قايرات كورسەتكەن  اتاقتى قولباسشى. ونىڭ اڭىزعا اينالعان  مىنا ءسوزى  سول ىستەرىنىڭ  ايعاعى ىسپەتتى: «اتا-بابامىزدىڭ  ۇستاعان جولىن تاستاپ، ورىس  جاعىنا  شىقپايمىن. ولار  قوقاندى السا، بۇقاراعا بارامىن. ەگەر بۇقاردى دا السا،  وندا،  باسقا دا  مەملەكەتتەر بار عوي، كەز-كەلگەن  ءبىر مۇسىلمان  ەلىنە  بارامىن.  قالاي دا  اتا-بابا  جولىنان  اۋمايمىن» دەيدى [10, 22-23 بب.].

سىزدىق   سۇلتان  بەس نامازىن قازا قالدىرماعان،  قولى بوس كەزدەرى  كىتاپ وقىعان، مۇسىلمانشا ساۋاتتى بولعان. ونىڭ تاريحي  بەينەسى  بىلايشا  بەينەلەنەدى: «بيداي ءوڭدى، ازداپ اق  شالا باستاعان شوقشا قارا ساقالى بار، كوزدەرى  ادەمى، سىرت كورىنىسى  اسا كەلىسىمدى، تۇرىك حالقىنىڭ  ناعىز  اقسۇيەك  ادامى. سونىمەن  قاتار  سۇلتان  وتە شەشەن  سويلەپ  جاۋلارىندا تاڭ قالدىرعان. دالالىق سوعىس  ونەرىن  جەتىك مەڭگەرىپ قانا قويماي،  بۇقارا، حيۋا، قاشقار  حاندارىنا  سىرتقى ساياساتتا، سوعىس  جونىنەن اقىلشى، كەڭەسشى دە بولا بىلگەنىمەن  ەرەكشەلەنەدى. سايىن دالا  شاباندوزدارىنىڭ  باستارىن  بىرىكتىرىپ، كازاك-ورىستاردىڭ زەڭبىرىكتەرىنىڭ  بوراتقان  وقتارىنا  قاراماستان  الامان توپتى باستاپ  شاپتى، شاباندوزدارىمەن  ۇلان- عايىر  قىزىلقۇمنىڭ  ءولى ءشولىنىڭ   ءبىر  شەتىنەن  ەكىنشى  شەتىنە  تۇنقاتا تالاي جورتىپ،  اڭداۋسىز بەيقام  وتىرعان  جاۋلارىنا  تايسالماي  تاپ بەرىپ  جۇرگەندە-اق، جاۋ جاعى ونى  «ساحارا باسكەسەرى»  دەپ اتاۋى  ونىڭ   ەلى مەن جەرى ءۇشىن  تىنىمسىز  كۇرەسىنە  بەرىلگەن تاريحي باعا  دەپ تۇسىنگەن ابزال.

اتالعان  تاريحي  تۇلعالاردىڭ  كۇرەسى   حالقىنىڭ  ەركىندىك سۇيگىش  رۋحىن  ساقتاپ، قۇلدىق  پسيحولوگياعا  توسقاۋىل بولدى، بولاشاقتاعى  تاۋەلسىز دە  دەربەس  ەل بولۋ  ءۇمىتىن ۇزدىرمەدى. ۇلى دالا رىتسارلارى قاراتاي، ارىنعازى، سىزدىق سۇلتانداردىڭ  وتان تاريحىنداعى  ورنى وسى فاكتورلارمەن  انىقتالادى.

قازاق سۇلتاندارىنىڭ جەرى مەن ەلىنىڭ  بىرلىگى، دەربەس ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن عاسىرلار بويى  تاباندىلىقپەن  جۇرگىزگەن  ۇلت-ازاتتىق  كۇرەسىنىڭ تاريحي تاجىريبەسى  مەن تاعىلىمى بىزدەردى، ولاردىڭ  قاھارماندىق  ەرلىككە تولى  كۇرەس  جولدارىن  ۇلىقتاۋعا مىندەتتەيدى.

تاريحتا ءىز قالدىرعان قايراتكەرلەردى تانىپ ءبىلۋ ءار قوعامنىڭ رۋحاني دەڭگەيىنىڭ كورىنىسى. ءوز تاريحىمەن تاربيەلەۋ عانا ءوز ۇرپاعى رۋحىن كوتەرۋ

بولسا كەرەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. ابديروۆ م.ج. يستوريا كازاچەستۆا كازاحستانا - الماتى: «كازاحستان»، 1994. -160 س.
2. ورىنبور وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى (ورومم), 6 قور، 10 ءتىزىم، 651 ءىس.
3. ورومم، 6 قور، 10 ءتىزىم، 297 ءىس.
4. سەۆاستيانوۆ س.ن. سوبىتيە ۆ ورەنبۋرگسكوم كراە، پودگوتوۆيۆشيە ەكسپەديتسيۋ ۆ حيۆۋ 1839-1840 گگ. - ورەنبۋرگ، 1905. -104 س.
5. دوبروسمىسلوۆ ا.ي. تۋرگايسكايا وبلاست. يستوريچەسكي وچەرك. ت.1. ۆىپ.2. - ورەنبۋرگ، 1901. -240 س.
6. كازانتسەۆ ي. وپيسانيە كيرگيز-كايساك. - سپب.، 1867 // بۋكەەۆسكوي وردە 200 لەت. كن.1. - الماتى، 2001. -229 س.
7. مەيەندورف ە.ك. پۋتەشەستۆيە يز ورەنبۋرگا ۆ بۋحارۋ - موسكۆا: «ناۋكا»، 1975, -180 س.
8. احمەتوۆا ۇ. ارىنعازى حان (1786-1833) (جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋ قۇرالى). -اقتوبە: «ا-پوليگرافيا»، 2004. -168 ب.
9. مەيەر ل. كيرگيزسكايا ستەپ ورەنبۋرگسكوگو ۆەدومستۆا - سپب، 1868.
10. كەنەسارىۇلى ا. كەنەسارى جانە سىزدىق سۇلتاندار / قازاقشا اۋدارماسى ع.احمەدوۆ. -الماتى: «جالىن»، 1992. - 48 ب.

اققالي احمەت, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz