«كوسەمدەرى ەلدى الداسا، كوش بۇزىلار ساق بولعان»

/كەتبۇقا/

ورالحان بوكەي اعامىز بوشاي كىتاپباەۆتىڭ شەجىرە-كىتابىنىڭ العى سوزىندە نوعايلاردا «ءسوز اناسى – قىپشاق، ەل اناسى – نايمان» دەگەن ءسوزدىڭ بولعانىن ايتقان ەدى.  بۇل جەردەگى اڭگىمە كوشپەلى وزبەك-قازاق ەلى جونىندە بولسا كەرەك. نايمانداعى سارىجومارت اتانىڭ تاريحىنىڭ كۇللى قازاقتىڭ تاريحىنا قاتىسى بار. ويتكەنى، سارىجومارت اتا قازاق حاندىعىنىڭ العىشارتى بولعان وزبەك حاندىعىن قۇرىسقان تاريحي تۇلعا ەدى.   شىن اتى سارى، نەبىر جومارتتىق جاساپ «جومارت» اتانعان ەكەن.

«تاريحي ابۋلحاير حاني» اتتى 15-ءشى عاسىردا جازىلعان تاريحي دەرەكتە سارىجومارتتىڭ اتى سارى ۋسمان ۋكراچ نايمان دەپ اتالسا، اقسوپى اتانعان نايمان اتاسى اك سۋفي نايمان،  ءتۇپ ناعاشى جۇرتى قاراقىتايدان شىعىپ تولە قىتاي اتانعان، قىلىشتى ءپىردىڭ قىزىن الىپ قوجا اتانعان  تولەگەتاي – تۋنگاچۋك تولە حودجا نايمان دەپ اتالعان. تولەگەتايدىڭ ابىز-اۋليە بولعانى بەلگىلى. كونە تۇركى ءتىلىن، شاعاتاي ءتىلىن بىلەتىن تۇركىتانۋشى عالىم يمانعازى نۇراحمەتۇلىنىڭ ايتۋىنشا «تۋنگاچۋك» دەگەنى ابىز دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ەندى ءبىر ماعىناسى – تەك قانا حانعا باعىنعان، باتىستى بيلەگەن ەركىن قولباسشى ەكەن. تولەگەتايدىڭ قولباسشى بولىپ شايقاستا قازا بولعانى دا ايتىلادى. وسىلارمەن قاتار بۇل تاريحي دەرەكتە قارا ۋسمان نايمان، تولۋن حودجا نايمان دەگەندەر دە اتالادى. بۇل ەكەۋى شەجىرەدە قارابەك پەن تولىمبەك دەپ تە اتالادى.  تولۋنقوجا دەگەنىمىز (تولىمقوجا) قاراكەرەيدەگى بايىسقا توقتارقوجانى ەرتىپ اكەلگەن ادام، كەيىن ءوزى كەرەيلەرگە ءسىڭىپ كەتكەن دەيدى.   الاي دا، كەرەيدە ونىڭ ءىزى تابىلمادى. اقتايلاق بي بايدىبەكتىڭ قىزى قىزاي انانىڭ ماتايلىق بايى ولگەندە، ونى وسى تولىمقوجانىڭ العانىن ايتادى. ەندى ءبىر نۇسقادا تولىمقوجانىڭ ورنىنا توقتار جازىلعان ەكەن.

وسى دەرەكتەگى قارا ۋسمان نايماندى قارا اتاي، ياعني، قاراتاي دەپ ايتقاندار دا بولعان. الاي دا، بۇل جاڭساق پىكىر. قىتايدان كەڭەس وداعى كەزىندە اكەلىنگەن اكەمىزدەن قالعان شەجىرەدە: «جوعارىداعى: قارابەك – تولىمبەكتەر – ەرتە كەزدە ەلدەن اۋىپ كەتىپ كەنتۋپ – تارتۋپ دەگەندەردە دەيدى» دەپ ايتىلعان ەكەن.  بۇل قارابەكتىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قارانايمان اتانىپ جۇرگەندەرىن وزبەك جەرىندە  جازۋشى كامال ابدراحمان اعامىز كورگەن ەكەن. وزدەرىن اقسۇيەككە سانايدى ەكەن.

