اينالامىزدا، يمپەريانىڭ قيىر شەتىندەگى حالىقتار ۇيقىدان ويانا باستادى، ولاردى جۇزدەگەن جىلدار بويى باسقان قارا تۇنەك جوعالا باستادى*1. قىتايداعى ىشكى تولقۋلار وسى كەزگە دەيىن تىنىش جاتقان الپاۋىت ەلدىڭ  اقىل-ويىنىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولىپ، بۇل قاندايدا ءبىر تابيعي جولمەن بولاتىن توڭكەرىس ارقىلى شەشىلۋى ءتيىس. باسقا جاعىنان العاندا، بۇحاراداعى ورتا ازيانىڭ مۇسىلمان حاندىقتارىندا تۇرىك سۇلتانىنىڭ اراعا وت سالاتىن فيرماندارى پايدا بولىپتى، ونى بۇحارا ءامىرى مۇسىلماندار اراسىنا ءوز ەميسسارلارى ارقىلى تاراتپاق، ۇزىنقۇلاققا قاراعاندا اعىلشىن التىنى مەن ستامبۋلدان ادامدار پايدا بولعان; ورىس تاۋارلارى ورتازيالىق بازارلاردا باسەكەسىز بىرىنشىلىككە يە بوپ تۇرعان، جاقىن ۋاقىتتا اعىلشىن تاۋارلارى مەن ەۋروپالىق جەتىلگەن مىلتىقتاردىڭ دا پايدا بولارى كۇمانسىز. مۇنىڭ بارلىعى ساقتىق شارالارىن قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ورتازيالىق شەكارانىڭ جاعدايىن قىسقاشا بايانداۋدى ارتىق دەپ سانامايمىز.
سىردارياداعى فورت پەروۆسكيدى  الىپ، ىلە ولكەسىنە ۆەرنىي بەكىنىسى سالىنعان سوڭ رەسەي ورتا ازيانىڭ قاقپاسىنا يمپەريا يەلىگىن وڭتۇستىكتە جاتقان حاندىقتاردان ءبولۋ ءۇشىن شەك قويىلىپ، باعانالار ورناتىپ، شەكارانى ءبولدى.
بۇل شەكارا ءالى كۇنگە دەيىن تولىق انىقتالماعان جانە از تانىمال. ول شارتتى تۇردە شۋ وزەنى بويىمەن دەپ سانالادى، بىراق بۇل بەلگى دە حالىق اۋزىندا ورىس، قايساق جانە قوقاندىقتار اراسىنداعى شەكارا بەلگى دەپ ەسەپتەلەدى.

اينالامىزدا، يمپەريانىڭ قيىر شەتىندەگى حالىقتار ۇيقىدان ويانا باستادى، ولاردى جۇزدەگەن جىلدار بويى باسقان قارا تۇنەك جوعالا باستادى*1. قىتايداعى ىشكى تولقۋلار وسى كەزگە دەيىن تىنىش جاتقان الپاۋىت ەلدىڭ  اقىل-ويىنىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولىپ، بۇل قاندايدا ءبىر تابيعي جولمەن بولاتىن توڭكەرىس ارقىلى شەشىلۋى ءتيىس. باسقا جاعىنان العاندا، بۇحاراداعى ورتا ازيانىڭ مۇسىلمان حاندىقتارىندا تۇرىك سۇلتانىنىڭ اراعا وت سالاتىن فيرماندارى پايدا بولىپتى، ونى بۇحارا ءامىرى مۇسىلماندار اراسىنا ءوز ەميسسارلارى ارقىلى تاراتپاق، ۇزىنقۇلاققا قاراعاندا اعىلشىن التىنى مەن ستامبۋلدان ادامدار پايدا بولعان; ورىس تاۋارلارى ورتازيالىق بازارلاردا باسەكەسىز بىرىنشىلىككە يە بوپ تۇرعان، جاقىن ۋاقىتتا اعىلشىن تاۋارلارى مەن ەۋروپالىق جەتىلگەن مىلتىقتاردىڭ دا پايدا بولارى كۇمانسىز. مۇنىڭ بارلىعى ساقتىق شارالارىن قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ورتازيالىق شەكارانىڭ جاعدايىن قىسقاشا بايانداۋدى ارتىق دەپ سانامايمىز.
سىردارياداعى فورت پەروۆسكيدى  الىپ، ىلە ولكەسىنە ۆەرنىي بەكىنىسى سالىنعان سوڭ رەسەي ورتا ازيانىڭ قاقپاسىنا يمپەريا يەلىگىن وڭتۇستىكتە جاتقان حاندىقتاردان ءبولۋ ءۇشىن شەك قويىلىپ، باعانالار ورناتىپ، شەكارانى ءبولدى.
بۇل شەكارا ءالى كۇنگە دەيىن تولىق انىقتالماعان جانە از تانىمال. ول شارتتى تۇردە شۋ وزەنى بويىمەن دەپ سانالادى، بىراق بۇل بەلگى دە حالىق اۋزىندا ورىس، قايساق جانە قوقاندىقتار اراسىنداعى شەكارا بەلگى دەپ ەسەپتەلەدى.
ورتازيالىق جەرلەرمەن تۇيىسكەن ءسىبىر ۆەدوموستۆاسىنداعى قايساقتاردىڭ جەرى باتىس ءسىبىردىڭ بارلىق وڭتۇستىك بولىگىن قامتىپ،
1 000 000 شارشى شاقىرىمنان استام جەردى الىپ جاتىر. وڭتۇستىگىندە ەشقانداي ناقتى شەكاراسى جوق، ول جاقتان وتۋگە قيىن، بوس، ءشول دالا دەپ اتالاتىن جازىق ايماقپەن، باتىستان شىعىسقا ورىنبور قايساقتارىنىڭ شەكاراسىنان بالقاش كولىنە دەيىن 700 شاقىرىم، ال ول جەردەن شىعىسقا قاراي تاعى دا 600 شاقىرىم – سول كولمەن، ىلە وزەنى جانە ىلە القابىنداعى ۆەرنىي بەكىنىسىمەن شەكتەلەدى.
ءسىبىر ۆەدومستۆاسى دالاسىنان وڭتۇستىككە قاراي ۇلىتاۋ ستانيتساسى مەن اقتاۋ بەكىنىسى ورنالاسقان. تەك تۇيە كەرۋەندەرى عانا ءشولدى، قۇمدى جانە قۇنارسىز دالادان وزدەرىنە قورەك جانە ءبىر-بىرىنەن وتە قاشىق ورنالاسقان سۋى از قۇدىقتاردان ءنار تابادى.
دالانىڭ قازىرگى سەمەي وبلىسىن قۇرايتىن سول جاق قاپتال  وڭتۇستىكتەن شىعىسقا قاراي قار باسقان الاتاۋ تاۋلارى جوتامەن قورشالىپ، وتكەن عاسىردا يمپەراتور تسيان-لۋن بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە قىتايلىقتار جاۋلاپ العان بۇرىنعى جوڭعاريا مەن كىشى بۇحاراعا قارايدى. بۇل قاپتالدىڭ وڭتۇستىك شەتى قوقان يەلىگىمەن شەكتەسىپ كەلگەنىمەن، ورتالىعىنا تاشكەنت، قۇلجا، قاشعارعا كەتەتىن نەگىزگى جولداردىڭ توعىسىندا جاتقان ۆەرنىي بەكىنىسىن سالىپ، رەسەي ىلە القابىنا تابان تىرەگەندىكتەن، كەمە جۇرۋگە بولاتىن ىلە وزەنى مەن قىرعىز تاۋلارىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان بۇل شەپ ەگەر رەسەيدىڭ بوداندىعىنا بۇرىن قوقاندىقتار ەزگىسىندەگى بارلىق قارا قىرعىزدار كىرسە، ارينە ولار ءۇشىن ەڭ پايدالىسى، رەسەيدىڭ قول استىندا بولۋ.
وڭتۇستىك شەكارانى قورشاپ، ونى ورىنبورلىق سىردارياعا قوسپاي ءبىر-بىرىمەن بايلانىسقان ەرەكشە لينيامەن ءشول دالانىڭ سولتۇستىك جاعىندا، تومەنگى اعىسىندا، بىردە-ءبىر بەكىنىس جوق شۋ وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىن دا قورشاۋ مۇمكىن ەمەس. بۇعان قوسا، شۋ وزەنىنىڭ وسى بولىگىندە ءشول دالا وتىن، جايىلىم جانە سۋدان ماقۇرىم (سارىسۋ وزەنىنەن باسقاسى) قالعاندىقتان، بەكىنىستى قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋ قيىن. شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى جاعى عانا قىرعىز تاۋلارىنان شىققان تۇسىنان بالقاش كولىنە جاقىندايتىن جەرگە دەيىن وتىرىقشىلىققا قولايلى جانە [بۇل جەردى مەكەن ەتۋ] ىلە بەكىنىسى ۆەرنىي مەن قاپالدان تاسىمال جاساۋ ارقىلى مۇمكىن بولۋمەن قاتار، شۋ وزەنىنەن ءجۇز شاقىرىم جەردە، وڭتۇستىككە قاراي ورنالاسقان بالقاش كولى ارقىلى دا ۋاقىت وتە كەلە مۇمكىن بولادى.
شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنان لينيانىڭ ەڭ جاقسى باعىتى شۋمەن قاتارلاسا جۇرەتىن سىرداريا وزەنىنە دەيىنگى ازىرەت نەمەسە تۇركىستان قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان كۇنگەي الاتاۋى مەن ونىڭ سولتۇستىك سىلەمى بولار ەدى. شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنان تاشكەنتكە دەيىنگى جولدىڭ جارتىسىن ۇلى ءجۇزدىڭ جالايىر جانە دۋلات رۋىنىڭ قايساقتارى ۇستاپ تۇرعانىن جانە قوقاندىقتاردىڭ بۇل قازاقتاردى ازعانتاي بەكىنىستەرمەن باعىندىرىپ تۇرعانىن جانە ولاردان سول بەكەتتەردەن شىققان قارۋلى جاساقپەن زەكەت جينايتىنىن ەسكەرسەك، بۇل جەردەن قوقاندىقتاردى قۋ ارقىلى قازاقتاردىڭ كوشى-قونى مەن كوشپەندى سالتىنا زيان تيگىزبەي، ولاردان قولداۋ تابامىز دەپ ۇمىتتەنۋگە بولادى.
ءسىبىر ۆەدومستۆوسى وسى ءبىر قايساقتىڭ كەڭ دالاسىنداعى كوشپەندى حالىقتىڭ پايداسى مەن قاجەتىنە جاراپ، ول ارقىلى سالت-داعدىسىنا نۇسقان كەلتىرمەيتىندەي دۇرىس بيلىك جۇرگىزۋدى بەكىتۋ – ءبىزدىڭ جوعارعى بيلىكتىڭ ۇنەمى باستى نازارىندا تۇرعان ماسەلە.
1854 جىلى بيلىك باسىنداعى سەناتقا سول جىلدىڭ 19 مامىرىندا بەرىلگەن جوعارعى جارلىق نەگىزىندە قايساق دالاسى ەكى بولىككە ءبولىندى: ونىڭ ءبىرى دالانىڭ وڭ جاق بولىگىن قۇراپ، 5 سىرتقى وكرۋگتەن تۇردى، ولاردى ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ وبلىسى  دەپ اتاپ، بۇرىنعى باسقارۋ ءادىسى قالدىرىلدى، ال سولتۇستىك بولىكتە ورنالاسقان جانە ەرتىس وزەنىنىڭ وڭ جاعىنداعى كوكتوبە جانە اياگوز وكرۋگتەرىنەن قۇرالىپ، قايساقتاردىڭ ىشكى وكرۋگىنەن، قاپال اسكەري وكرۋگىنەن، سەمەي جانە وسكەمەن قالالارى مەن بۇقتىرما بەكىنىسىنەن تۇراتىن بولىكتەن جوعارعى قاۋلى نەگىزىندە ەرەكشە سەمەي وبلىسى قۇرىلدى.
ءسىبىر ۆەدومستۆاسىنداعى قايساق دالاسىن ەكىگە ءبولىپ، سول جاق بولىكتەن ەرەكشە باسقارۋ ورتالىعىن جاساۋعا باستى سەبەپ بولعان جاعدايلار: بىرىنشىدەن، ءسىبىر ۆەدومستۆاسىنداعى كەڭ-بايتاق دالانى الىپ جاتقان قايساقتاردىڭ ۇلكەن توبىن ءبولۋ جانە جوعارىدا اتالعان ەكى بولىكتىڭ دامۋىن ۇكىمەتتىڭ پايداسىنا جانە جەر جاعدايىنا ىڭعايلاپ جۇرگىزۋ جانە وڭ جاق بولىگىندە باسىم قايساقتاردىڭ مال ءوسىرۋ كاسىبىن ساقتاپ، سول جاقتا ەگىنشىلىك پەن وتىرىقشىلىقتى كۇشەيتۋ; ەكىنشىدەن، ساياسي، اسكەري جانە قارجىلىق تۇرعىدان وتە ءتيىمدى سول جاق بولىكتىڭ ازاماتتىعى مەن ءوندىرىسىن دامىتۋدى تەزدەتۋ. بۇل شەپتىڭ شىعىس جاعى، قازىرگى سەمەي وبلىسى قىتاي شەكاراسىنا تىرەلەدى، ال وڭتۇستىگى – تاشكەنت پەن قوقانمەن شەكتەسەدى; تابيعاتتىڭ بارلىق سىيىن العان بۇل ولكەنىڭ ساياسي جانە ساۋدا ماڭىزىنىڭ جوعارىلىعى جاقسىلاپ باقىلاۋ مەن وتىرىقشىلىقتى نىعايتۋدى تالاپ ەتەدى.
1853 جىلعى جوعارعى جارلىق بويىنشا ىلە القابى قاپالدان شىعىسقا قاراي 400 شاقىرىم جەر باسىپ الىندى، ال 1854 جىلى سول ارادا ۆەرنىي بەكىنىسىن تۇرعىزۋ، قىتاي شەكاراسىمەن شەكتەسكەن ىلە القابى مەن لەپسى وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسى جانە ءۇرجار ماڭىندا كازاك قونىستارىن سالۋ باستالدى. بۇل قونىستاردىڭ ورنى تاڭدالدى جانە بەلگىلەندى. كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جارتىسى وتكەن 1855 جىلى كەلدى، ال قالعاندارى بيىل 1856 جىلى ورنىقتى.
ىلە القابى الاتاۋ وكرۋگىندەگى اسا ماڭىزدى بولىك. بۇل القاپتىڭ كەمە جۇرە الاتىن ىلە وزەنى جارىپ وتەتىن جانە وڭتۇستىك-شىعىسىندا قار باسقان تاۋلارمەن قورشالعان قۇنارلى جەرى، شۇيگىن وسىمدىكتەرى مەن تاماشا اۋا رايى جانە تۇنىق ءمولدىر سۋىنىڭ مولدىعى ونى باتىس ءسىبىردىڭ ەڭ جاقسى ولكەسى ەتەدى. ساياسي، اسكەري جانە ساۋدا بايلانىسى تۇرعىسىنان العاندا ىلە ولكەسى ۇلكەن ماڭىزعا يە. ءۇش ءىرى مەملەكەت پەن تاشكەنت، قۇلجا جانە قاشعارعا اپاراتىن جولداردىڭ توعىسىندا تۇرعان ول قوقاندىقتار مەن قىتايلاردىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرەتىن ءبىرىنشى تىرەك، ول جەرگە ورنىعۋ ارقىلى ۇلى جۇزدە ءتارتىپ پەن تىنىشتىق ورناتۋ وڭاي بولادى. قوقان جانە تاشكەنتپەن ءىس جۇرگىزۋگە ۇلكەن ىقپال ەتۋگە بولادى، وسى اراعا ساۋدا جولدارىن تارتۋ قىرعىزدارمەن جاقىنداسۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى، قاشعاريا، ياركەنت جانە تيبەتپەن، ورتا ازيانىڭ وزگە جەرلەرىمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسىن جاساۋعا بولادى.
ىلە القابىن قوسىپ الۋ ناتيجەسىندە قىرعىزداردىڭ ىقپالدى رۋلارىنىڭ ءبىرى بۇعۋ 1855 جىلى ورىس بوداندىعىنا مويىنسۇندى، ەندى ونىڭ ارتىنان وزگە قارا قىرعىز تايپالارى بۇعۋدان ۇلگى الاتىنى كۇمانسىز. بىراق سونىمەن قوسا ول جەردى قوسىپ الۋ وزگە كورشى مەملەكەتتەردىڭ: قوقان مەن تاشكەنتتىڭ نازارىن، اسىرەسە، اقمەشىتتى العاننان كەيىن اۋداردى.
ىلە وزەنىنىڭ ارعى بەتىنەن ورىن الۋدىڭ بارلىق ماڭىزىن تۇسىنگەن قوقاندىقتار ءوز تاراپىنان بىشكەك، مەركى، اۋليەاتا شەكارالىق بەكىنىستەرىنىڭ قورعانىسىن كۇشەيتىپ، رەسەي بودانىنداعى ۇلى ءجۇز قايساقتارى مەن قارا قىرعىزداردى ايداپ سالىپ، وزدەرى جاققا شىعارىپ الۋعا تىرىسۋدا.
ۇلى ءجۇز قايساقتارى قازىر دە اسكەري شتاب-وفيتسەرلەردەن بولعان پريستاۆىنا ەرەكشە باعىنادى. ول قايساقتاردى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاساپ، 1848 جىلدىڭ 10-ءشى قاڭتارىندا جوعارعى مارتەبەلى بەكىتكەن نۇسقاۋ  نەگىزىندە باسقارادى. بۇل نۇسقاۋ بويىنشا، شەكتەن شىققان، كەيىنگە قالدىرۋعا كەلمەيتىن، ساتقىندىق نەمەسە كوتەرىلىستىڭ الدىن الۋ، رەسەيگە باعىنىشتى ەمەس تايپالاردى كۇشپەن قۋ، بارىمتاشىلار توبىن قۋدالاۋ سياقتى ارەكەتتەر بولعان جاعدايدا پريستاۆقا جەتىسۋداعى اسكەري كۇشتەردى قولدانۋعا رۇقسات ەتىلگەن.
ىلە القابىنا ورنالاسىپ، قارا قىرعىزداردىڭ ءبىراز بولىگى رەسەي بيلىگىنە وتكەننەن كەيىن، ۇلى ءجۇز قايساقتارىنا قارايتىن پريستاۆتىڭ ماڭىزى ارتىپ، ونىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ اياسى كەڭەيە ءتۇستى. ونىڭ ورنى قاپالدان ۆەرنىي بەكىنىسىنە اۋىستىرىلدى، سول ارادان ۇلى ءجۇز بەن قارا قىرعىزداردى جانە قوقان شەكاراسىندا بولىپ جاتقان جاعدايدى بايقاي الادى. مۇنداي جاعدايدا پريستاۆقا قايساقتاردى باسقارتىپ قانا قويماي، ىلە ولكەسىندەگى بار اسكەردى باعىندىرۋ كەرەك جانە وسى ولكەنى نەگىزگى ءبىر باسشىعا قاراتىپ، وسىلايشا اسكەري جانە ازاماتتىق بيلىكتى شوعىرلاندىرۋ ارقىلى جەكە باستىقتاردىڭ بارلىق ارەكەتىن ءبىر باستى ماقساتقا – ۇلى ءجۇز قايساقتارى مەكەندەيتىن (قاراتال مەن شۋ وزەندەرى اراسىنداعى) كەڭ-بايتاق جەردى سانالى باسقارۋعا جۇمساۋ كەرەك. قازىرگى پريستاۆتىڭ قولىنا بارلىق اسكەردىڭ، ولكەنىڭ جانە وندا ءومىر سۇرەتىن تايپالاردىڭ بيلىگىن بەرۋ سول ۇكىمەت شەنەۋنىگىنە شىعىس حالىقتارىنا ءتان سەنىممەن ۇلى ءجۇز قايساقتارىنىڭ كۇش پەن بيلىكتى مويىنداۋىنا اكەلەدى. مۇنداي جاعدايدا ولكەدەگى بيلىكتى ءبولۋ قولايسىز ءارى زياندى ارەكەت بولار ەدى. كارتاعا قاراي وتىرىپ وسى ولكەمەن شەكتەس جەرلەر مەن رۋلار جاعدايىن سالىستىرۋ جەتكىلىكتى. شۋ وزەنىنەن كۇنگەي الاتاۋدىڭ شىڭىنا دەيىن، بورالداي مەن قاراتاۋدى مەكەندەيتىن كوشپەندى قايساقتار، كوبىنە دۋلاتتار مەن جالايىرلار قوقان ۇكىمەتىنە باعىنۋعا ىقىلاسسىز ەكەنى بايقالادى. قوقاندىقتار شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنا رەسەيدەن قورعانۋدان گورى، ولاردى ءوز بيلىگىنە باعىندىرىپ ۇستاۋ ءۇشىن بىرنەشە بەكىنىس ورناتتى.
وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى، ۇلى ءجۇز قايساقتارىن باقىلايتىن پريستاۆتى ىلە ولكەسىنىڭ  باسشىسى دەپ وزگەرتۋدى ۇسىنار ەدىك جانە جوعارىدا ايتىلعانداي، وعان قايساقتارمەن قوسا ىلە ولكەسىندەگى اسكەرلەردى دە، ياعني تۇتاس ولكەنى باعىندىرعان ءجون دەر ەدىك.
قايساقتاردى باسقارۋعا بايلانىستى، ىلە ولكەسىنىڭ باسشىسى ۇلى ءجۇز پريستاۆىنا ارنالىپ، جوعارعى مارتەبەلى بەكىتكەن نۇسقاۋلارىنا سۇيەنۋى كەرەك، قازىرگىدەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مەن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ۆەدومستۆاسىندا تۇرۋى قاجەت، ال اسكەرلەر مەن ولكەنى باسقارۋ ءۇشىن ول باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى مەن جەكە ءسىبىر كورپۋسىنىڭ قولباسشىسى تاراپىنان ەرەكشە نۇسقاۋمەن قامتاماسىز ەتىلۋى قاجەت. باسشىعا جاڭاشا مىندەتتەر بەرىلىپ، ونىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ اياسى كەڭەيۋىنە بايلانىستى، ونىڭ جۇمىسى كوبەيەتىندىكتەن، وعان قايساقتاردى باسقارۋ جانە ازاماتتىق ىستەر جونىندە اسكەري ەمەس شەنەۋنىك جانە تۇراقتى قايساق دەپۋتاتىن كومەكشى ەتىپ تاعايىنداۋ قاجەت. ول دەپۋتات قايساقتاردىڭ ورتاق كەلىسىمىمەن ءۇش جىلعا سايلانۋى كەرەك. وسى ماسەلە بويىنشا ۇسىنىستار سىرتقى ىستەر مينيسترىنە وسى جىلدىڭ 16 قىركۇيەك كۇنى جاسالدى.  

جامع التواريخ*1- تان ءۇزىندى

فصل اول در تاريخ))
ءبىرىنشى ءبولىم، تاريح

اڭگىمە باسى: وعىز تايپاسى 24 بۋىنعا ءبولىندى، ولار ونىڭ بالالارىنان، تۋىستارى مەن ونىمەن بىرگە بولعان وزگە جاقىندارىنان تاراعان ەدى. تايپالار: ۇيعىر1, قىپشاق، قاڭلى، قارلۇق2 جانە قىلىش*2. بۇل تايپالار پیدا [بولـدی]*3 بولدى. مۇنىڭ بارلىعى مۇسىلمان تاريحى مەن ەۆرەي حالقىنىڭ بەس كىتابىنان مسطور ترور بەلگىلى. نۇح، وعان اللانىڭ سالەمى بولسىن، جەردى سولتۇستىك-شىعىستان*4 وڭتۇستىككە دەيىن ءۇش بولىككە قسم ءبولدى: بىرىنشىدەن: حامعا3 (ونىڭ تۋعان بالالارى سۋدان4 اتاسى بولاتىن اوز اوغلانلاری سودان اتاسی ایردی) نەمەسە قارالار – زەڭگىلەر، ونىڭ ۇرپاقتارى ءۇندىستان مەملەكەتىندە; ورتالىق بولىگىن سامعا بەردى، ول اراب پەن پارسىلاردىڭ اتاسى نەمەسە عاجامدىقتار مەن ارابتار ونىڭ ۇرپاعى; ءۇشىنشىسى، يافەس – تۇرىكتەردىڭ اتاسى، باسقاشا ايتقاندا، سولتۇستىك-شىعىستا كىتابى جوق حالىقتار5 سونىڭ ۇرپاعى. (سولايشا) يافەستى شىعىسقا جىبەردى. مونعولدار مەن تۇركىلەر تەرمينىن كەيىننەن قولدانا باستادى، ويتكەنى تۇركىلەر يافەستى ابۋلجا حان ابولجه خان دەپ اتاي باستادى، بىراق سول ابۋلجا حاننىڭ نۇحتىڭ، وعان اللانىڭ سالەمى بولسىن، ۇلى ەكەنىن بىلمەيدى.
سول ۋاقىتتان باستاپ بارلىق اسناف-مونعولدار*5 جانە دالادا وتىرعان تۇركىلەر سونىڭ ۇرپاقتارى. ونىڭ مۇنداي تۇسىندىرمەلەرى تقریر قلیندی ساحارادا وتىرعان ابۋلجا حانصحرادا اولتوروشلق دەگەن تۇردە كەلەدى. ونىڭ جايلاۋلارى – ورتاۋ پەن كەرتاۋ6 دەپ اتالاتىن تاۋلار وتە ۇلكەن، بيىك بولدى. سول جەرلەردە اندجا-تام7 دەپ [اتالاتىن] قالا باراول یرلاردا شهر ترور انجاتام، ونىڭ قىستاۋلارى دا سول جەردە*6 تورور. جەر اتاۋلارى: يۋرسۋك8, قاقتان جانە قورقۇرىم  یورسوق، قاقتان وقرقورمكەيىننەن قاراقورىم9 دەپ اتالدى. تالاس10 جانە قاري قيرم11 قالالارى طلاس قاری قرم ۋلەركا يۋكراك ترۋر*7. ول قالا وتە كونە جانە وتە ۇلكەن. ونى كورگەندەر كیم ایرسنا قالانى باسىنان اياعىنا اينالىپ شىعۋعا ءبىر كۇن كەتەدى، 40 قاقپاسى بار دەيدى. قازىرگى كەزدە ول جەر مۇسىلماندارعا تولى جانە مۇسىلماندارعا تيەسىلى. بۇل ابۋلجا حاننىڭ ديب-ياكۋي دەپ اتالاتىن ۇلى بولدى. ديب دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى – تاقتىڭ جوعارعى تۇسى، ياكۋي – (ابۋلجا حاننىڭ) سول ۇلىنىڭ كۇشتى جانە باقىتتى تايپاسى قوم، اسكەري قارۋلارىشوكت اسبابی  جانە پاتشالىق بيلىگى – بارلىعى كەرەمەت بولدى. ونىڭ ءتورت ۇلى بولدى: ولاردىڭ اتتارى قارا حان، ءور حان، كور حان جانە كوز حان قراخان، اورخان، كرخان، كزخان.  جالپى، مجموع سول تايپا ءدىنسىز ەدى، قارا حان اكەسىنىڭ جۇرتىندا اتاسی یورتوندا ءومىر ءسۇردى. سول جەردە قارا حاننىڭ ۇلى تۋدى.
سودان كەيىن وعىزدىڭ تۋىلۋى جانە جار تاڭداۋى تۋرالى جالپى جىر قايتالانادى. وعىز 2 سۇلۋعا ۇيلەنەدى، بىراق ولاردى جىراقتا یراق دا ۇستايدى، سەبەبى ولار اسپانداعى ءبىر قۇدايعا سەنگىلەرى كەلمەدى جانە جاقسى كورىپ ولاردىڭ ءۇشىنشى سىڭلىسىنە، ءوزىنىڭ بالدىزىنا ۇيلەندى، ونىمەن الدىن الا ءوزىنىڭ ماحاببات شارتتارىن ايتىپ كەلىستى، ول ءبىر قۇدايعا سەنۋگە جانە سىيىنۋعا ءتيىس بولدى. وسى ايتۋلى ارۋدى وزەن جاعاسىندا كىر جۋىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ قىزمەتشى كۇڭدەرىمەن قىدىرىپ جۇرگەن جەرىندە كەزدەستىردى. ونىڭ اكەسىمەن سوعىسى باياندالادى ابىلعازى مەن شايباني نامە وقيعاسىنا وتە ۇقساس. سوعىس 75 جىلعا سوزىلادى، سوڭىندا وعىز واولوس لشكرنی تمام جامیش قیلدی لار. عافیت الامر اوغوز انلارغه غالب بولدی، انلارننك ولایتلارین تاتلاش صیرم دین بخاراغه دیكاچ الدی، بارچه سی اوغوزغه مسلم بولدی.  تاتلاش*8 پەن سايرامنان12 بۇحاراعا دەيىن بارلىعىن باعىندىردى. «باۋىرلارى مەن بالالارى وعىزعا بوتەن باقشه بولعان حالىقتار سولتۇستىك-شىعىستى*9 مەكەن ەتتى; بارلىق مونعولدار سولاردىڭ ۇرپاعى». سول كەزدە ولار (مونعولدار) كاپىر بولاتىن، كەيىننەن ولاردىڭ ۇرپاعى ۇلكەن تايپاعا اينالدى. وعىز وزىنە حالىقتى باعىندىرىپ، تاققا وتىرعاندا سول جەرگە التىن [شاتىر]*10 تىگىپ، ۇلكەن توي جاسادى، ءوز تۋىسقاندارىن، قۇرمەتتىلەردى ورىندارىنا وتىرعىزىپ، بارلىعىنا سىيلىق بەردى، بارلىق اسكەردى ورنىمەن تۇرعىزىپ، بارلىق حالقى-تايپاسىمەن خلق قومی بیلان وڭ جاقتا بولدى; ۇيعىرلار بايات بایات – كۇش باقۋاتتىلىق دەپ اتاپ، تامعاسى ۋنكۋن (ون كۇن) بولدى*11.

جامع التواریخ، غازان، 1851 داستان اوروس خان13

ءبىز ايتىپ وتكەن زاماندا شىڭعىسحان اسكەرلەرىن ءوز بالالارىنا ءبولىپ، ارقايسىسىنا ءتورت مىڭنان بەردى. جوشىعا 14 ءتورت مىڭ اسكەر بەردى. ول ەدىل بويىندا دۇنيە سالدى، ونىڭ اسكەرىنىڭ بارلىعى ەكىنشى ۇلى باتۋعا15 قالدى، باتۋ سايىن حان دەپ اتالدى. سايىن حان بارلىق باتىس ەلدەرىن، ءىبىر-ءسىبىر، بۇلعار بولار، باشقۇرت باشغردنی، ورىس، شەركەس، نەمىس كۋرال نمچ كورال، قىرىم، دەشتى قىپشاقتان تەمىر قاقپا16 دەپ اتالاتىن جەرگە دەيىن بيلىك ەتتى. اوزی ءوزى ەدىل بويىندا اجال تاپتى. كوپتەگەن وقيعالاردان كەيىن ۇلىس توقتاعۋ حانعا ءتيدى. توقتاعۋ ول كەزدە نوعايمەن17 (توقتاغه نوقای) تاتۋ بولمادى، ونىمەن كوپ سوعىسىپ، اياعىندا بالآخر نوعايدى جەڭدى. اۋرۋ بولسا دا، بىرنەشە كيم إيرسا ون جەتى اسكەرىمەن نوعاي باشقۇرتتارعا قاشتى باشغردغه كلار. جولدا ورىستار ۇستاپ الدى، ورىستارعا مەن نوعايمىن دەدى، ورىستار ونى ۇستاپ، توقتاعۋعا اكەلە جاتقان جولدا ول ءولدىاوروس توتوب توقتایغه الیب كیلاتور ایردی یولدا اوق اولدی*13. توقتاعۋ بىرنەشە جىل ەدىل بويىندا بيلەۋشى بولدى، ودان سوڭ اندين سونك توقتاعۋ دۇنيەدەن ءوتتى. اول توقتایغه نچه ییل لار پادیشاه لق قیلدی ایدیل بویونده، اندین سونك توقتایغه اولدی. ونىڭ تۇقىمىنان ەشكىم قالمادى. باشقۇرت توقبۇعا بەك ونىڭ تۇسىندا ۇلى ءامىر بەك بولدى، باشقر توقبوغا بیكی اولوغ امراء بیك یولدی; مەن سوڭعى يولدى ءسوزىن بولدی بولدى دەپ وقىدىم. ودان سوڭ حورەزمي خوارزمی بەك بولدى. مۇسا18 مەن يامعۇرشى19 ءبىر انادان تۋعان ەدى. جاڭبىرشىنىڭ ۇلى اعىش20 اغیش بەك بولىپ، ۇلىستى بيلەدى اولوسنی اول بیلدی، مەن اولوسنی اول بیلادی دەپ وقىدىم. شيداق شیداق21 مۇسا بەكتىڭ ۇلى حاسان22 بەكتەن كەيىن الشاعىر مىرزا23 الچغیر مرزا بەك بولدى. كەيىننەن شەيح-ماماي24 مىرزا ۇلىستى بيلەدى، بىراق بەك اتانبادى. ودان كەيىن مۇسا بەكتىڭ ۇلى يۋسۋف بەك25 بەك [بولدى]. ودان سوڭ [تاعى دا] مۇسانىڭ ۇلى يسمايل26 بەك بولدى، بۇدان كەيىن وسى كۇنگە دەيىن ونىڭ تۇقىمىنان بەك شىقپادى، وزگەلەر قۇرمەتتەن ادا بولدى.

داستان حاجی محمد خان بن بیك قوندور اولان*14

قادىربەردى حان28 قادر بردی ەدىگە بەكپەن سوعىسقان كەز بولدى. جايىقتان ەلەك وزەنى شىعادى،*15 ودان ءۇش سالا تارايدى*16 اندین اوچ بورته چیقار. وسى ءۇش بۇلاقتىڭ ورتاڭعىسىندا قادىربەردى حان مەن ەدىگە بەك اياۋسىز سوعىس سنچش. قىلدى. ول [كەزدە] قاجى مۇحاممەد ءالى ۇلان بولاتىن. ءبىر حالىق ەكىنشىسىن جەڭە باستادى بر ولایت بر ولایت قه اوتوب بارور ایردی.*17 ۇزىنبۇلاق ءباھادۇر ۇزىن بويلى ەدى (بىلاي دەپ جازىلعان اوزن بولاق بهادور یویلوق، سنلیغ ایردی مەن ونى: سنلیغ بویلوق ایردی دەپ وقىدىم).
(ونىڭ) جەبەسى وتە ۇزىن ەدى; كەيىننەن ەدىگە بەككە حابارلادى، ونى ەدىگە وزىنە شاقىرىپ: «قايدان كەلەسىڭ جانە قايدا باراسىڭ؟» دەپ سۇرادى. ول: «مەن كۋرال حالقىنا كورال ولایتی بارا جاتىرمىن» دەپ جاۋاپ بەردى. ەدىگە ايتتى: «سەن مەنىڭ قاسىمدا بول، ەگەر قۇداي مەنىڭ ءىسىمدى وڭعا باستىرسا، مەن سەنى حان ەتەمىن». ول كەلىستى، وسى سوعىستا قاجى مۇحاممەد ۇلاندى اسكەردىڭ *18مقدمه سى جاسادى. اياۋسىز قان توگىستى. قادىربەردى حاندى التىن ساداقپەن كەسە اتتى قادر بردی خان نی التونلیغ قوللوغین كسا اتتی، مەن التونلی خان نی قادر بردی قول اوغیمن دەپ وقىدىم، وسىدان كەيىن ەر كوشە یركوشه دە قۇلادى، ونى نۇقاس التىن ءباھادۇر ءولتىردى. وزبەك حاننىڭ ۇرپاقتارى اراسىندا كەلەسى اڭگىمە بار: ەدىگە بەك تە ءولىم قۇشتى مىس، مانسۇر29 بەك بولىپ، ال قاجى مۇحاممەد ۇلاندى حان قويعان، بىرەۋى حان، ەكىنشىسى بەك بولىپ، ءسوز بويىنشا وزبەكتەر اراسىندا ءومىر ءسۇردى (اصلی اوزبك یا). مانسۇر بەكتى باراق حان30 ءولتىردى، سودان كەيىن ءبىر كۇنى قاجى مۇحاممەدتى باراق حان ءولتىردى (یراق خان; مەن براق خان دەپ وقىدىم); قاجى مۇحاممەد حاننىڭ ۇلى ماحمۋتەك31 محموتك حان بولدى، ونىڭ ۇلى قۇلىق قولوق حان، ونىڭ ۇلى يباق32 یباق حان، ونىڭ ۇلى مۇرتازا33 مرتضی حان، ونىڭ بالالارى: جان كەرەي جان كرای سلطان، احمەت34 اقمت كرای (مەن احمد كرای دەپ وقىدىم), كەرەي سۇلتان مەن كوشىم حان. قاجى مۇحاممەد حاننىڭ ۇرپاقتارى وسىمەن اياقتالادى.

داستان بولخایر خان بن تولوشیق اولان *19

بۇلقايىر حان35 تاشكەنت پەن تۇركىستاندا بيلەۋشى بولدى. ونىڭ مولاسى سىعاناق سیغناقدا قالاسىندا، ونىڭ ۇلى شاحبۇتاق سۇلتان شاه بوتاق سلطان. بۋلحايىر حان نۇرەددين مىرزانىڭ36 (نور ادین دەپ جازىلعان، نور الدین دەپ وقۋ كەرەك) ۇلى، وقاس بەكپەن37 ۇلكەن دوس بولدى، ەكەۋى بىرەۋى ءبىر شەتىنەن، ەكىنشىسى ەكىنشى شەتىنەن  ءبىر توستاعاننان [بال ءىشتى]*20 جانە ءبىر زاماندا بىرەۋى حان، ەكىنشىسى بەك بولدى دەپ ايتىلادى تیولار (مەن ایتورلار دەپ وقىدىم). شاحبۇتاق سۇلتاننىڭ ۇلى شيباق حان، ونىڭ ۇلى تەمىر، ونىڭ ۇلى كوكبورى كوك بوری، ودان كوشىم; سۇيىنشىك پەن عابدۋللا حان دا بۋلحايىر حاننىڭ ۇرپاعى، ونىڭ ۇلى بۇرحان برهان حان، جانىبەك سۇلتان دا بۋلحايىر حان تۇقىمىنان، ونىڭ ۇلى ەسكەندىر حان، ونىڭ ۇلى عبد الله عابدۋللا حان. كوشىم حاننىڭ بالالارى عبد اللطیف [عابدۋللاتيف] حان، ونىڭ ۇلى ذو النون زۋننۋن سۇلتان، سۇلتان سەيىت حان، جومارت حان سۇلتان.

سۇلتان مۇحاممەدحاننىڭ بالالارى (تۇپنۇسقادا: سلطان سید خان جومارت خان سلطان محمد سلطان ترور، مەن ... محمد سلطاننك اوغلانلری ترور... سلطان ترور قاچوردی شمال طرفیغه اچلیق سوسالیق بولوب یورو ایردی دەپ وقىدىم).
بۇل جولداردى باسقاشا تۇسىنۋگە جانە اۋدارۋعا بولمايدى: سۇلتاندار... قاچوب ایردی اشىقتى، شولدەدى باتىسقا*21 شمال طرفیغه قاشتى، ول جەردە تۋبول باھادۇردەن توبال بهادور كەيىن جانە ارعىن قاراقوجادان ارغون قرا خواجه كەيىن ياتىم ءباھادۇردى قاراۋىلعا یتم بهادورنی قويدى. وزدەرى بىرنەشە نوكەرمەن*22 (قامسىز) جاتتى*23.
سونك تاپا قراول صالدى يتم بهادورنى اندين وغيرى
ەدىگە كۇشىكتىڭ ۇلى ایدیكه كوجوك اوغلی نۇرەددين مىرزا اسكەرىنىڭمقدمه -سى بولدى، ول ياتيم ءباھادۇردىڭ قاراۋىلىن تۇتقيىلدان باسىپ جانە ءبارىن ءبارىن (برین برین) ءولتىردى، حان ءوزى حابارسىز بولدى، سولايشا ءولتىردى *31كل شئ هالك إلا وجهه له الحكم وإليه ترجعون.
توقتامىس توقتامش حاننىڭ ايگىلى جانە اتاقتى بالالارى: 1. جەلەلاددين سۇلتان; 2. كۇشىك سۇلتان; 3. جاپاربەردى جفار بردي سۇلتان; 4. قالىمبەردى كليم سۇلتان; 5. قادىربەردى حان، ال قىزىن جانىكە جانيكه دەپ اتادى، ونى ەدىگە بي ايديكه بي الدى (ايەلدىككە) الدى. ەدىگە-كۇشىك (؟) جانىكەنى العاندا ايديكه كوجوك جانكه نى الغاندا قادىربەردى حان 3 جاستا ەدى. جانىكە ەدىگە بەكتەن ونى سۇراپ الىپ، بىردە ءبىر-ەكەۋمەن (اداممەن) براو ايكاو بيله جاسىرىن قىرىمعا اتتاندىرىپ جىبەردى. 11 جىلدان كەيىن قادىربەردى حان قىرىم اسكەرىمەن ەدىل وزەنىنەن ءوتىپ (اوتالجيب), ەدىگە بەكپەن شايقاسىپ، ءبىر سوعىستا ونى ءولتىردى. قىرىم اسكەرىنىڭ قولباسشىلارى: «بۇل جىلى جازدى وسىندا كوشىپ-قونىپ وتكىزەمىز، جىلقىمىزدى قوڭىنا كەلتىرەمىز، سوندا سوعىسۋعا كۇشىمىز جەتەدى (قريم لشكري امراء اولوغ لار بويل يازغي سين يايلامش قيلاليك (اتيمز سيمور تالنك تا اوروشقه قوت شوكت پیدا بولغای), – دەدى».
بۇل جەر تۇسىنىكسىز جانە ماعىناسى جوق، مەن ونى قريم لشكري(ننك) امراء اولوغ لاری ایدی لار بويل يازغي سين بۇل جاز يايلاو قيلالنك دەپ وقىدىم، اتمز دۇرىسى اتميز، ت. ب.
بموضع قىستا قشقیسن بارامىز، سوندا ەدىلگە مۇز قاتادى دەدى. بۇل ءسوزدى جاراتپادى[اول سوزنی یراتمادی]، ەدىل قاتسا، كىم وتپەيدى، ەدىگە ولسە، كىم بارمايدى*32 مصرع تركی: [ایدیل تونكسه كیم كچمك، ایدیكه اولسه كیم بارماس].*33 ەدىل جاقىندا قاتپايدى، ەدىگە جۋىقتا ولمەيدى. وسىنداي سەرت خروج جاساپ، الاپات سوعىس باستادى، ەدىگە جارالاندى، حان دا جارالاندى، ەكى جاقتىڭ اسكەرى ءبىرىن-ءبىرى تالقاندادى مصاف قیلشتی.*34 ەشكىلى ۇلى ایچكلی اوغلی حاسان38 ەدىگە ءبيدىڭ اخته اتين*35 ۇستاپ، قادىربەردى حانعا ەدىگەنىڭ وسىندا ەكەنىن ايتتى: ول كەلدى دە ءولتىردى. قادىربەردى حان سوندا العان جاراسىنان*36 ءبىراز كۇننەن كەيىن ءوزى دە ءولدى.

تەمىر قۇتلىق داستان تیمر قتلوق خان بن تیمربیك اولان*37

ەدىل بويىندا قاجى تارحان (استارحان حاجی ترخاندا مەملەكەتى بار، ول جايىندا جازبالاردا، ءار جەردە باياندالادى. ەدىگە بەك پەن تەمىر قۇتلىق ەكەۋى بىرەۋى حان، بىرەۋى بەك بولدى. ءبىراز ۋاقىت [وتكەن سوڭ]*38 ارتىنا كوپ ۇرپاق قالدىرىپ، انا دۇنيەگە كەتتى. تەمىر قۇتلىقتىڭ ۇلى تەمىر حان، ونىڭ ۇلى بولات حان، ونىڭ ۇلى كىشىك مۇحاممەد حان، ونىڭ ۇلى احمەت حان. احمەت حاننىڭ ءۇش ايەلىنەن 9 ۇلى بولدى. ولار: سلطان حسن مرزاننك قرنداشي بيكاي بيكم دين توغان، سۇلتان حاسان مىرزانىڭ قارىنداسى بيكەي بيكەمنەن: مۇرتازا حان، ەدىگە سۇلتان، حۋسەين حان، داۋلەت سۇلتان تۋدى; بەر بيكەمنەن بر بكم: شەيح احمەت حان، قوجاق سۇلتان قوجاق; جاناي سۇلتان; ءۇيسىن بيكەمنەن اويشون يكم – سەيىت ماحمۇد حان، سەيىت احمەتحان جانە ءباھادۇر سۇلتان; ۇلىق مۇحاممەد حاننىڭ بالالارى: ماحمۋتەك حان، قازان حالقىنا اتتاندى، ونىڭ ۇلى يبراگيم حان، ونىڭ ۇلى ماحمەت امين حان، عابدۋللاتيف حان جانە گاۋھارشاد حانىم كوهرشاد خانیم;
كىشىك مۇحاممەد حاننان [تاعى دا ] ماحمۋد حان، احمەد حان، ياكۋب سۇلتان، باحتيار سۇلتان. تەمىر-قۇتلىقتىڭ ۇرپاقتارى وسىمەن ءتامام.
قاجى گيرەي حان39 داستان حاجی كرای خان تۋرالى*39: دۋلۋك قياس ۇلاننىڭ دلوك قیاس، داۋلەتقوجا ۇلاننىڭ، تاستەمىر ۇلاننىڭ، تەمىرقوجا ۇلان، قارا قياس كوبەجىك ۇلاننىڭقره قیاس كوجابك اولان ۇلى. قاجى گيرەي حاننىڭ اعاسى جان گيرەي سۇلتاندى*40 ولتىرگەننەن كەيىن، ول قاشىپ ءجۇرىپ، شاقىرعانبايدا جاغـرغان بایغه قىزمەتتە بولدى، الاۋىز بولعان بەكتەر*41 قاجى گيرەي سۇلتاندى تاۋىپ، ھيجرانىڭ 906 جىلى، جمادی الاخر*42 ايىندا حان قىپ سايلادى. سۇلتان رۋىنان الي قۇلشورا قل چورا سۇلتاننىڭ ۇلى باسشى. ويماس رۋىنان بالتاش باي اویماس ایلی ننك بالتاج بای 10 اداممەن; قاشى رۋىنان قوشاي ۇستا 10 اداممەن كاجی ایل ننك قوچای اوسته; سىردا رۋىنان قۇل ءالىباي 10 اداممەن سردا ایلی ننك قلی علی بای; شىجىق رۋىنان جاڭبىرشى مەن قىزىل قۇرت چیجیق ایلی ننك یمغورجی بیله قزیل قورت 10 اداممەن; شاپشى جان شورا بەك 10 اداممەنشابشی ایلی جان جورابیك ; ۋانتا نۇرىم رۋىنان قۇل ۇرىس پەن اليكا 10 اداممەن ونته ایلی بیلان نورمه ایلی ننك قل اوروس داغی علیكه; شەيح-زادە رۋىنان قولۇش مىرزا قولوش 10 اداممەن; تاعى 10 ادام اقشورا رۋىنان; ءتورت ءۇيلى قيباق-شەرمىستىڭتورت اویلی كیباك جرمس; تاقلى تكلی رۋىنان مۇحاممەد بەك 10 اداممەن; ەسكى جۇرتتان جادىگەر باي، قاسىم سەيىت باي 10 اداممەن جاد كار; قارا داۋلەت رۋىنان قۋناق ۇستا قوناق اوسته 10 اداممەنخیربی ایلی ننك بخشنده حافظ، كشی بروان*43; قاراعايشىدان تۋشاناق توشاناك 10 اداممەن;
تەمىرشى رۋىنان نوعاي ۇستانىڭ ۇلى 10 اداممەن كەلدى. قاجى گيرەي حاندى اكەپ، حان سايلاعاندار وسىلار. سوڭى تمام.
...*44 اتالدى. بۇل تەرمە – بو ترمه (؟) ەدىل جايىقتا*45 [پايدا بولدى]*46. ونىڭ ۇلى قازىشى قزیجی*47, ول ەدىل جايىقتا، ونىڭ ۇلى يسلام-قيا اسلام قیا، ول دا ەدىل جايىقتا، ونىڭ ۇلى قادىر قيا قادر قیا، ول دا ەدىل-جايىقتا، ونىڭ ۇلى قۇتلى قيا قوتلو قیا، ول قۇمكەنتتە قم كنت، ونىڭ ۇلى ەدىگە بي، ولارعا اللانىڭ راقىمى بولسىن! رحمت الله علیهم اجمعین. [ول] قۇتلى قيانى ورىس حان اوروس خان شەيىت ەتتى. بىراق اما بابا تۋكلاستىڭ بابا توكلاس [تاعى] 4 ۇلى بولدى. ونىڭ ءبىرى قاعبادا*48 پاديشاھ پاد شاه بولدى، ەكىنشىسى قاعبا ماڭىندا جاتىر، ءۇشىنشىسى (تاعى بىرەۋى) حيۋادا اوركانچ جاتىر، ءتورتىنشىسى – قىرىمدا، ءۇش ۇتلىكتە قریم دا اوچ اوتـلوكدا. كەلەسى ءبىر ريۋايات روایت بويىنشا، بابا تۇكلاستىڭ (ەڭ) اتاقتى ۇلدارى ۇشەۋ بولعان: ءبىرىنىڭ اتى ابباس عباس، قاعبانىڭ وڭ جاعىندا، كەلەسىسى – عابدۋل راحمان قوجا خواجه، ول دا قاعبادا جاتىر، تاعى بىرەۋى، ونىڭ اتى تەرمە ترمه، ول ەدىل جايىقتا [پايدا بولدى]*49. سەيد ناقيبكە سید ناقب، پايعامباردىڭ صلی الله عليه و سلم (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن!) بەيىتىنەن ايان كەلگەن; ەكىنشىسى الەم مۇرتازا سەيىتعلم مرتضی سید، ءۇشىنشىسى – اسقان كەرەمەت عزیز كرمت بابا تۋكلاستىڭ اكەسى. وزبەك اوزبیك مۇسىلمان بولعان كەزدە قاسيەتتى قاعباعا ۇزاق شارانى اتتاندىردى، وسى ءۇش ادامدى اكەلگەندە ولار مۇسىلمان بولدى.
ەدىگە بەك بيك توقتامىس حاننىڭ ۇلىسىن باسقاردى، ونىڭ ءىس-ارەكەتى حكایت ءتۇرلى جەرلەردە، ونىڭ داستاندارىندا، كىتاپتاردا بولۋى كەرەك. تۇپنۇسقادا:اننك حكایت لاری اوز استانیدا هر یردا شرح كا تیلاسا كیلور; مەن استانیدا ورنىنا داستاندا دەپ وقىدىم، جانە بموضع ەدىل بويىندا ایدیل بویندا قايتىس بولدى. ونىڭ [ۇرپاقتارى] تاگاياتقا دەيىن ۇلى رۋ بولىپ قايتتى. ءبىزدىڭ [زامانىمىزدا] ودان ۇكى شىراق اوكو شراك شىراق شىقتى. ەدىگە بەك 63 جاسىندا قادىربەردى حان[مەن] بولعان سوعىستان العان جاراقاتىنان قازا تاپتى... [ولار] ايگىلى مشهور بالالار ەدى، كوپ ۋاقىت [ۇلىقتىق ەتىپ]، انا دۇنيەگە كەتتى.
ورىس حاننىڭ ۇلى قۇيىرشىق40 حان، ونىڭ ۇلى باراق حان، ونىڭ ۇلى جانىبەك حان، ونىڭ ۇلى جادەك حان، ونىڭ ۇلى شىعاي حان، ونىڭ ۇلى وندان سۇلتان41, ونىڭ ۇلى وراز مۇحاممەد حان تۋرالى داستان.
ول زامان كىمنىڭ ەسىندە بولسا،*50 وراز مۇحاممەد حاننىڭ اتا بابالارى ابا واجداد بارلىق تۋما تۋىسىمەن اوروغ قرینداش ءبىر ۋاقىتتا اتاعى شىقتى،  داستاندا قلم دا [کیلدی] ويتكەنى نچوك كيم، ورىس حاننان جانىبەككە دەيىن ءتورت بۋىن بطن. سول كەزدە ان زمان (جوعارىدا) ايتىلدى، تاعى دا ايتامىز، ونىڭ (جانىبەكتىڭ) بالالارىنان نەمەرەلەرىنە دەيىن كوپتەگەن ۇرپاق اۋىستى، قازىرگە تا [تا] دەيىن كوبى تانىمال (جانە كۇشتى), معلوم مذكور (بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى ءبىر – بەلگىلى، تانىمال). ولاردىڭ ارقايسىسى بىرنەشە اتا برار اوروغ بولوب بولىپ، ءوز ۇلىستارىندا ولايت بيلىك قۇرىپ، باقىتتى بولىپ ومىردەن ءوتتى (پادشاهلیق بيليب ورنىنا مەن پادشاه لیق قيلوب نامدار بولوب اوتتى دەپ وقىدىم). ولاردىڭ نام*51 جاريا ەتىلدى جانە اياقتالدى. [جانىبەكتىڭ بالالارى] ءبىرىنشىسى – قاسىم حان قاسم خان جاعانبيكەمنەن جغان بیكم تۋعان، اكەسىنىڭ ۇلىسىندا ءبىراز ۋاقىت بيلىك ەتىپ، جان جاعىنداعى حالىقتى وزىنە قاراتتى. ونىڭ ءىس ارەكەتتەرى ءار جەردە بەلگىلى بولىپ*52 كوپ ايتىلادى*53. اقىرىندا سارايشىقتا دۇنيە سالدى. بۇل كۇندە ونىڭ (بو كون انینك، مەن بو كوندا انینك دەپ وقىدىم) مازارى سارايشىقتا [ورنالاسقان]. ونىڭ ۇلى اقنازار حانحق نظر حانىق سۇلتان خانق سلطان خانم حانشادان تۋدى، ونىڭ جاساعان ەڭبەگى كوپ جانە بەلگىلى اقنازار حان الاۋىزدىقتان قازا تاپتى، ونىڭ ۇرپاقتارىنان بۇگىندە پاديشاھتىق تايدىاننك اوغلان لارین پادشاه لیق بوكون تایدی.
قامبار سۇلتان بارلىق جاعدايلاردا هرحالدا قاسىم حانمەن بىرگە بولىپ، اسكەر قولباسشىسى مقدمه لشكر بولدى. ونىڭ ناسىلىنە نسلی گی پاديشاھتىق تيمەدى پادشاه لیق تیكمادی.
ۇساق حان اوساك خان. ونىڭ ۇلى بولات سۇلتان، ولارعا دا پاديشاھتىق تيمەدى پادشاه لیق تیكمادی; اياعىندا بولات سۇلتان بالالارىمەن نوعاي سوعىسىندا نوغای اوروشیندا قازا تاپتى.
قاسىم حاننىڭ زامانداسى جادەك حان جادیك خان شاعىم مىرزامەن42 سوعىستا جىلاندى تاۋىندا یـیلانلی توبادا ءبىر نەمەسە ەكى بربر اوغلی برلان ۇلىمەن شەيىت بولدى. ونىڭ مولاسى حيۋادا، باقىرعاناتادا تۇر [ترور] بقیرغان اتادا، وندا دفن قلدیلار جەرلەندى.
جادەك حاننىڭ ايەلدەرى مەن كۇڭدەرى كوپ بولدى، بالالارى دا كوپ بولدى، ەڭ بەلگىلى دە اتاقتى بالالارى: نامدار مشهور كەلەسىلەر: تۋگۋم حان توغوم خان، بوكەي سۇلتان بوكای، شىعاي حان شیغای، مالىك سۇلتان. [سوڭعى] ەكى بالانىڭ اناسى ابايقان حانشا ەدى. تۋگۋم حاننىڭ بالالارى توعىز سارى توقوز ساری دەپ اتالادى (تۇپنۇسقادا:توغوم خان، انینك اوغلانلاری توغوز ساری تیب ایتورلار، ياعني، تۋگۋم حان، ونىڭ بالالارى توعىز سارى دەپ اتالادى); مالىكتىڭ ۇلى باشيكەن*54 سۇلتانمەن توعىز سارى ۇلىمەن جاعات ماڭىندا قازا بولدى جغات حدیندا; ۋتۋزتي اوتوزتی سۇلتان معلوم مشهور اتاقتى دا تانىمال. بوكەي سۇلتاننان ۇرپاق قالمادى. باۋىش بۇيداش حاننىڭ باوش بویداش ۇلى اديك سۇلتان ادیك بولدى، ونىڭ بالاسى بۇيداش حان. اديك سۇلتاننىڭ ۇرپاقتارى بەسۇعىل – بەس ۇل دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى. بۇيداش حان جانە بەسعۇلدىڭ بارلىق ۇرپاقتارى – 24 سۇلتان باراق حاننىڭ ۇلى دارۋىشپەن شايقاستا قازا تاپتى.  اما بویداش خان براق اوغلی درویش خان  توقوشیندا تمامی بیش اوغول نسلی یكرمی تورت سلطان اندا شهید بولدیلار. بەس ۇلعا بيلىك قۇرۋ مۇمكىندىگى تيمەدى، اما بىراق سول ۇلىستا اول ولایت دا [ولاردىڭ] ءبىرازى ازعانا ۋاقىت حاندىق قۇردى، بىراق ەشقايسىسى ايگىلى دە، تانىمال دا ەمەس اما برانجه اول ولایت دا كلته حانلار بولدیلار، نام معلوم مشهور بولمادی.*55 بۇرىندىق حان بوروندوق خان، ونىڭ ۇرپاعى اتاقتان ايرىلدى بوروندوق خان ترور، انینك نسلی مرتبه دین توشدی. احمەد حان احمد خان، وزبەك كەيدە احمەد حان دەپ اتالادى، ول دا ءبىراز ۋاقىت حان بولدى شيداق بەكپەن سوعىستا شەيىت بولدى، وراق مىرزانىڭ اوراق مرزا قولىنان قازا تاپتى*56. شىعاي حاننىڭ شیغای خاننك ەرلىك ىستەرى مەن باتىرلىعى حالىققا كەڭ تارالعان. سوڭىندا بر بولوب*57 قازا تاپتى. ونىڭ بەيىتى قازىر كۇمىسكەنتتە كموش كنت ءالي اتانىڭ جانىنا جەرلەنگەن علی اتانینك پناهندا دفن قلدیلار. شىعاي حاننىڭ ايەلدەرى كوپ بولدى، ونىڭ اتاقتى ءۇش ورداسى*58 بولدى، ولاردان كەلەسى بالالار تۋدى: التىن حانىم بايىم بيكەمنەن التون خانم بایم بیكم سەيدىقۇل سۇلتان سید قل، وندان سۇلتان اوندان [تۋىلدى]; تۇقاي حان توكای خان، ەسىم سۇلتان ایشیم، سۇلتان سابىربەك صابر بیك حانشا*59 بۇل ۇشەۋدىڭ اناسى جاعاتتى جاقسى بيكە. اناسی بوروندوق خاننك قزی دادم خانمدین توغان ایردی ءالي سۇلتان، سۇلىم سۇلتان صولوم، يبراگيم سۇلتان، شاھيم شاهیم سۇلتان بۇلاردىڭ اناسى بۇرىندىق حاننىڭ قىزى*60 دادام حانىم. ونان*61 سۇلتاننىڭ ىستەرى ءار...*62 ەگەر قالاساڭىز تیلاسا بولادى، [ول] وتە باتىر ادام بسیار اعظم بهادر بولدى*63. [ارقاشان]، ءار جاعدايدا، [كەز-كەلگەن] ساداق تارتۋدا دا [ول] وتە مىقتى بولاتىن*64. شىعاي حاننىڭ تۇسىندا ول اسكەرباسى بولدى. ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرى حكايات حالىققا ايگىلى. اقىر سوڭىندا ونى قالماقتار شەيىت ەتتى، 30 جاسىندا قازا تاپتى. ونىڭ قابىرى [تۇركىستاندا]، قوجا احمەت ياساۋي، وعان اللا راقىم ەتسىن، جانىندا [سوندا] جەرلەنگەن*65. ونىڭ ايەلدەرى مەن كۇڭدەرى كوپ بولدى. ءار ءتۇرلى حالىقتى باعىندىرىپ، ءوز اراسىنان دا الدى اوز ارالاریندان هم الیب ایردی. ونىڭ تانىمال ورداسى*66 ەكەۋ بولدى. ولاردان تۋعان بالالار:  ۇساق حاننىڭ ۇلى بولات سۇلتاننىڭ قىزى التىن حانىم، ودان يسلامنىڭ بيلەۋشىسى [تاۋەكەل حان]، وراز-مۇحاممەد حان، تاتلى حانىم تاتلی خانم; بۇرىندىق حاننىڭ ۇلى كيمسەن سۇلتاننىڭ كيمسين سلطان قىزى ءشۇيىم حانىمنان چویوم خانم كۇشىك سۇلتان کوجـك، ول تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا اسكەر باسى بولدى. ول قازىر دە سول ۇلىستا ءتىرى.*67
وراز-مۇحاممەد حان سەگىز جاسىندا ءوزىنىڭ ۇلى اتاسى شىعاي حاننان ءوزارا قاقتىعىس كەسىرىنەن ايىرىلدى، تاعى تقى 13 جاسىندا اكەسى اوز باباسي وندان سۇلتان ءولىپ، ودان قالدى، تاعى ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن*68 باقىتسىزدىقتان تارلیق بیلان سەيىتبەك ءبيدىڭ سید بك بی الدىندا كىرىپتارلىق كوردى گرفتارلیق چكتی. ون التى جاسىندا بارلىق حريستيانداردىڭ بيلەۋشىسى*69 بوريس فەدوروۆيچتىڭ43 قىزمەتىنە كەلدىاون التی یاشیندا جملة الكرستان پادشاه باریص فیدراویچ نینك قوللوغینه حاضر بولدی لار.. سول ۋاقىتتان باستاپ، وسى كەزگە دەيىن پاتشا اعزام بوريس فەدوروۆيچتىڭ قىزمەتىندە بولدى، پاتشا اعزام تاريح*70 بويىنشا مىڭىنشى، دوڭىز جىلىنىڭ سوڭىندا قۇلىنا راحىم ەتتى. تىشقان جىلى بولاتىن44, جۇلدىزداربرج  تۇسىندا، قاسيەتتى رامازان ايىندا، 15 كۇنى، بۇكىل رەسەيدىڭ بيلەۋشىسى بوريس فەدوروۆيچتىڭ قالاۋىمەن، وڭ جاق، سول جاعىنداعى قاراشىلار*71 مەن سالتاناتتى بەكتەر تۇردى. وعان كاسيموۆ45 يەلىگىن بەرىپ، سىيلىق جاساپ، پەيىل كورسەتتىپاد شاه حضرتلاری سهور غال لار انعام لار بخش قیلدی، كرمان شهرین سهور غال قیلیب بردی. وراز مۇحاممەدتىڭ كاسيموۆقا ءتىلماش الپاۋىتپەن46 كەلۋىن، ونىڭ 1000, ياعني تىشقان جىلى، باقىت قونعان زۋلحيججا ايىنىڭ 10 كۇنى، بەيسەنبىدە بنجشنبه، وراز مۇحاممەد 20 جاسقا تولعاندا حان سايلانۋىن جان جاقتى سيپاتتايدى*72 (قاراڭىز: 166 جانە 167 بب.).
جامع التواريخ (بەت 170). ورىس حاننىڭ وڭ جانە سول قولى (قانات) [بىلاي بەينەلەنگەن]: میسره (سول),میمنه  (وڭ).
الاج منكی اقوام قوم الاش مەنى – 3 سانا (سانسىز); اقوام قوم قاڭلى – 2 سانا.
قاڭلىلاردىڭ ىشىندە وسى كۇنگە دەيىن اتاقتىلارى بار اولوغ لاری معلوم ایرور. بىراق الاش مەنىلەردىڭ اراسىندا تاراق تامعالى جالايىر ۇلكەندەرى بولۋ كەرەك بولغاي. شىڭعىس حان داۋىرىنەن باستاپ ءارتۇرلى دارەجەلەر مرتبه مرتبه بيلان (مارتەبە) [الدىمەن] تەبرە بەككە، ودان شەيح سوپى بەككە، ودان ايتالى بەككە، ودان يتباقا بەككە، ودان قاراش بەككە ءتيدى، ودان قوڭقا بەككە جەتتى. وسى الاش مەنىلەردىڭ ىشىندە ۇلكەندەرى سولار بولاتىن، [جانە] وزبەكتەردىڭ اراسىندا تانىمال ءارى قۇرمەتتىبو الاج منكی نینك اغاسی بولا كیلگان بولار ترور، اوزبیك یا اراسندا معلوم مشهور ترور.
168 بەت.  جامع التواریخ   
ورتاسىندا جازۋ: «بۇل تاقتىڭ بەينەسى»، وڭ جاعىندا جازۋ میمنه، سول جاعىندا میسره، ياعني اۆتوردىڭ تۇسىندىرمەسى بويىنشا: وڭ جانە سول قول*74 (قاراڭىز: 170 ب.یعنی میمنه اونك قول، میسره سول قول ایرور). وڭ جاقتا جالايىر قادىرعالي بەك پەن يسباي ماڭعىت ساماناي بەكتىڭ47 ورىندارى كورسەتىلگەن. ال یعنی دست راست پەن یعنی دست چب میسره*75? سول جاقتا – ارعىن شيش بەك پەن قىپشاق تۇقاي بەكتىڭ ەسىمدەرى. ودان كەيىن (169 بەتتە) وراز مۇحاممەد حاننىڭ تاقۋالىعى مەن جمارتلق جومارتتىعى جازىلىپ، ونىڭ سوزىمەن اياقتالادى:بو سببدین كوندین كونكا پادشاه اسلام ناصر الدین ابو الفتح اوراز محمد خانغه دولت اقبال بیلان ایل اشاب یوز یشاب*76 تا ابد الابد كاجه دولت انكا یار بولسون انشا الله تعالی مین یا رب العالمین سبب اولتورور كم، كم بو تواریخ قه اوراز محمد خان حضرتلاری نینك اتا اناسیدین قوللوق قیله كیلكان جلایر تراق تمغالی ایردی. بۇل سوزدەر تاماشا: اۆتور ءوزى تۋرالى ايتادى: «بۇل جىلنامانى جازۋشى بو تواریخ قه*77 (سوزدەر جەتىسپەيدى) وراز-مۇحاممەد حاننىڭ اتا اناسىنان وعان قىزمەتكە كەلگەن تاراق-تامعالى جالايىر». ارى قاراي: (قاراڭىز: 170 ب.) «شىڭعىس-نامە كىتابىنان پارسى تىلىنەن تۇركى تىلىنە اوز استنباطندین الله تعالی توفیق بریب تصنیف قلدی اللانىڭ جاردەمىمەن، ءوزىنىڭ تانىمىمەن اۋدارىپ، (تەز وتكەن توز اوتماك) پاتشا اعزام بوريس فەدوروۆيچتىڭ ادىلەتتىلىگىن سيپاتتاۋ ءۇشىن قۇراستىردى... سوڭى». ودان كەيىن ءوزىنىڭ جىلناماسىنىڭ مازمۇنى تۋرالى باياندايدى. [اۆتور] ميمنه وڭ قولدا كورسەتىلگەن قادىرعالي بەكتىڭ شەجىرەسىن تىكەلەي تاراتادى. يتباقا بەكتىڭ ۇلى ايتۋلى بەك، ونىڭ ۇلى قانبار مىرزا، ودان قۇباي، قاراش بەكتىڭ [باۋىرى]، ادامشاق مىرزانىڭ ۇلى، ودان يراندجي ءباھادۇر، تامدجەك ءباھادۇر، ودان حوشىم بەك، ودان قادىرعالي بەك. شىڭعىستىڭ تۇسىندا*78 سارتاق نويون بولدى، ونىڭ بالالارى جالايىر سىبا سبا، ونىڭ ۇرپاعى جالايىر تەبرە بەكتبره بیك ، ودان شەيح سوپى بەك، ونىڭ بالاسى اتاقتى دا قۇرمەتتى ايتۋلى بەكمشهور دور ، ورىس حاننىڭ ۇرپاعىنان اولوغ امراء بزرگ ۇلى ءامىر بولدى.

***
جامع التواریخ ءتىلى تۇگەل شاعاتايلىق، قازىرگى قىرعىز [قايساق]  تىلىنە وتە جاقىن، دەگەنمەن بەرنەشە تۇسىنىكسىز سوزدەر مەن ورالىمدار كەزدەسەدى. بايانداۋى جاعىنان كىتاپ ماقتاۋعا تۇرارلىق. مۇندا ابىلعازى مەن شايباني-نامەگە قاراعاندا اڭىزدار از. باسى نەمەسە بوريسكە ارناعان ءسوز تۇسىنىكتى تىلدە، وتە ايشىقتى جازىلعان، قالاي بولعاندا دا بۇل تاتار پانەگيريكاسىنىڭ تاماشا ەسكەرتكىشى. سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى كەرەمەت، كەيبىر سوزدەر ءالى كۇنگە دەيىن قىرعىزداردا كەزدەسەدى. باب اول ديباجه – از مجلد اول از كتاب جامع التواریخ دور*79. تاتار جىلناماسىنداعى جاڭا دۇنيە – كىتابي ەمەس، قىرداعى تايپالاردىڭ ءتىزىمى جانە ولاردىڭ شىعۋ تەگى مەن كوشى-قونى جايلى ايتىپ، ولاردى تۇركى مونعولدار مەن مونعول تۇركىلەر*80 دەپ بولگەن (قاراڭىز: 16 ب.)*81. فصل اول مۇندا ول تۇركى تاريحشىلارىنا قايشى كەلىپ، يافەستى نۇحتىڭ كەنجە ۇلى دەيدى جانە بۇل ادامزات اتاسى بالالارىنىڭ جاسى بيبليا بويىنشا كورسەتىلگەن.  ابۋلجا حان جامع التواریخ بويىنشا، تۇركىلەردىڭ اتاسى يافەستىڭ ەسىمى، ديب باكۋي مەن باكۋت ونىڭ ۇلدارى. ديب باكۋيدان وعىزعا دەيىنگى كوپ ادام اتتارى ءتۇسىپ قالعان. اۆتور تەك نۇح ابۋلجا حاندى سولتۇستىك-شىعىسقا جىبەرەدى جانە قاراحان، ءور حان، كور حان مەن كوز حان سول ارادا ودان تارايدى بولار اندان پیدا بولدی دەيدى. وعىز تۋرالى اڭىز تولىق بەرىلگەن: وعىزدان ءبولىنىپ شىعىسقا كەتكەن تايپالاردان مونعولدار تارالادى، ال قالعاندارى مەن باتىسقا كەتكەندەردەن تۇركىلەر تارالادى (قاراڭىز: 13 ب.). قىپشاق، قاڭلى جانە قىلىش48 تايپالارىنىڭ شىعۋى تۋرالى.
شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارىنىڭ تاريحى مەن اسىرەسە ونىڭ ءومىرى، جورىقتارى بارىنشا ناقتى جانە تاريحي داتالارمەن باياندالعان. شىڭعىس حان تۇسىنداعى اسكەرلەردىڭ وڭ جانە سول قاناتقا، تۇمەنگە، مىڭدىققا ءبولىنۋى مەن ولاردى باسقارعان بەكتەر مەن نويونداردىڭ اتتارى، اسىرەسە، شىڭعىس حاننىڭ (ياسى) زاڭىنان ءۇزىندى كەلتىرگەنى اتاپ وتۋگە تۇرارلىق. سونىمەن بىرگە، اۆتوردىڭ شىڭعىس ءسوزىن تالداپ ءتۇسىندىرۋى دە كەرەمەت. نچوك پادشاه لار بارایردی بو اقلیم دا هر بر سی سین كور خان دیب ایتور ایدی؛ انلار سننك قولونكدا مقهور بولدی لار وسننك اتینك بو معنی دین جنككزی ایردی، یعنی پادشاه لار پادشاهی بولدونك*82 جانە ت. ب. (21 بەت).  بوريسكە ارنالعان ءسوز تازا تاتار تىلىندە، اراب جانە پارسى سوزدەرىن قوسپاي جازىلعان، قالعان بولىمدەردە ول تىلدەردەگى سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى، دەگەنمەن، اۆتور ولاردى كوپ قولدانباۋعا تىرىسقان. گرامماتيكالىق تۇرعىدان قالىپتاسقان ۇلگى مەن ەرەجە مۇلدەم جوق، ءبىر ءسوز ءار جەردە ءارتۇرلى بولىپ جازىلا بەرەدى ديب – تیب [ديب، تيب] 20 بەت; بیله – برلا ء[بيلا، ءبيرلا] 21 بەت; بیله ن [بيلەن] 20 بەت جانە بیلان ء[بيلان] 24 بەت; 21 بەتتە حق قه جالعاۋ 22 بەتتە حق غه [حاقعا]، 24 بەتتە عجب قه [عاجابقا]، برجه [بيرجە]، [ بیرچهبيرچە] 22 بەت جانە ت. ب. اسىرەسە ىلىك سەپتىگىنىڭ جالعاۋى جازىلۋدا تۇرلىشە كەزدەسەدى نینك [نيڭ]، ننك ء[نىڭ] (22-ب.), مونك ء[مۇڭ]; بارىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن كوپ جەردە ءسوز الدىنا قويىلعان تا (تا) جانە ءسوز سوڭىندا دیكاچ (ديگاچ ەكەۋى دە دەيىن دەگەندى بىلدىرەدى) تۇرادى. تا جنوب دین تا شمالغه دیكاج سول [تا] شىلاۋى كەيدە غه [عا] جالعاۋىن الماستىرادى یافث نی كون توغوش تا یباردی*83. سونىمەن قوسا تپا [تاپا] جانە تبا [تابا] شىلاۋلارى دا كەزدەسەدى (23 ب).اوغوز تبا اطلاندی كون توغوش تپا مقام ایتی لار*84. سونداي-اق كىتاپتا كوشىرمەشىنىڭ قاتەسىنەن49 كەتكەن تۇسىنىكسىز تۇستار كوپ. ی [ي] جانە ب [ب] ارىپتەرى ءجيى، ءتىپتى [ىلعي] دەرلىك شاتاسىپ كەتكەن: يراق خان – براق خان (باراق حان – ياراق حان); یراق [يىراقتىڭ] ورنىنا یزاق [يىزاق] (21 ،ب); دیب باقوی [ديب باكۋي] ورنىنا دیب یاقوی [ديب ياكۋي] جانە ت. ت.
القابىندا، باتپاقتى جەردە قامىس سياقتى، وتە جەڭىل ءارى جىڭىشكە وسىمدىك وسەدى دەدى ولار. قازاقتار ونى قوپا دەپ اتايدى جانە ونى جەڭىل سال جاساۋعا پايدالانادى.
قورجىن جولعا ۇستايتىن سومكەلەردىڭ اتاۋى. بۇل ارادا سول ماعىنادا قولدانىلىپ تۇر دەۋگە بولار ەدى، بىراق دریـیا اراسیندین یـیغیب*102 مۇنداي ماعىنادا كەلمەيتىنىن ءبىلدىرىپ تۇر.
جبارلیق، سپاهی لیق، بهادرلیق، قوت شوكت لیق، بای لیق، عیش وفراغـت لیق قوی معظم اولوغ پادشاه تیماك بولور (60-ب.).*103 قولدانىستان كورىنگەندەي*104 برچه حالدا قوی حال ایردی ءلار*105سوزى.
مال [مال] ءسوزى بۇل كىتاپتا توار قرا [تۋار قارا] تىركەسىنسىز قولدانىلماعان، سوعان قاراپ، توار ءسوزى كونە اتاۋ، یلقی [جىلقى] ءسوزىن الماستىرۋشى دەپ بولجاۋعا بولادى. كوشپەندى ءومىر سالتىنىڭ بارلىق سوزدەرى مەن تەرميندەرىن قازاقتاردا جاقسى ساقتالىپ قالعانىنا كۇمان جوق. مال ءسوزى ارقىلى قازاقتار بۇرىن وزدەرىنىڭ جالعىز بايلىعىن بىلدىرگەن، جالپى مال – بايلىقتىڭ بەلگىسى دەپ تۇسىنەدى. قازىر دە جالپى بايلىق ماعىناسىندا قولدانىلادى، ال ءبىر مال – قرا [قارا]، ال توار قرا جىلقى ءۇيىرى، توار ءسوزى یلقی مەن ءبىر ماعىنادا.
تۇرمىسقا شىققان جاس قازاق ايەلى قايىندارى مەن كۇيەۋىنەن ۇلكەندەردىڭ، تۇتاس رۋداعى كۇيەۋىنەن ۇلكەن ادامداردىڭ ەسىمدەرىن اتاي المايدى، سوندىقتان قازاق ايەلدەرى ولارعا باسقا سوزبەن، الايدا سول ماعىناعا جۋىق ات بەرەدى. اوروس [ۇرىس] ءسوزىنىڭ ورنىنا كسچه [كەسشە] نەمەسە چواس [جۋاس] دەيدى، یلقی بای [جىلقىباي] ورنىنا تواربای [تۋارباي] دەيدى، ت. ب.
بۇل ءداستۇردى ۇستانۋشى كەيبىر ايەلدەر اسىرا سىلتەپ جىبەرەدى. اتىن اتاۋعا بولمايتىن كىسىنىڭ ەسىمىندە كەزدەسەتىن دىبىستى قولدانباي سويلەيتىن دە حانىمدار بار. ماسەلەن، تىيىم سالىنعان ەسىم ايباتىر بولسا، ول حانىم ءۇشىن *106اي، ایماق، ایدا، ایغر، ایامق، اینالمق جانە ت. ب. سوزدەر مۇلدە جوق (33-ب.).قامچی بویلوغ ایر اوغول نی قویمادی *107 – قامشى بويلى تىركەسى قازىر تولىق قولدانىستا، ءسىز قازاقتان سول زماندا من قامچی بویلی بالا ايديم*108 دەگەندى ءجيى ەستيسىز.
33 بەتتە، 10 جولدا ی ورنىنا قاتەلىكتەنب  تۇر: باریب اچیب – اجیب یاریب توزوب كیلماك. بۇل ءۇش ءسوز كوشپەلى تايپالاردىڭ شاپقىنعا نەمەسە بارىمتاعا ۇشىراپ، كەدەيلەنىپ قالعانىن بىلدىرەدى. ءبىرىنشى ءسوز اچ لق – اشتىقتان تۋىندايدى، ەكىنشىسى ادەيى استان شەكتەۋدەن ارىقتاپ، جۇدەۋدى بىلدىرەدى – اتتاردى بايگەگە دايىنداۋ قازاقتاردا جاراو ات، جاراتمق [جاراۋ ات، جاراتماق] دەپ ايتىلادى، وسىلايشا دايىندالعان وتە سەمىز ەمەس، بىراق دالادا مىنىسكە كەرەك [جىلقىنىڭ] اتاۋى.

ﺟﺎﻤﻊ ﺍﻟﺗﻭﺍﺭﻴﺦ تا كەزدەسەتىن، قازىر تاتارلاردىڭ قولدانىسىندا جوق سوزدەردىڭ سوزدىگى

تۇركى جانە مونعول
اوروغ – تۋىس، رۋ، لاقاپ ات، ەسىم
قوم – تايپا
اوكوس، بسيار اوكوس قوم، كثرتي – [ەسەپسىزدىك، سانسىزدىق، كوپتىك]
اوتمك – ءوتۋ، جىلنامالاردا وتكەن نارسەنى كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلادى
اولوغ بولوب اوتتي لار – ۇلىق بولىپ، كۇشتى بولىپ ءوتتى [دۇنيەدەن]
كچمك ءسوزى دە سول ماعىنادا – كەشۋ، ءوتۋ
اصل، اصلي – شىعۋ تەگى، ءتۇپ تامىرى
ايـري – كۇيەۋى، ەرى
ايـر – ەر، باتىر
نچه – نەشە؟ كوپ، قالاي، قانشالىقتى; تەڭ، سولاي ماعىناسىندا
مطلـق – مۇلدە، تولىق، بارلىعى
توغان – تۋعان
توغان اغا يني – تۋعان اعا، ءىنى
تا – دەيىن، بارىس سەپتىك جالعاۋىن بىلدىرەدى
|| كـيم – [تا كـيم – سول كەزگە دەيىن، ازىرشە]
پـیـدا – [پايدا بولۋ]
نـسـل – تۇقىم، ۇرپاق
سـونکره، سـونكرتـيـن – سوڭىرا، سوڭىرتىن
صـحـرادا اولتـورمـاق – دالادا وتىرۋ
صـحـرادا اولوتـروشلوق قوم – [قىردا تۇراتىن تايپالار]
يايلاق – جايلاۋ
قـيـشلاق – قىستاۋ
ايـنالاسي – [اينالاسى]
قـوت – قۇت
قوتـلي، قوتـليغ – قۇتتى، ودان
قوتـلوغلامق – قۇتتىقتاۋ
كوچ – كۇش، ودان كوچلوك
ارتـوق – ارتىق، كوپ، جوعارى; سالىستىرمالى شىراي – ارتـوغراق
يورت – جۇرت، حالىق
ايل || يورتي – ەل، جۇرت، تۇراقپەن ماعىنالاس. بۇل ماعىنادا قازاقتاردا دا قولدانىلادى، بۇل ارادا وسىلاي قولدانىلعان:قراخان اتاسي تورغان يورتوندا ايردي، اول يردا قرا خانينك اوغلي توغدي. [قاراحان اكەسى تۇرعان جۇرتىندا بولعان، ول جەردە قاراحاننىڭ ۇلى تۋىلدى]
اول يردا – ءسوزى مەن ويلاعانداي يورت سونداي ماعىنا بەرەدى (جامع التواريخ 20-ب.)
ايمماك – ەمۋ
بۇل جەردە باسقاشا جازىلعان ايماك.
تابوﻨمق – قۇدايعا تابىنۋ، قازىرگى كەزدە بۇل ەتىستىك تاتار مۇسىلمانداردا پۇتقا تابىنۋدى بىلدىرەدى بوتـقا تاﺒونماق بىراق بۇل جەردە ءبىر قۇدايعا تابىنۋ ماعىناسىندا ايتىلعان
بي – بۇل دا بك سياقتى جانە بي; اۋىسپالى ماعىنادا: بارلىق سانالى ادام بي كشي، بي خاتون ودان ﺒﻴﻠﻚ – سوت، قاناعاتتانۋ جانە بيلەۋ ﻻﻤﻚ بي.
ﺴﺎﻗﻼﻧﻤﻖ – ساقتانۋ; ﺟﺎﻤﻊ ﺍﻟﺗﻭﺍﺭﻴﺦ تا سول ماعىنادا
ﺴﺎﻗﻼﻧﺩﻯ [ساقتاندى] (20-ب.)
ﺩﻭﺴﺕ ﺗﻭﺗﻤﺎﻖ – [دوس تۇتۋ]
قريغي، دريا قريغي – [وزەن جاعالاۋى]
كر يووماق – كىر جۋ
ﻴﺭﺍﻖ – الىس جەر، جىراق
يراق تورماق – [اۋىسپالى ماعىنادا جىراق تۇرۋ] سۋىق بولۋ، ىقىلاسسىز بولۋ
ﻨﻴﺎﺰ – [مۇقتاج]
ﻨﻴﺎﺰﻠﻖ، ﺤﻖ ﻗﻪ ﻨﻴﺎﺰﻠﻖ ﺍﻴﺭﺩﻯ – [قۇدايعا مۇقتاج بولدى]
ﻛﻴﻟﻴﻦ – كەلىن
ﺍﻴﻐﺎﻖ – [ايعاق]
ﺍﻴﻐﺎﻖ ﭽﻰ – [ايعاقشى]
لشكر تارتماق – اسكەر تارتۋ
ﻤﻘﺎﻢ – ورىن; قازاقتىڭ ﻤﻜﺎﻦ ءى سياقتى [تۇراق]
ﻗﺭﻴﻨﺪﺍﺷﻼﺭ – تۋىستار، بۇل جالعاۋمەن ﺍﻭﻠﻭﻏﻼﺭﻴﻦ ۇلى ءسوزى ﺍﻭﻠﻭﻍ مىرزا دەگەن ماعىنا بەرەدى.
ﺍﻠﺘﻭﻦ – التىن
ﺍﻠﺘﻭﻨﻠﻰ – التىن جالاتىلعان، التىن ەمەس، وندا ﺍﻠﺘﻭﻦ بولۋ كەرەك
ﺘﻭﻱ – توي، مەيرام: ﻭﭙﺎﺪﺸﺎﻩ ﻠﻴﻖ ﺘﻴﻜﺪﻯ ﺍﻴﺭﺴﺎ ﺍﻭﻞ ﻴﺭﺪﺍ ﺍﻠﺗﻭﻨﻠﻰ ﺧﺭﮔﺎﻩ ﺗﻴﻛﺪﻯ، ﺍﻟﻭﻍ ﺗﻭﻱ ﻗﻟﺪﻯ. ﺟﺎﻤﻊ ﺍﻟﺗﻭﺍﺭﻴﺦ  (24-ب.) – [ەگەر سالتانات نەمەسە حان كوتەرۋ بولسا، ول جەرگە التىن شاتىر تىگىپ، ۇلكەن توي وتكىزەتىن]
ﺍﻭﺭﻭﻦ – ورىن; ﺍﻭﻟﺗﻭﺭﺪﻯ ﺍﻭﺭﻨﻐﻪ ﺍﻭﺭﻨﻟﻴﻎ (30-ب.) [لايىق ورىنعا وتىردى]
ﻗﺭﺍﻦ ﻛﺎﻤﻛﺎﺭﻟﻴﻖ – [قۇراندى قۇرمەت تۇتۋ]
ﺟﺑﺎﺭﻟﻴﻖ – [ۇلىلىق، داڭق]
ﺴﭙﺎﻫﻲ ﻟﻴﻖ – [اسكەري ادام]
ﺑﻬﺎﺪﺮﻟﻴﻖ – [ەرلىك، باتىرلىق]
ﻧﭼﻪ ﭼﺎﻗﻟﻰ (ﻴﺎﺸﺎﻏﺎﻨﻼﺮ، ﻴﺎﺸﺎﻏﺎﻨﻼﺮ) – [ۇزاق ۋاقىت ءومىر ءسۇردى]
ﺍﻭﻴﻨﻨﻚ ﺘﻭﻧﻜﻟﻭﻛﻰ – ء[ۇيدىڭ تۇندىگى]
ﺍﺮﻭ ﭙﻛﺯﻩ – تازا
ﻤﺎﻝ ﻴﻌﻧﻲ ﺘﻭﺍﺮ ﻗﺮﺍ – [بايلىق، ياعني جىلقى]
ﺠﺎﻴﻤﺎﻖ – كەي قازاقتاردا جايۋ، ءىلۋ.
جامع التواريخ تا (32-ب.) بۇل ءسوز ورتوگرافيالىق فورمادا كەزدەسەدى ﻤﺎﻠﻴﻦ ﺘﻭﺍﺮ ﻗﺮﺍﺴﻴﻦ ﻴﻐﺎﺮ ﺍﻴﺮﺪﻯ
ﻛﻮﻨﻛﻠﻰ ﺗﻨﻣﺎﻖ – كوڭىلى تىنۋ
ﺗﻮﻛﺎﻝ – تۇگەل
ﻴﺴﻴﺮ ﺍﻴﺗﻣﺎﻚ – شابىلعان رۋدىڭ ايەل-بالاسىن قۇلدىققا الۋ (قازاقتاردا جانە تاتارلاردا)
ﻗﺴﺎﺱ ﻗﻠﻣﺎﻖ – كىرىپتارلىققا الۋ، (قىساستىق قىلۋ)
ﻮﻂﻦ ﻗﻠﻣﺎﻖ – وتان قىلۋ، مەكەندەۋ
ﻣﻘﺑﻮﻞ – ەڭ جاقسى، تاماشا
قتل قلماق – ء[ولتىرۋ]
كومكول ليك – [ەرلىك] (41-ب.)
ﺑﻴﻼﻦ ﺑﻬﺎﺪﺮﻟﻴﻖ
ﺑﻴﻼﻦ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺴﻮﻗﻮﺲ ﻗﻴﻠﺪﻯ ﺑﻴﻼﻦ ﻣﻐﻮﻞ ﻠﻴﻚ ﻛﻮﻨﻛﻮﻞ ﻮ [تالاي رەت موڭعولدارمەن ەرلىكپەن شايقاستى]
ﻴﻨﺎﺶ – قاسىندا، ماڭىندا
ﺍﻴﺭﺪﻯ ﺴﻴﻮﺭﻜﺎﺭ*109 – قۇرمەت كورسەتۋ، ۇلەس بەرۋ
ﻗﺎﺭﻤﺎﻖ – قارتايۋ
ﺍﻴﺭﺪﻯ ﻗﺎﺭﻴﺐ – قارت ادام ەدى
ﺍﮔﺎﺭﭼﻪ – ەگەر دە
ﺑﻮﻴﻮﺴﻮﻧﻟﻮﻍ – [باعىنۋ، بويۇسىنۋ]
ﻛﻴﻧﻛﺎﺶ – كەڭەس
ﺴﻴﻮﺭﻏﺎﻞ – سىيلىق نەمەسە جاقسى ىقىلاس، نيەتتى زاتتاي ءبىلدىرۋ.ﺍﻨﻰ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺴﻴﻮﺭﻏﺎﺭ ﺍﻴﺭﺪﻯ  (ونى شەسىز سۇيەر ەدى) سوزىنەن جانە ت[ەمىر] ق[ۇتلىق] جارلى[عى] سوزدەرىنەن سيورغاب سوزىنەن ﺴﻴﻮﺭﻏﺎﻤﻙ ەتىستىگىنىڭ بار ەكەنى انىق كورىنەدى، قازاقتاردا ﺴﻴﻮﺭﻛﺎﻤﻙ جانە ودان ﺴﻴﻮﺭﻛﺎﺏ ەتىستىگىنىڭ وزگەرگەن ءتۇرى ﺴﻴﻮﺭﻏﺎﻤﻙ كوز قىرىن سالۋ، جاقسى كورۋ، ايالاي ءسۇيۋ جانە جوعارى تۇرعان ادامنىڭ راقىمى ماعىناسىن بىلدىرەدى
ﺍﻻﺸﺎ – قازاقتاردا ﺍﻻﺴﺎ (الاسا) دەپ ايتىلادى
ﭙﺎﻛﺯﻩ – تازا، تازالىق. ﺟﺎﻤﻊ ﺍﻟﺗﻭﺍﺭﻴﺦ اۆتورىنىڭ ايتۋى بويىنشا ﺍﻮﺗﺟﻛﻴﻦ وتباسىنىڭ كىشىسى، قازاقتىڭ ﻛﻨﺟﻪ ءسى سياقتى. وعان اتا اناسىنىڭ شاڭىراعى قالادىﺍﺗﺎ ﺍﻨﺎ ﺴﻴﻨﻨﻙ ﺍﻮﺗﻰ، ﻴﻮﺮﺗﻰ، ﻤﺎﻠﻰ ﺗﻮﺍﺮ ﻗﺎﺮﺴﻰ ﻛﻴﭽﻚ ﺍﻮﻏﻠﻰ ﻏﻪ ﻗﺎﻠﻮﺮ (44-ب.)
ﺍﻮﺰﻤﺎﻖ – وزۋ
ﺍﻴﻜﺎﺮ – ەر تۇرمان
ﺍﻮﻓﻜﺎ - ﺍﻮﭘﻜﺎ - ﺍﻮﭘﻜﺎﻻﻤﻚ– (وكپە، وكپەلەۋ)
قو، ﻗﻮﻱ – بيىك، ۇلى، داڭقتى، تاماشا
ﺤﺎﻝ ﻗﻮ – عاجايىپ حال
ﺴﻮﻧﻚ ﺍﻨﺪﻴﻦ ﻴﻌﻧﻰ ﺴﻨﻜﻮﻦ – [سودان كەيىن، سوڭ.] (73-ب.)*110    اراب جانە پارسى
مفصل معلوم ايرماس – [تولىقتاي، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن]
ﺗﺑﻌﻪ – [قۇزىرەتىندەگىلەر، قول استىنداعىلار]
تفصيل دا معلوم ترور – [بايانداۋدا انىق بولادى]
ﻗﺴﻡ – ء[بولىم]
مغول ايرماس ايردى نه – نه – [مونعول ەمەس ەدى]
ﻟﻔﻆ – [ديالەكت، ءتىل، ءسوز]
ﺑﻮ ﻟﻔﻆ ﺴﻮﻧﻚ ﺰﻤﺎﻨﺪﺍ ﭼﻳﻘﺘﻰ – [بۇل ءسوز كەيىنگى ۋاقىتتا شىقتى]
ﺘﺎﺠﻳﻚ – [تاجىك]
ﻋﻧﺎﻳﺖ – [قامقورلىق، كوڭىل ءبولۋ]
ﻏﺎﻟﺏ – [جەڭىسكە جەتۋشى، جەڭىمپاز]
ﻫﻧﻮﺰ – [ەندى، ءالى]
ﺍﻜﺛﺮ – كوپشىلىگى
ﻤﺨﺻﻮﺺ – [ەرەكشە، سوعان ءتان، قاتىستى]
ﻤﻮﺟﺏ – ءتارتىپ، رەتىندە
ﺟﺴﻢ ﺍﺷﻬﻞ – [كوككوز ادام، كوككوز پەرىشتە]
ﻤﻨﺴﻮﺏ – [تۋىستىق، بىرەۋگە قاتىستى، ءبىر نارسەگە قاتىستى]
ﺤﻛﺎﻴﺕ – [اڭگىمە، حيكايا]
ﻨﻘﻞ – [ايتۋ، جەتكىز]
ﺘﺭﻮﺭ ﻤﺴﻂﻮﺭ – [جازىلعان، استى سىزىلعان]
ﺟﻨﻮﺏ، ﺟﻨﻮﺑﻰ – وڭتۇستىك
ﺸﻤﺎﻞ – سولتۇستىك شىعىس [تىق] ەل
ﻤﻤﻠﻜﺖ – [مەملەكەت]
ﻤﺤﻘﻖ – [اقيقاتتى ىزدەۋشى]
ﻤﺘﻔﻖ – [كەلىسەن پىكىرلەس، وداقتاس]
ﺍﺻﻧﺎﻒ – ء[تۇر، تەك]
تقرير قيليندى – [باياندالعان، ايتىلعان]
ﻋﻆﻴﻢ – [ۇلى]
ﺪﺮﻭﺍﺰﻩ – قاقپا
ﻤﻘﻴﻢ – [تۇرعىن]
ﺘﺎﺑﻊ – [بودان، باعىنىشتى]
ﻤﻧﺼﺐ – [مانساپ]
ﺸﻭﻜﺖ – [كۇش، قۇدىرەتتىلىك] ودان شوكت اسبابي
ﻤﺟﻤﻭﻉ – [جينالعان، قوسىلعان، ءبىرتۇتاس]
ﺘﺰﺮﻴﻊ – 21-ب.، مىسال:
ﻤﺤﺐ – [قۇدايدى ءسۇيۋشى]، (حق قه محب بولسانك) [ەگەردە قۇدايعا ماحابباتپەن قاراساڭ]
ﺍﺸﻜﺎﺭﺍ – اشكەرە
ﺑﻐﺎﻴﺖ – [وتە، اسا، تىم]
ﺠﻤﺎﻞ ﺼﺎﺤﺐ – [سۇلۋ] سۇلۋلىقتىڭ تورەسى
ﻓﺭﺯﻨﺪ – پەرزەنت
|| 20 بەت
ﻋﺟﺏ – عاجاپ
بموجب سوزى رسيده بولدى عاقل غه كيردى اثر ارشاد حق تعالى دين ايردى – [ونىڭ ءسوزىنىڭ ماعىناسى وعان جەتتى; ول ونى ۇعىنىپ، حاق تاعالانىڭ كورسەتۋى بويىنشا ءجۇردى]
ﺨﻮﺏ ﻏﺎﻴﺖ – [تىم، اسا، وتە جاقسى]
ﻨﺻﻴﺤﺕ – [ناسيحات]
ﺍﻠﺗﻔﺎﺖ – ء[ىلتيپات]
ﻤﺤﺑﺖ – [ماحاببات]
ﻛﻨﻴﺯﻚ – [كانيزاك]، كۇڭ
ﻗﻴﻠﻤﻖ ﺼﺤﺑﺖ – [اڭگىمەلەسۋ، سۇحباتتاسۋ]
ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ ﻤﻂﻴﻊ – بىرەۋگە باعىنۋ، پىكىرىمەن كەلىسۋ
ﻤﻮﺍﻓﻘﺖ – [كەلىسۋشىلىك، جارامدىلىق]
ﻤﻌﺭﻛﻪ – [توپ، قوعام]، 22-ب.
ﺍﻮﻴﻨﺎﺴﺎ ﻴﻮﺭﺴﺎ ﻤﻌﺭﻛﻪ ﺪﺍ ﺍﻮﻞ ﺗﻴﻟﻨﻰ ﺍﻴﺗﻮﺭ ﺍﻴﺭﺪﻴﻼﺭ – [توپپەن ويناسا، جۇرسە ، ول ءتىلدى الار ەدى]
ﻏﻴﺭﺕﻻﻧﻤﺎﻖ – [قايراتتانۋ]
ﻓﺭﺻﺕ – [مۇرسات، ىڭعايلى جاعداي]
ﻋﻆﻴﻢ – [باقىتتى]
ﻗﻠﻤﺎﻖ ﺍﺗﻔﺎﻖ – ءبىر نارسەگە كەلىسۋ، ويلاسۋ
ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ ﻮﻗﻴﻒ – دايىن بولۋ
ﺍﻠﺤﺎﻞ ﻓﻲ – بىردەن، سول زاماتتا
ﻤﺴﺨﺭﻗﻴﻠﻤﺎﻖ – باعىندىرۋ
ﺧﺭﮔﺎﻩ – شاتىر
ﺧﺭﮔﺎﻩ ﺍﻠﺗﻭﻨﻠﻰ – [التىندانعان شاتىر]
ﻮﻻﻴﺎﺖ – ء[ۋالايات]
ﻠﻴﻖ ﺗﻴﻛﺪﻯ ﭙﺎﺪﺸﺎﻩ – حاندىق ء[تيدى]
ﺧﻠﻌﺕ – [سىي، سىيلانعان شاپان]
ﺧﻠﻌﺕ ﻻﺭ ﺴﻬﻮﺭ ﻏﺎﻠﻼﺭ ﺑﺭﺪﻯ – [سىي شاپان تارتتى]
ﻨﻌﻤﺖ ﺪﻮﻠﺖ – [نىعمەت، داۋلەت]
ﺍﺑﺗﺪﺍﺀ – باسى
ﻤﻴﺴﺭ – [جاعداي جاساۋشى، وڭايلاتۋشى]
ﻗﻭﺖ ﺸﻭﻛﺖ – [ۇلىلىق]
ﻋﻴﺶ – ء[ومىر، قۋانىش]
ﻓﺭﺍﻏﺖ ﻟﻴﻖ – [دەمالىس، تىنىشتىق]
ﺼﺪﻒ – ء[ىنجۋ قابىرشىق، مارجان]
ﻏﻭﺍﺹ – سۋعا سۇڭگۋشى
ﺤﺎﺼﻞ ﺑﻭﻟﻤﺎﻖ – (بولۋ)
ﺑﻁﻥ ﭙﺎﻚ - ﭙﺸﺖ ﭙﺎﻚ – جان-تانىمەن تازا نيەتتى
ﻤﻘﺪﻤﺎﺖ – (بۇرىن، ەرتەرەك)
ﺗﻘﺭﻴﺭ – (اڭگىمە; راستاۋ)
ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ ﻤﻮﺠﻮﺪ – (بولۋ، بار بولۋ)
ﺍﻳﺷﺎﺭﺖ – [يشارا]
ﺤﺎﻤﻠﻪ ﻛﻠﺗﻮﺭﻤﻙ - ﺤﺎﻤﻠﻪ ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ – اياعى اۋىر بولۋ
ﻤﻌﺗﺑﺭ ﺑﺯﺭﮒ – [اسا قۇرمەتتى]
ﺗﻮﺍﺭﻴﺦ – [جىلناما]
ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ ﻤﺸﺎﻴﻊ – [شابۋىلداۋ]
ﻤﻨﺎﺠﺎﺕ ﻗﻟﻤﺎﻖ – ء[مىناجات ەتۋ، جالبارىنۋ]
ﻨﺎﺯﻞ ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ – [تومەندەۋ]
ﺭﻮﺍﻴﺕ – اڭىز
ﻗﻮﭙﻤﺎﻖ – [قوزعالۋ، كوتەرىلۋ، تۇرۋ]
ﺍﻮﻴﻘﻮﺪﺍﻦ ﻗﻮﭙﻘﺎﭺ  – [ۇيقىدان ويانۋ، توسەكتەن تۇرۋ]
ﺭﻮﻴﻼﺭ – جىرشىلار، اڭگىمە ايتۋشىلار
ﺭﻮﻯ ﺯﻤﻴﻦ – قاراتورى
ﻋﻬﺪ ﻗﻴﻟﺪﻯ – وسيەت ەتتى
ﺠﺎﻨﺐ – ەل [تاراپ]
ﺍﻋﻆﻢ – ەڭ ۇلى
ﻤﻌﺠﺯﺓ – كەرەمەت
ﻛﻴﻔﻴﺕ – ءىس
ﻤﻌﺭﻭﻑ ﻭﻤﺷﻬﻭﺭ – بەلگىلى جانە اتاقتى
ﺍﻛﺭﻩ – [جەكسۇرىن، ەڭ سۇمپايى]
ﺒﻭﻠﺪﻯ ﻤﺴﻠﻢ ﻤﺴﺨﺭ – قولىنا تاپسىرىلىپ، بەرىلدى

