قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءان ونەرىندە وزىندىك ءۇنى مەن سارا جولى بار، حالىقتىڭ وسىناۋ بەكزات ونەرىنە ەرەكشە ادالدىعىمەن، دارالىعىمەن تانىلعان اسىل ونەرپاز رىمتاي اعا ارامىزدا جۇرگەندە بيىل 60 جاسقا تولار ەدى.

رىمتاي بودەسوۆ 1957 جىلى 4 ناۋرىزدا قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانىنداعى  قاسىم امانجولوۆ  (بۇرىنعى فرۋنزە كەڭشارىنا قاراستى  اقتايلاق اۋىل سوۆەتى، 4-ءشى بولىمشە), اققورا بولىمشەسىندە مۇزدىباي مۇعالىمنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن.

قىرقىننان شىققان كىشكەنتاي شاقالاقتى اتاسى مەن اجەسى قولتىقتارىنا قىسىپ، كەنجە ۇلدارى نەسىپبايمەن بىرگە تۇراتىن «كوك بەت» قىستاعىنا الىپ كەتەدى. اجە مەن اتاسىنىڭ التىنعا بەرگىسىز تاربيەسىن عانا ەمەس، ءبىرجولاتا «اتاسىنىڭۇلى» دەگەن قۇجاتتى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اسقان ماقتانىشپەن الىپ ءجۇردى.

1964 جىلى اققوراداعى سوۆەت سەگىز جىلدىق مەكتەبىنىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا باردى. ال، توعىزىنشى سىنىپتان باستاپ، قارقارالىداعى مەكتەپ-ينتەرناتتا وقىدى.

العاشقى ەڭبەك جولىن ءوزى تۋىپ وسكەن اققورا بولىمشەسىندە اتاسىنا كومەكشى شوپان بولىپ باستاعان رىمتاي، ءان سالىپ تۇرعان دالا داۋىسىمەن وسىندا تابىستى. كوكىرەگى ارمان-ۇمىتكە تولى بالاڭ جىگىت بىردە «جونىپ الدى»،  بىردە «قارقارالى...»، «اق ەركە»، «اق ساۋلە» سەكىلدى اندەردى شىرقادى، وسى اندەر ونى وزگە اۋەندەرگە ىنتىقتىردى.

1976 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ ارمياسىنا شاقىرىلىپ، ەكى جىلعى اسكەري بورىشىن وتەپ كەلگەن سوڭ، ءۇش جىلداي تاعى دا اۋىلدا كومەكشى شوپان دەگەن كاسىبىن جالعاستىردى. توي-تومالاق بولسىن، اۋىلدىڭ ءبىر-بىرىنە جالعاسىپ جاتاتىن دۋماندى كەشتەرىندە رىمتايدىڭ اندەرىن ۇيىپ تىڭدايتىن كوپشىلىك ۇنەمى «سەنىڭ ۇلكەن مۇراتىڭ ونەردە، سەن ءانشىسىڭ» دەيتىن. ال، ونىڭ ءان دۇنيەسىنە ەنۋىنە ەرەكشە ىقپال ەتكەن ءبىر جان-ناعاشىسى مۇحامەتجان تۇسىپباەۆ، اۋىل مەحانيگى ساۋلەش  مالىكەنوۆ ەدى.  ال، مالشى اۋىلعا ءجيى ساپارلايتىن اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ  ونەرپازدارى، «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى» جاڭىل قارتاباەۆا، جۇسەكەڭنىڭ تىكەلەي شاكىرتى، عاجايىپ ءانشى-بايمۇقاش قالاباەۆ، بايانمەن قوسىلا شىرقاعاندا ءدۇيىم جۇرت سىلتىدەي تىنا تىڭدايتىن ەدى. مۇحامەتجان ناعاشىسى، ءوزى شىعارعان اندەرىنىڭ كوبىن العاش رىمتايعا ۇيرەتىپ، جۇرت الدىندا ونىڭ ورىنداعانىن قۇپتاپ وتىراتىن. اسىرەسە، اقيىق اقىن مۇقاعاليدىڭ سوزىنە جازىلعان «شىركىن-اي، مەنەن ماحاببات اۋىپ كەتكەن بە؟»،  «ءومىر-اي، دەيمىن» سەكىلدى ءبىرشاما اندەرىن رىمتايدىڭ ورىنداعانىن قالايتىن.

ول 1979 جىلى الماتىداعى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اتىنداعى ەسترادا جانە تسيرك ستۋدياسىنا ايگىلى ءانشى جانىبەك كارمەنوۆتىڭ كلاسىنا وقۋعا ءتۇستى. ج.كارمەنوۆ رىمتايدى العاش تىڭداعاندا - اق، ونىڭ  ادەمى قوڭىر داۋسىنان، سويلەۋ مانەرىنە ساي كەلگەن سىرت تۇلعاسىنان، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن تاريحىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن عاجاپ تالانتىنا قوسا، ونىڭ بويىنداعى بەكزاتتىعىنان تەك  انشىلىك قابىلەتىنىڭ جوعارىلىعىن عانا ەمەس، تالاي قاسيەتتى بايقايدى. كورەگەن جان كوپ ويلانباستان – اق، ونى ءوز سىنىبىنا بىردەن قابىلداۋدى ءجون كورەدى. تالانتتىڭ العاشقى قادامىنان باستاپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىرشاما ءوزى ۇيرەتكەن اندەردى عانا ەمەس، ىزدەنىپ ءجۇرىپ، حالىقتىڭ اراسىندا كوپ ايتىلا بەرمەيتىن شىعارمالاردى ءوز رەپەرتۋارىنا ەنگىزىپ، ساۋاتتى ورىنداي بىلەگەن شاكىرتىنەن كوپ ءۇمىت كۇتەتىن. الايدا، سۇم اجال جانىبەكتەي حالقىمىزدىڭ ءان ونەرىنىڭ ءبىر بيىك تۇلعاسىن ارامىزدان الىپ كەتكەندە، رىمتاي الىس شەتەلدە، «قازاقكونتسەرت» بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا تۇركيادا گاسترولدىك ساپاردا جۇرگەن بولاتىن. الايدا، رىمتاي جانىبەك ۇستازىنىڭ ۇكىلى ءۇمىتىن كوزى تىرىسىندە اقتاي بىلگەن جاننىڭ ءبىرى.

1981 جىلى ستۋديانى ءبىتىرىپ شىققان تۇلەكتەرمەن قوسا، رىمتاي دا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا  جولدامامەن اتتاندى. ورىمدەي 11 قىز-جىگىت وبلىستىق فيلارمونيانىڭ قاسىنان  «قوس القا» ەسترادالىق-جاستار ءانسامبلىن قۇرىپ، رىمتاي سونىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. روزا احمەتوۆا، كاميلا الىباەۆا، تەمىرجان قادىروۆ، قىزاي بەيسەنوۆتەر وسى جاستار ءانسامبلىنىڭ العاشقى سوليستەرى رەتىندە ەكى جىلدان اسا قىزىلجاردا قىزمەت ەتتى.

انسامبلدە جۇرگەن  جىلدارى رىمتاي شىعارماشىلىق ءوسۋ جولىندا كوپ ىزدەنىستە بولادى. دالاداعى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ديقاندارعا، جالپى قاراپايىم جۇمىسشىلارعا ارناپ  ءان  ايتۋدى تالاپ ەتەتىن كەڭەس ءداۋىرىنىڭ سول كەزەڭدەرىندە «اق بيداي»، «بىزدە دارىگەر ءبىر قىز بار»، «ساۋىنشى جەڭگەي» سەكىلدى ەلگە كوپ تاراعان اندەردى سول جىلدارى ءوز رەپەرتۋارىنا ەنگىزگەن. وسىنداي اندەرىمەن ول الىس-جاقىن جەرلەردى ارالاپ، ءتىپتى ومبى قالاسىنا دەيىن بارىپ، كونتسەرت قويىپ كەلەدى. رىمتايدىڭ سالعان انىنە ورىس بولسىن، قازاق بولسىن، قىسقاسى، بارلىق ۇلتتىڭ وكىلى ونىڭ الىسقا شىرقاي كورەرىلگەن بيىك تە تازا قوڭىر ءۇنىن ءسۇيىپ تىڭدايتىن بولعان. رىمتايدىڭ سول سالعان اندەرىنىڭ ىشىندە ا.ۆ. لۋناچارسكي: «قازاق دالاسىنىڭ بۇلبۇلى...»، -دەپ اتاپ كەتكەن امىرە قاشاۋباەۆتىڭ 1925 جىلى پاريج قالاسىندا سالعان «اعاش اياق» ءانى دە بولعان. بۇل ءاندى دە رىمتاي ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىنەن شىققان اندەي، ءسۇيسىنىپ، اسقاقتاتا شىرقاعان.

1983 جىلدىڭ 5 قاڭتارىندا، ءوزى ۇلكەن ونەر ساحناسىن ارمانداپ كەلگەن الماتىداعى  «قازاقكونتسەرتكە» ءانشى-ۆوكاليست بولىپ ورالدى.

90-شى جىلدارداعى ەل ەكونوميكاسىنداعى داعدارىس، ونەر يەلەرىن دە اينالىپ وتپەدى. سونىڭ ءبىرى، اسىرەسە، كيەلى ساحنادا عانا ءوز جولىن تاڭداعان ءداستۇرلى ءان – كۇي ورىنداۋشىلارعا سوققى بولىپ ءتيدى. حالىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان ايتۋلى ونەر يەلەرى ءازيدوللا ەسقاليەۆ، قاجىبەك بەكبوسىنوۆ، راحىم تاجىباەۆتارمەن بىرگە رىمتاي دا 1996 جىلدىڭ 11 قاڭتارىندا قۇرمانعازى اتىنداعى اكادەميالىق وركەسترگە اۋىستىرىلدى. اتى مەن اتاعى جەر جارارلىق ۇلكەن ۇجىمنىڭ دا بۇل كەزدەگى مۇشكىل جاعدايى، ەلدىڭ ەركەسى مەن ونەر سەركەلەرىنىڭ جىگەرىن جاسىتىپ، «بالاپان-باسىمەن، تۇرىمتاي-تۇسىمەن» جاعدايعا تىرەدى. بۇل-جۇرەگى جۇمساق، بالا مىنەزدى ساحنا ءۇشىن جارالعان جانداردىڭ جانارىن جاسىتتى، جانىن جەگىدەي جەدى. ايىقپاس دەرت بوپ جابىسىپ، ءومىرىنىڭ وتەرىن ءبىلدى مە، رەكەڭ  «ارقادان استاناعا ونەر ىزدەپ كەلدىم، تەك ساحنا ءۇشىن جارالعام، ونداعى ءومىر بىتكەندە اققوراما، قاسىم تۋعان توپىراق، جۇماشىم مەن ءمىراسىم، تاۋقانىم بۇزاۋ ايداپ اپاراتىن بۇقاتىشقاننىڭ قوينىنا اپارارسىڭ» دەپ، اسىل جارىنا ءجيى ايتا بەرەدى ەكەن.

«ارقاعا سال-سەرىلىك ءداستۇردى قايتا جاڭعىرتام» دەپ، قولىنا قارا دومبىراسىن الىپ، جۇيرىك ات ۇستاپ، قىران قۇس پەن قۇماي تازىنى تۇگەندەي باستاعان 2000-شى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا استاناعا ءبىرجولا قونىس اۋدارۋدى، جۇمىس بابىن دا شەشىپ قويىپ ەدى.

«ە، جاڭا عاسىرعا دا امان جەتتىم-اۋ» دەپ،  توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋاندى! تاعدىر وعان جەتكىزبەدى. رىمتاي تۋرا 43 جاسىندا، 2000 جىلدىڭ 29-شى اقپانىندا  الماتىداعى 7-ءشى قالالىق اۋرۋحانادا اياق استىنان باۋىرعا جاسالعان وتادان ويانباي كەتتى.

ءوزى تىرىسىندە اماناتتاعان اققوراسىنا، سۇيىكتى اتاسى مەن اجەسىنىڭ، ومىردەن ەرتە كەتكەن اكەسىنىڭ قاسىنا، ماڭگىلىك مەكەنىنە ورىن تەپتى.

14  جاستا ارتىندا قالعان ۇلى – ديدار بۇگىندە 32 جاستا، جوعارى ءبىلىمدى، تۋريزم ماماندىعىنىڭ يەسى، كينو سالاسىندا جەكە كاسىبى بار. ونىڭ بۇلبۇل اتتى قىزى-4-تە، باتىر اتتى ەر بالاسى 1 جاستان استى. جۇبايى-نارگيز دە قارقارالىنىڭ تۋماسى، دارىگەر.

اسىل ارمانىن ارقالاپ، الىستاعى اۋىلدان اڭساپ جەتكەن استانا، اسىل جار، التىن اسىقتاي ۇرپاعى،  ۇلتىنىڭ بابادان-بالاعا جالعاسقان  ۇلى مۋزىكاسى جەتىمسىرەپ قالدى. قارا دومبىراسىمەن ۇلى دالانىڭ ۇزىلمەس ءۇنىن جەتكىزگەن ونەرپاز ۇلى-رىمتايدى «سارىارقا» كۇيىنىڭ ساپ تيىلعان ءبىر ساتتىك تىنىشتىعىنداي، قىستىڭ اق قار، كوك مۇز، قاقاعان سۋىعى سايابىرسىپ،  الماتى  جىلى قاباقپەن قيماي شىعارىپ سالسا،  سارىارقا دا جابىرقاۋدى بىلمەيتىن جايساڭ مىنەزدى پەرزەنتىن توڭدىرماي، جىلى قۇشاعىنا الدى... سول كۇنى ءبىر ۇيدە، ءبىر پودەزدە تۇراتىن كورشىسى، جوعارعى وقۋ ورىنىنىڭ وقىتۋشىسى-قىدىرباي ساپارباەۆ دەگەن كىسى مىناداي جىر شۋماقتارىن ارناپتى:

«اينالايىن، اسىل ءىنىم-رىمتاي،

كىم سۇرايدى، سەن سەكىلدى، ەركەلەپ كەپ بۇيىمتاي.

نەگە اسىقتىڭ، ەرتەلەتىپ ول جاققا،

كوپ ەدى عوي، اسقار تاۋداي، اسىل ارمان – بۇل جاقتا.

جالتىلداعان جانارىڭنان، جاز كورۋشى ەك، ءار ۋاقىتتا،

تابيعاتتى جان –تانىڭمەن، ءسۇيۋشى ەدىڭ، شۋاقتاي.

قۇسبەگىمەن، اتبەگىمەن، سىرلاس بولىپ ءجۇرۋشى ەڭ،

اۋەنىڭمەن، جان تەبىرەنتەر، جايدارى،

بارشا جۇرتتى ءبىر وزىڭە، تابىندىرا ءبىلۋشى ەڭ،

تاريحتىڭ دا تارماقتارىن تالداساڭ،

اكادەميك اعالاردان ارتىعىراق ءسۇرۋشى ەڭ،

قوس قولىڭدى جان-جاعىڭا سەرمەلەپ،

ءار تاڭىڭدى الاتاۋمەن قارسى الىپ ءبىر ءجۇرۋشى ەڭ.