نايمان شەجىرەسىن جيناقتاۋشىلار بوشاي اتادان باسقا تاريحشى زەينوللا قايسەنوۆ، سارىجومارتتىق سەيىلقان نۇرعازين، قاراۋىل-جاساقتاعى زارىپقان شەجىرەلەر بولعان. بوشاي اتانىڭ قاراتايدى تاراتقانى قاراتايلىق مۇسا بيدەن قالعان دا، سارىجومارت، وتەي، وتەمىستەردى تاراتقانى وسى سەيىلقان اعادان الىنعان ەدى.  شەجىرەتانۋشى، شەجىرە جيناۋشى رەتىندە مەندە نايمان شەجىرەسىنىڭ بارلىق بىزگە بەلگىلى تاراتىلۋلارى بار. مىنە، وسى تاراتىلۋلاردا تەك قانا بوشاي اتانىڭ شەجىرەسىندە قاراتاي دەگەن كوكجارلىدان تاراتىلعان. شاكارىم قاجى قاراتايدى سارىجومارتتان تاراتادى. مەنىڭشە، قاجى اتامىز بۇل دەرەكتى وزىمەن بولىستاس بولعان اقنايماننىڭ اتاقتى ومار بولىسىنان العان بولسا كەرەك. قايتكەنمەن دە، ەل باسقارعان بولىستاردىڭ قولىنداعى شەجىرە نۇسقالارى انىعىراق بولاتىنى حاق.  «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ تاريحشىلارى دا قاراتايدىڭ ءارتۇرلى تاراتىلىپ جۇرگەنىن ايتادى.  ءبىر تاراتىلۋدا ەرگەنەكتىدەن كوكجارلى، بۋرا، بالتالى، باعانالى، قاراتاي دەپ ايتىلادى.  بۇلاردىڭ كوكجارلىعا جازىلىپ كەتكەندەرى ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا بولسا كەرەك.  «الاش» عالىمدارى قاراتايدىڭ شىن اتىنىڭ قايىپبەردى بولعانىن ايتسا، بوشاي اتا كەنجەباي دەپ ايتقان ەدى. انىعىندا، بۇل ەكەۋى ەكى ادام بولعان، ال ەندى، قاراتاي دەگەنى ادامنىڭ ەمەس ەلدىڭ اتاۋى بولادى. ياعني، الدىڭعى ماقالامىزدا ايتىلعانداي قارا ءتۇستى اتتى، تايدى قادىر تۇتقان، وسىرگەن، باپتاعان ەل دەگەن ماعىنادا. ەشقانداي دا، قاراتاي دەگەن باتىر، بي، باي بولماعان. قاراتاي دەگەنىمىز قالماق جىلقىسىنىڭ قازاقشا اتاۋى بولادى.  التايداعى قوساعاش  جەرىندەگى قازاقتاردا بايگەنىڭ الدىن بەرمەگەن، بيىك قامالدان سەكىرىپ كەتكەن ءبىر قالماقتاردىڭ قارا اتى جونىندە اڭىز بار.  قالماقتار ۇرلاپ اكەتكەندە قاماپ قويعان قورعاننان سەىكىرىپ قازاقتارعا قايتا قايتىپ كەلگەن دەيدى. مىنە، قاراتاي دەگەنىمىز وسى قارا ات بولادى.