ۇلگى (جوقتاۋ)*1
كوبچاك ساندی كورانكدی
تابیه غه جراتقان،
قرق سان قرا قلماقتی
جارلغینه قراتقان.
ایبالتاسون التون منان بوولاتقان.
الافاسون ارتتوروب
ارپالاب اتتی قووناتقان.
لاباچی دیكان بر ایلنی
انتی منان اولاتقان،
ایرینچی منان سراندی
توزغونداتوب چوولاتقان.
برستاسون جورت اوستونان دوولاتقان.
اینكساسی بيوك بوز اوردا
سلتانت غه اورناتقان.
بولاتدان چیكا سوقتوروب
چنكاراغون تورلاتقان.
اوشبو یردان بك [دارون]
جاسیل كول كا مصلحت [كا] كیلتوروب
..................................................
مس تاباق غه تولتورغان.
قازغونی قلایی دان قاقتوروب
توقباغن سوم التون نان سوقتوروب
نقرا كموش چاپتوروب،
بولغاری سبا پیچوروب
چنی ایاق مان ایچتوركان.
اورندوغن اویمشداب
اواو نقش سالدورغان.
ساندوغین سارالتونغه مالدورغان.
كوچسه قرقین ارتالماس،
قریق مینك اتان تارتالماس.
قزیل ایاق مال جیب
قالیجه سین الدورغان.
الغین چغین ارقالاب
بتینه بدیر قامقا سالدورغان.
توورلیغینك قرا كیس
تولولو بر تونكلو كین
اوشیغه دان اوستاتقان.
بایتاغینك بایب مال بریب
بایراقتی جر كا قیستاتقان.
عدل لیكین نشر اون عدلكا یتكوركان.
[جومارتلیغین] حاتم تای
جومارتدان اوتكاركان.
كونده مهمان كوزاتیب
كیساكلاب ایت بركان،
ایماندینك ایسینه قاراب بیت بركان،
بر خدایدنك دیدارین
سن كورمسنك كم كورار.
تبانداسقان دوشمن غه
كونیندا قیلیچ شاویب اوتكاركان.*

* * *
كۇپشەك ساندى كۇرەڭدى*1
تابياعا جاراتقان.
قىرىق سان قارا قالماقتى
جارلىعىنا قاراتقان.
ايبالتاسىن التىنمەنەن بۋلاتقان.
الافاسىن ارتتىرىپ،
ارپالاپ اتتى قۋناتقان.
لاباشى دەگەن ءبىر ەلدى،
انتىمەنەن ۋلاتقان.
ەرەنشى مەنەن سەرەندى،*2
توزعىنداتىپ شۋلاتقان.
پەرىشتەسىن جۇرت ۇستىنەن دۋلاتقان.
ەڭسەسى بيىك بوز وردا،
سالتاناتقا ورناتقان.
بولاتتان شەگە سوقتىرىپ،
شاڭىراعىن تورلاتقان.
ءۇشبۋ جەردەن بەك [تەرىن]،
جاسىل كولگە*3 ماسليحات[قا] كەلتىرىپ،
.................................................................
مىس تاباققا تولتىرعان.
قازىعىن قالايىدان قاقتىرىپ،
توقپاعىن سوم التىننان سوقتىرىپ،
ناعىرا كۇمىس شاپتىرىپ،
بىلعارى سابا ءپىستىرىپ،
شىنى اياقپەن ىشتىرگەن.
ورىندىعىن ويمىشتاپ،
ويۋ ناقىش سالدىرعان.
ساندىعىن سارى التىنعا مالدىرعان.
كوشسە قىرقىن ارتا الماس،
قىرىق مىڭ اتان تارتا الماس،
قىزىل اياق*4 مال جيىپ،
قاليجەسىن الدىرعان،
العىنشاعىن ارقالاپ،
بەتىنە بەدەر قامقا سالدىرعان.
تۋىرلىعىڭ قارا كەس،
تولىلى ءبىر تۇڭلىگىڭ،
ۇشىعادان ۇستاتقان،
بايتاعىڭ بايىپ مال بەرىپ،
بايراقتى جەرگە قىستاتقان،
عادىلدىگىن نۋشيرۆان*5
عادىلگە جەتكەرگەن.
[جومارتتىعىن] حاتىمتاي*6
جومارتتان وتكەرگەن.
كۇندە مەيمان كۇزەتىپ،
كەسكىلەپ ەت بەرگەن.
يماندىنىڭ ىسىنە
قاراپ بەت بەرگەن.
ءبىر قۇدايدىڭ ديدارىن،
سەن كورمەسەڭ، كىم كورەر؟!
تابانداسقان دۇشپانعا،
كۇنىندە قىلىش شاۋىپ وتكەرگەن.

ابلای تورالی جر

من بر جرده*1 جرلاین،
جرلاسام ننه جرلاین؟
ایرتگه اوتكن ابلای
خانییم ده جرلاین.
اونی منان قویماین،
اوننك اتسقان جاون جرلاین.
قوسقان مالن جرلاسن.
منكگنده اتی كرایده
ایسنغول من ایر سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ایر ایده
اناو بر سادر اتلاندی،
اتلانده ده بابلانده،
قزاق بر اویغه توسكانده
تنچ اویقتاب جاتماده،
اق سو منان كوك سوده
اتلانه كله سارت ده الده.
قرادا قووس چنكقردان
سمز نایمان چابلده،
سوننك ایچنده
قونكراتنك جمان چابلده.
سایقال ترك توبنده،
موزده بلاق باسنده
سوقاققان قوزه مه ن لاق تابلده
اون بش یاشار یاس بالا
جاوغاچ بر سونده جلایده:
سن سادر غه قلماسام،
كوتنكنان سورگه سالماسام،
ارقاداغی ابلاى غه نيمه بارماسام،
سویتب بر كگم الماسام.
تاغه بر مزگل بولغانده
جاوغاچ بر اتقه منگان كون،
بلنه ساداق سالغان كون،
قاراقانده قولینه
اورتاغه الا قونغان كون.
انكر قوزنه الغانده،
توس اویقغه بارغانده،
چالبار سالده بولغانده
تیب بر جلقی الغان كون.
تورت كشنی باچشی الوب،
بس كشی نی قوچشی الوب
ارقاداغه ابلای خانغه كیلگان كون،
الله یار [دیب] باس اورغان كون.
خان ابلای سورغان كون؟
– جولدار بولسن جاوغاچ جان.
– خان ابلای تقسر خان،
تنكری برسه مول بولسن.
قرادا قووس چنكقردان
سمز نایمان چابلده،
سوننك ایچنده مینم
قونكراتم جمان چابلده.
اق سو منان كوك سوده
سایقال ترك توبنده،
موزده بلاق باسنده
سو قاققان قوزی اولاق تابلده.
اویناپ بر جورگن قوربه سن.
جاوغاچ نك جمان ساغنده.
– ای جاوغاچم، جاوغاچم،
سن باراتور، باراتور،
سمبله تووسن جلتیب،
ات سمرسن قنتیب،
من سادرغه قلاین،
بایاغه دای بولاین،
تانا*2 بركای خدایم.
****

تاغه بر مزگل بولغانده
سمبله توده جلتیب،
ات سمرده قنتیب؛
یوز قویغه الغان قولاچه ات
جوراكتای بولب سمرده،
جلاندای بولب جاراده.
خان ابلای تقسر خان
اوله بر یوزدین قول جیدی،
كچه بر یوزدین قال جیده،
اسراسه [لوننك] اچنده
اواق بنن كریدن
رابایسز مول جیده.
كوك بورى دای جلده خان،
ایتلگه دای الده خان،
قارچغادای قاقته خان،
تورمتایدای قوندی خان،
توقال ترك توبنده
اتلانب كنكس سورده خان.
باسنتین اوله بارلوبای
اومراولاب سویله یده
كسی ارقینه كونبیده:
– سن كوك بوریدای جلدنك خان،
– توقال ترك توبنده
اتلانب كنكس قلدنك خان.
یمانده قولغه توسمز،
كل قایتالق، دیده خان.
سونده ابلای جلایده،
ابلای نیداب جلایده؟
– كری منان اوراق تنك
نایزا اوستاغان باتردنك
برده برنی جوق بولده.
من نیلكتان بوق بولدوم،
جانه توسب جوق بولدوم.
سونده كیدایچیلك مندارنك
سول مزگلده بار ایكان.
كرایدنك اوله تورسونبای
كون ساداقته دمسنك،
– كوبكه تییار سوزم بار*3
كوك چولاق اتته دمستك
اولجه ده الار جایم بار.
یمان قیلب الامز،
كل قایتالق دیده خان.
ابلای خانم جروچنك
قازدای بولب قرقلداب،
(بوراداین) برقلداب،
سای سووندای سارقلداب.
جای تاسندای جارقلداب.
............... باوره
قولغادا تولده سولقلداب.
چابندننك ایچنده
قوس ایدارده اول كیته*4
سونك جمان ایه اوتته.
یمان قیلب الامز،
كیل چابالق دیده خان.
سویگنده بار ابلای
قارت بورادای چابنده.
یوز قویغه الغان قلاچه ات
تورت ایاغن قاغنده،
جاو اتندای سابلده.
سالغانن بلكان سونك
ابلای دا [ی] تقسرخان
ایل تورمان تاغنده.
ارغماغن اوزدرده،
بایاو جاتقان قرغزده
ساری بلده توزده رده.
قلماقچه دای قلدرده،
قرغزدنك بلن سندرده،
چابته ده قایتته ابلای.
ابلای چاوب قایتقان سونك
سادر بالا كله ده
سای سووندای سارقراب،
جای تاسندای جارقراب.
ابلای خانننك قورقانه*5
قورققانه ایمی نمنه؟
توره بر قالده تزكنب، تتراب.
– ای جاوغاچم، جاوغاچم!
اونك قولمده لاچن،
سول قولمده جاوغاچم.
از دسمده تابلماس
جاوغاچ جان سندای قباچه اول.
منگانده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ار ایده.
بار سادرغا بارا كور:
ایلدسین سادرمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسا بارب جایلایق،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلایق،
قازی منان قار ته نه
قیه كیسب چاینایق.
– سادر باتر توراتور،
ارقاداغی ابلای
خانم منم جبرده:
– بار سادرغا بارا كور.
منگنده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ار ایده.
جاولاسبایمن سادرمن،
ایلدسین سادرمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسه بارب جایلایق،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلایق.
قازه منان قارتانه
قیه كسوب چاینایق.