زالالىڭ جوق، ەشبىر پەندە، ەش جانعا،

جاي وتىنداي، جارقىلداپ سەن كۇلۋشى ەڭ.

تالاي تويدى تاماشامەن ءتامامداپ،

وزىڭە-ءوزىڭ ريزا بولىپ ءجۇرۋشى ەڭ.

قوش بول، ەندى، ورنىڭ تولماس باۋىرىم،

كوتەرەرمىز، بۇل ءومىردىڭ،

سەن كورمەگەن، جۇكتىڭ جەڭىل، اۋىرىن.

جان جارىڭ مەن اسىل ۇلدى قالدىرىپ،

تىرشىلىكتىڭ تاستاپ كەتتىڭ  اۋىلىن.

كوزدىڭ جاسىن كولدەتىپ، ءبىر سوزىڭە زار قىلىپ.

كەتىپ قالدىڭ نەگە ەرتە؟

تاعدىر ءجىبى  بايلاندى ما ءسال كەلتە!

جاتقان جەرىڭ جارىق بولسىن، رىمتاي،

سەن سۇيەتىن الماتىڭنىڭ توپىراعى ءبىر ۋىس،

قالدى-اۋ، ءىنىم،  قالاي ساعان بۇيىرماي!؟

ول ءجيى ايتاتىن: «جانىبەك ۇستازىمنىڭ ادۋىندى اسقاق دياپوزونى  مەن قايرات اعانىڭ كەڭ تىنىستى، قوڭىر ءۇنى، مەنى ۇنەمى رۋحاني ءلاززات سەزىمىنە بولەيدى» دەپ.

بەلگىلى ونەر يەسى، كومپوزيتور ءىليا جاقانوۆ سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە «لەنينشىل جاس» گازەتىندە  رىمتاي تۋرالى  جازعان «ءومىردىڭ ءوزى ءان ەكەن» دەگەن ماقالاسىندا ونىڭ تۆورچەستۆولىق جولى تۋرالى جان-جاقتى بايانداي كەلىپ:  «...انشىگە جاراتىلىس داۋىس... ءۇن بەرەدى، تۇيسىگى  مول سەزىم، سىرشىل جۇرەك بەرەدى. بۇل قاسيەتتەرگە قوسا، زەردە مەن اقىل تاعى بار جانە  ءان قۇدىرەتىن ۇعارلىق ومىردەن تۇيگەن ۇلاعاتتى سىرلار بولادى. ...دۇنيە ەسىگىن انمەن اشىپ، ەڭبەكپەن ەسەيگەن رىمتاي بودەسوۆتىڭ ومىرىندەگى ءبىر قىزىقتى، يگىلىكتى جىلدارى  الماتىداعى  ەسترادا ستۋدياسىندا ءوتتى.

ول ستۋديادا وقىعان كەزىندە ءار كومپوزيتوردىڭ وزىندىك ستيل ەرەكشەلىگىن، وي تولعاۋىن..، اندەرىنىڭ  اۋقىمىن  جانە ورىندالۋ  مانەرىن تانۋعا كوڭىل قويدى. ءوزى ۇستاز تۇتقان ەكى بەلگىلى ءانشى- جانىبەك كارمەنوۆ پەن قايرات بايبوسىنوۆتىڭ  شەبەرلىگىن بويعا دارىتۋعا وتە ىقىلاستى بولدى. ولاردى كوپ تىڭدادى، ولاردان كوپ ۇيرەندى. بىراق، ءار ءانشىنىڭ ءوز بەتى، ءوز ءانى بولۋعا ءتيىس. رىمتاي ءوز ءانىن ىزدەدى، تاپتى. ونىڭ جۇرەگى شۋاقتى تولعانىسقا تولى. ونىڭ ءار انىندە البىرت جاستىقتىڭ، باتىل ىزدەنىستىڭ لەبى بار. ال، ول وڭاي ەڭبەك ەمەس!»-, دەپتى.

ەكى جىل سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق فيلارمونياسىندا،  ون بەس جىلعا جۋىق «قازاقكونتسەرت» بىرلەستىگىندە، ءومىرىنىڭ سوڭعى ەكى جىلىندا  قۇرمانعازى اتىنداعى اكادەميالىق وركەسترىندەگى قىزمەتتەرى، ونەر جولىنداعى تولاسسىز تىرلىگى، سونىڭ ايقىن دالەلى.

جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە ەگىنشىنىڭ قوسىندا، مالشىنىڭ قاسىندا، ودان قالا بەردى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ونەر ساحنالارىندا حالىققا ونەر كورسەتتى. تۇركيا، قىتاي ەلدەرىندە بىرنەشە رەت گاسترولدىك ساپارلارمەن ءتۇرلى مادەني شارالارعا قاتىسىپ، قازاقتىڭ اۋەزدى ءان ونەرىمەن شەتەلدىكتەردى تانىستىرىپ، تامسانتىپ قايتتى. قازاقتىڭ بۇلبۇل داۋىستى ءانشى قىزى روزا باعلانوۆا ولە-ولگەنشە رىمتايدى «قارا دومالاعىم» دەپ، قاناتىنىڭ استىنا الىپ، قورعاشتاپ جۇرسە، رابيعا ەسىمجانوۆا اپامىز «قارا تومپاعىم» دەپ ەركەلەتىپ، باۋىرىنا باسىپ، ءبىرجان سالدىڭ «جالعىز ارشا»، «قاناتتالدى»، «ءبىر كەلىنشەك» سەكىلدى ءبىرشاما حالىق اندەرىن ءوزى ۇيرەتىپ، شاكىرتى رەتىندە تاربيەلەگەن.

رىمتاي تەك ورىنداۋشى عانا ەمەس، كوڭىلىنە ۇناعان اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنە ءان شىعارۋمەن دە اينالىسقان. ون بەس شاقتى ءانىنىڭ ىشىندە،  ونەر زەرتتەۋشى، عالىم، كۇيشى بازارالى مۇپتەكەەۆ مارقۇم ون ءانىنىڭ نوتاسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ قويعان، جاستار ۇيرەنىپ ايتىپ ءجۇر.

2001 جىلى رەسپۋبليكالىق «جاڭا عاسىرعا-جاڭا ءان» اتتى بايقاۋدا قايرات بايبوسىنوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى قاسىم امانجولوۆتىڭ سوزىنە جازىلعان رىمتايدىڭ «سارىارقا» ءانى جۇلدەگەر اتاندى.

قازاق تەلەديدارىندا «جاياۋ مۇسانىڭ» اندەرىنەن جازىلعان كونتسەرتى، قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا ءوزى ورىنداعان وتىزداي ءانى، رىمتاي تۋرالى جارتى ساعاتتىق حابار بار. قاراعاندىنىڭ وبلىستىق تەلەۆيدەنيەسى دە 45 مينۋتتىق حابار دايىنداپ، بىرنەشە رەت قايتالاپ بەردى.

وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ىقىلاس دۇكەنۇلى اتىنداعى حالىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۇراجايىندا ءانشى-سازگەر رىمتاي بودەسۇلىنىڭ 60 جاسقا تولۋىنا وراي «ەسىڭدە مە...» اتتى ەسكە الۋ كەشى وتكەن بولاتىن.

ەندى تۋعان جەرى قاراقارالىدا ماۋسىمنىڭ 29 جۇلدىزىندا قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءان ونەرىنىڭ ءدۇلدىل انشىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ءان كەشى وتەدى. حالقى قاشاندا اسىل پەرزەنتتەرىن ۇمىتپاق ەمەس.

ارداق بەركىمباي

Abai.kz