*****

– قوقی! ایلدسبایمن اونی من،
جاولاسامن اول قولمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسا بارب جایلامان،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلامان.
قازه منان قار ته نه
قیه كیسب چاینامان، قوقی!
ابلای دیكان كاری قول
اوچ چاپته منم اویمده
اونه منان تورماده
ابلای دیكان كاری قول
اراغن ایچوب ایسرده.
تاستاپ كیتسن جسر[م] ده،
بر قلماده منك قلده، قوقی!
جاباغمده جون قلده،
جاس قايسيمده اى قلدى،
بوز بالامده قول قلده،
اق اوتاوم كونك قلده.
اونی منان تنباده، قوقی،
ابلای دیكان كاری قول
اینده مغان دا قراب قلغنده، قوقی.
قان قلمای چیشسن كییمده،
بولاك–بولاك ایته رمن،
بوزداى جرتب اوتارمن.
دودوغاسن كیارمن،
اینكسه سنه منارمن،
كووده سنه سییارمن.
ایلمده چاپقان سو قولدنك
سویاكن [نك] اوستونه
منارا قیلب اویارمن.

*****

- منكنده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزدا دانكقه چققان ایرایدی.
ایلچه گا بارغان جاوغاس جان،
سادر باتر نه دیدی؟
– اوی ابلای دیكان تقسر خان،
سن نتسن، نتسن؟
اناو بر تورغان سادردنك
اولكنسگن سوزی بار،
خدایدنك بزگه برار ایبه بار،
سن كیلگنسن، كیلگنسن،
كلب قرغز چاپقان سن،
تنكده اولجه تاپقان سن.
«– قوقی! الدسبایمن سو قولمن،
اینده مغان قراب قلغنده، –»
(سوندا ابلای):
– یالانكاچ حجم سن بولسانك
اناو تورغان سادرده تورب اتسانه،
قارق اولجه غه باتسانه.
اول سادرده اتباسنك،
سادر سنی الاده،
ات كوتنه سالاده،
تانكدینكدان تسیده،
جانغان اوتقا اوزنكده
چرقراتب باساده.
الله دان اوكم كلكان سونك
بر چبندای كوكه [جان]
او قای جاقغه قاچاده.
قونكراتتنك كوب مرگن
كوینده بولغان سول بایغوس
اورمه قرا ملتقته
تزه گه الا اولتورده،
اوزون براوقغه تولتورده،
اتتان بر قورغان سوغسته،
اوقچانتاین قاغسته،
الدلای ابلای چانچقان كون،
قوقی لاب قرغز قاچقان كون،
قزاقته دولت باسقان كون،
قرغزدان ارواق قاچقان كون.
(اتتم ده ب ایكه اووس توپراق تاستادی).
ارغماغن اوزدرده.
بایاو جاتقان قرغزده
ساری بلده توزدر ده.
چاپته ده غه قایتته ابلای.

*****

(شول جلده اتكه جرق نی اولتوركان.
سوننك قزیننك جری).
مرگن ننك باشی ملوون.
داره ننك جوله سروون.
منه بر قزاق كلوون،
اته كم ننك اولوون.
سادر كرده قامشقه،
اته كم ننك نایزه سی
قزل چكبن بور كنب.
قزدار من بو سادر
قارا چكبن بور كنب
خاتون من بو سادر.
ابلای خاننك نایزه سی
قولا بر بولب قایستی
اته كم ننك نایزه سی
قاراغای بولب مایستی.
قرم توقم ابلای
قرداسنك من اته كم،
ته ره توقوم ابلای
تنكداسنك من اتا كاو.
باسنكده قویده الككا
قاننكده الده چلككا
اوتنكده الده كرككا.
ایچب قانغه تویماده
ابلای دیكان قاچ ایغر
اجلگه كاره كگن قویماده.

ابىلاي تۋرالى جىر*1

مەن ءبىر جىردى جىرلايىن،
جىرلاسام نەنى جىرلايىن؟
ەرتەدە وتكەن ابىلاي،
حانىمدى جىرلايىن!
ونىمەنەن قويمايىن،
ونىڭ اتىسقان جاۋىن جىرلايىن.
قوسقان مالىن جىرلايىن.
مىنگەندە اتى كەر ەدى،
ەسەنقۇل مەن ەرسادىر
قىرعىزدا داڭقى بىرگە شىققان ەر ەدى.
اناۋ ءبىر ءسادىر اتتاندى،
اتتاندى دا باپتاندى.
قازاق ءبىر ويعا تۇسكەندە
تىنىش ۇيىقتاپ جاتپادى.
اقسۋ مەنەن كوكسۋدا
اتتانا كەلە سارتتى الدى.
قارادا قۋىس شىڭعىردان
سەمىز نايمان شابىلدى،
سونىڭ ىشىندە،
قوڭىراتىم جامان جابىلدى.
سايقال تەرەك تۇبىندە،
مۇزدى بالاق باسىندا،
سۋ قاققان قوزى مەن لاق تابىلدى.
ون بەس جاسار جاس بالا
جاۋعاش ءبىر سوندا جىلايدى:
«سەن سادىرگە قىلماسام،
ك... -نەن سۇرگى سالماسام،
ارقاداعى ابىلاي حانىما بارماسام،
ءسويتىپ ءبىر كەگىم الماسام!»
تاعى ءبىر مەزگىل بولعاندا،
جاۋعاش ءبىر اتقا مىنگەن كۇن،
بەلىنە ساداق سالعان كۇن،
قاراعاندا ەل قولىنا
ورتا الا قونعان كۇن.
ىڭىردە قوزىنى العاندا،
ءتۇس ۇيقىعا بارعاندا
شەشىنىپ جاتىپ قالعاندا،
ءتيىپ ءبىر جىلقى العان كۇن.
ءتورت كىسىنى باسشى الىپ،
بەس كىسىنى قوسشى الىپ،
ارقاداعى ابىلاي حانعا كەلگەن كۇن.
«الديار» دەپ باس ۇرعان كۇن.
حان ابىلاي سۇراعان كۇن:
– جولىڭ بولسىن، جاۋعاش جان!
– حان ابىلاي، تاقسىر حان!
ءتاڭىرى بەرسە، مول بولسىن.
قارادا قۋىس شىڭعىردان
سەمىز نايمان شابىلدى،
سونىڭ ىشىندە مەنىڭ
قوڭىراتىم جامان شابىلدى.
اقسۋ مەنەن كوكسۋدا
سايقال تەرەك تۇبىندە،
مۇزدى بالاق باسىندا
سۋ قاققان قوزى مەن لاق تابىلدى.
ويناپ ءبىر جۇرگەن قۇربىسىن،
جاۋعاشىن جامان ساعىندى.
– ءاي، جاۋعاشىم، جاۋعاشىم!
سەن بارا تۇر، بارا تۇر.
سۇمبىلە*2 تۋسىن جىلتيىپ،
ات سەمىرسىن قۇنتيىپ،
مەن سادىرگە قىلايىن،
باياعىداي بولايىن،
پانا بەرگەي قۇدايىم!

* * * *
تاعى ءبىر مەزگىل بولعاندا،
سۇمبىلە تۋسىن جىلتيىپ،
ات سەمىرسىن قۇنتيىپ.
ءجۇز قويعا العان قۇلاشا ات،
جىلانداي بولىپ جارادى.
حان ابىلاي، تاقسىر حان!
ۇلى ءبىر جۇزدەن قول جيدى،
كىشى ءبىر جۇزدەن قول جيدى.
اسىرەسە سونىڭ ىشىندە،
ۋاق پەنەن كەرەيدەن
رابايسىز مول جيدى.
كوك بورىدەي جەلدى حان،
يتەلگىدەي ءىلدى حان،
قارشىعاداي قاقتى حان،
تۇرىمتايداي قوندى حان،
توقال تەرەك تۇبىندە
اينالىپ كەڭەس قۇردى حان.
باسەنتيىن ۇلى بارلىباي،
ومىراۋلاپ سويلەدى،
كىسى ىرقىنا كونبەدى:

– سەن كوك بورىدەي جەلدىڭ، حان،
توقال تەرەك تۇبىندە
اتتانىپ كەڭەس قۇردىڭ، حان،
يماندى قولعا تۇسىمىز
كەل قايتالىق، – دەدى، حان.

سوندا ابىلاي جىلايدى،
ابىلاي نە دەپ جىلايدى؟
– كەرەي مەنەن ۋاقتىڭ
نايزا ۇستاعان باتىردىڭ
بىردە-ءبىرى جوق بولدى.
مەن نەلىكتەن بوق بولدىم.
جانە توسىپ شوق بولدىم.

سوندا كەدەيشىلىك مۇڭدارىن
سول مەزگىلدە بار ەكەن.
كەرەيدىڭ ۇلى تۇرسىنباي :
– كون ساداقتى دەمەسەڭ،
كوپكە تيەر ءسوزىم بار،
كوك شولاق اتتى دەمەسەڭ،
ولجادا الار جايىم بار.
يمان قىلىپ الامىز،
كەل قايتالىق، – دەيدى، حان.
ابىلاي حانىم، ءجۇرۋشى ەڭ،
قازداي بولىپ قارقىلداپ،
بۋرادايىن بۇرقىلداپ،
ساي سۋىنداي سارقىراپ،
جاي تاسىنداي جارقىلداپ.
قولعا دا تولدى سولقىلداپ.
شابىندىنىڭ ىشىندە
قوس ايدارلى ۇل كەتتى،
قوس تۇلىمدى قىز كەتتى.
سونىڭ جامان ايى ءوتتى،
يمان قىلىپ الامىز،
كەل شابالىق، – دەيدى، حان.
سۇيەگىندە بار ابىلاي
قارت بۋراداي شابىندى.
ءجۇز قويعا العان قۇلاشا ات،
ءتورت اياعىن قاعىندى،
جاۋ اتىنداي سابىلدى.
سابىلعانىن بىلگەن سوڭ،
ابىلايداي تاقسىر حان،
ايىل-تۇرمان تاعىندى.
ارعىماعىن وزدىردى.
باياۋ جاتقان قىرعىزدى
سارىبەلدە  توزدىردى،
قىرعىزدىڭ بەلىن سىندىردى،
شاپتى دا قايتا ابىلاي!
ابىلاي شاۋىپ قايتقان سوڭ،
ءسادىر بالا كەلەدى.
ساي سۋىنداي سارقىراپ،
جاي تاسىنداي جارقىراپ،
ابىلاي حاننىڭ قورىققانى،
قورىققانى ەمەي نەمەنە؟
تورە ءبىر قالدى تىتىرەپ،
– ءاي، جاۋعاشىم، جاۋعاشىم!
وڭ قولىمدا لاشىن،
سول قولىمدا جاۋعاشىم،
ىزدەسەم دە تابىلماس،
جاۋعاشجان، سەندەي قۇباشا ۇل.
مىنگەندە اتى كەر ەدى،
ەسەڭقۇل مەن ەر ءسادىر،
قىرعىزدا داڭقى ءبىر شىققان ەر ەدى.
بار، سادىرگە بارا گور،
ەلدە دەيىن سادىرمەن،
تالاستىڭ بويى تار جايلاۋ،
تالاسا بارىپ جايلايىق.
كەڭەستىڭ بويى كەڭ جايلاۋ،
كەڭەسە بارىپ جايلايىق.
قازى مەنەن قارتانى
قيا كەسىپ شاينايىق.
– ءسادىر باتىر، تۇرا تۇر.
ارقاداعى ابىلاي
حانىم مەنىڭ جىبەردى.
بار، سادىرگە بارا كور،
مىنگەندە اتى كەر ەدى.
ەسەڭقۇل مەن ەر ءسادىر
تالاستىڭ بويى تار جايلاۋ،
تالاسا بارىپ جايلايىق.
كەڭەستىڭ بويى كەڭ جايلاۋ،
كەڭەسە بارىپ جايلايىق.
قازى مەنەن قارتانى
قيا كەسىپ شاينايىق.

* * * *
– قوقي*3, ەلدەسپەيمىن ونىمەن،
جاۋلاسامىن ول قۇلمەن.
تالاستىڭ بويى تار جايلاۋ،
تالاسا بارىپ جايلامان.
كەڭەستىڭ بويى كەڭ جايلاۋ،
كەڭەسە بارىپ جايلامان.
قازى مەنەن قارتانى
قيا كەسىپ شاينامان، قوقي!
ابىلاي دەگەن كارى قۇل،
ءۇش شاپتى مەنىڭ ءۇيىمدى،
ونىمەمەن تۇرمادى،
ابىلاي دەگەن كارى قۇل،
اراعىن ءىشىپ ەسىردى.
تاستاپ كەتسىن جەسىرىمدى،
ءبىر قىلمادى، مىڭ قىلدى، قوقي.
جاباعىمدى ءجۇن قىلدى،
بوزبالامدى قۇل قىلدى.
اق وتاۋىم كۇڭ قىلدى.
ونىمەمەن تىنبادى، قوقي،
ابىلاي دەگەن كارى قۇل،
ەندى ماعان دا قاراپ قىلعاندى، قوقي.
قان قىلماي شەشسىن كيىمدى،
بولەك-بولەك ەتەرمىن،
بوزدەي جىرتىپ وتەرمىن.
دۋلىعاسىن كيەرمىن،
ەڭسەسىنە مىنەرمىن،
كەۋدەسىنە سيەرمىن.
ەلىمدى شاپقان سول قۇلدىڭ
سۇيەگىنىڭ ۇستىنە
مۇنارا قىلىپ ۇيەرمىن.

***
مىنگەندە اتى كەر ەدى،
ەسەنقۇل مەن ەر سادىر
قىرعىزدا داڭقى شىققان ەر ەدى.
ەلشىگە بارعان، جاۋعاشجان،
سادىر باتىر نە دەيدى؟
وي، ابىلاي دەگەن تاقسىر حان،
اناۋ ءبىر تۇرعان سادىردىڭ

ۇلكەنسىگەن ءسوزى بار.
قۇدايدىڭ بىزگە بەرەر ەبى بار.
سەن كەلگەنسىڭ، كەلگەنسىڭ.
كەلىپ قىرعىز شاپقانسىڭ.
تەگىن دە ولجا تاپقانسىڭ.
قوقي، ەلدەسپەيمىن سول قۇلمەن،
ەندى ماعان قاراپ قالعاندا.
سوندا ابىلاي:

جالاڭاش حاجىم سەن بولساڭ،
اناۋ تۇرعان سادىردى تۇرىپ اتسانا،
قارق ولجاعا باتسانا.
ول سادىردى اتپاساڭ،
سادىر سەنى الادى،
ات ك... - ىنە سالادى.
جانعان وتقا ءوزىڭدى
شىرقىراتىپ باسادى.
اللادان وكىم كەلگەن سوڭ،
ءبىر شىبىنداي، كوكەجان،
جان قاي جاققا قاشادى.
قوڭىراتتىڭ كوپ مەرگەن،
كۇيىندە بولعان سول بايعۇس
وراما قارا مىلتىقتى،
تىزەگە الا وتىردى.
اۋزىن ءبىر وققا تولتىردى.
اتتان ءبىر قورعان سوعىستا،
وقشانتايىن قاعىستى!
«اللالاپ» ابىلاي شانىشقان كۇن،
«قوقيلاپ» قىرعىز قاشقان كۇن.
قازاقتى داۋلەت باسقان كۇن،
قىرعىزدان ارۋاق قاشقان كۇن.
(«اتتىم» دەپ اتەكە ۋىس توپىراق تاستادى)

ارعىماعىن وزدىردى،
باياۋ جاتقان قىرعىزدى،
سارىبەلدە توزدىردى.
شاپتى دا قايتا ابىلاي.

***    

(سول جىلى اتەكە جىرىقتى  ولتىرگەن، سونىڭ قىزىنىڭ جوقتاۋى).

مەرگەننىڭ باسى ميلليون،
داريانىڭ جولى سەرۋەن.
مىنا ءبىر قازاق كەلۋىن،
اتەكەمنىڭ ءولۋىن،
سادىر كىردى قامىسقا
اتەكەمنىڭ نايزاسى
قىزىل شەكپەن بۇركەنىپ،
قىزدارمەنەن بۇل سادىر،
قارا شەكپەن بۇركەنىپ،
قاتىنمەنەن بۇ سادىر،
ابىلاي حاننىڭ نايزاسى
قولا ءبىر بولىپ قايىستى،
اتەكەمنىڭ نايزاسى
قاراعاي بولىپ مايىستى.
قۇرىم توقىم ابىلاي
قۇرداسىڭ با ەدى، اتەكەم،
تەرى توقىم ابىلاي
تەڭدەسىڭ بە ەدى اتەكە-اۋ.
باسىڭدى قويدى الەككە،
قانىڭدى الدى شەلەككە.
وتىنىڭدى الدى كەرەككە،
ءىشىپ قانعا تويمادى.
ابىلاي دەگەن حاس ايعىر
ەجەلگى ادەتىن قويمادى.