«كەنجەباي قارا تايعا ءمىنىپ بايگەنىڭ الدىنان كەلىپ قاراتاي اتانعان» دەگەندەرى جارلى-جاقپاي نادانداردىڭ ويدان شىعارىپ العاندارى.  ماسەلەن، شەجىرەشى دەگەن قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ: «دوسپانبەت بابامىزدىڭ ەكى كوزى ءبىر-بىرىنە اتىلىپ تۋعان سوڭ (قىلي ق.ز.) شاپىراشتى اتانعان» دەگەنى دە ناداندىقتان ايتىلعان لاقاب. ءبۇل تايپانىڭ تاڭباسى پارسىشا «چاپراز» اتتى تۇيمەگە ۇقساس بولعان سوڭ «چاپرازلى» اتانعان. ال ەندى، ناعىز فەودال بولعان قاراتايلىق يسا ماڭىراقۇلىنىڭ ايتقانىندا بۇل تايپا التايعا «قارا تايدىڭ ىزىمەن كەلگەن» سوڭ قاراتاي ەلى اتانعان.  وسى ءسوزدى قاراتايلىق ابدىكەرىم بولىستىڭ بايجىگىتتەگى داۋلەتباي باتىردىڭ ۇرپاعى ءارىمجان اقىنعا، قاراتاي ەلىنىڭ التايداعى وسى كوك وراي شالعىن ولكەنى، تەكتى سايگۇلىكتەرىنىڭ قىسى-جازى  جىلىك-مايى ۇزىلمەس ءۇشىن ادەيى تاڭداپ العاندارىن ايتقانى راستايدى. كەزىندە وسى ءارىمجان اقىننىڭ بۇكىر بالاسى نابيوللاعا ەسەنگەلدى ءبيدىڭ ۇرپاعى سمادي شال ءوزىنىڭ قىزى ءماريام سۇلۋدى ءبىر ءۇيىر جىلقىعا بەرمەي جۇرگەندە، ابدىكەرىم بولىستىڭ ارىمجانعا سىيلاعان ءتورت اياعى بىردەي قاراتاي جورعاسىن كورگەندە كوڭىلى ءجىبىپ جورعانى الىپ قىزىن بەرە سالعان ەكەن. وسىنى ابدىكەرىم بولىستىڭ قىزى باعيلا سۇلۋدىڭ: «مىڭ-مىڭداپ قالىڭ جىلقى ايداسا دا، بيلىگى كەلە المايدى-اۋ ءبىر-ءبىر تايعا» دەگەن قاراتاي ەلىنىڭ ايگىلى قارا تايلارىن ايتقانى راستايدى.  الدىڭعى جازعاندارىمدا: «قازىرگى قاراتاي ەلىنىڭ «بەت-قايماعى» اتانىپ جۇرگەن جارلى-جاقپايلاردىڭ ۇرپاقتارى بۇل تەكتىلەردىڭ ايتقاندارىن قايدان ءبىلسىن» دەگەنىمە شامدانعاندار كوممەنتەرىندە: «بۇل ماقالانى سايتتان الدىرتىڭدار!» دەپ بايبالام سالعان ەكەن.

بولىستاردان قالعان شەجىرەدە ەرگەنەكتى دەپ تە اتالىپ جۇرگەن سارىجومارتتىڭ قالماق قاتىنىنان قايىپبەردى، ودان ەسەنگەلدى. ەسەنگەلدىنىڭ بايبىشەسىنەن كەنجەباي، توقالىنان جاڭگىرشى، بايسالدى، قوقان. شاكارىم قاجىنىڭ قاراتايدى «بايبىشەدەن» دەگەنى وسىدان بولعان.  جوعارعى قايىپبەردىنىڭ بايبىشەسىنەن ەسەنقۇل، كولىباي تۋادى.  توقالدان تۋعان ەسەنگەلدىنىڭ لاقاپ اتى بورانشى بولعان.  جوعارعى كولىباي، بورانشىنىڭ ۇلى رەتىندە باعانالىدا قالعان. ال ەندى، قاراتاي ەلىندەگى بورانشىنىڭ ۇلى سارعالداق دەگەنىمىز «دالادان تابىلعان» دەپ ايتىلادى.  سارعالداقتىڭ ءتۇبى باعانالى. سارعالداق اشايمايلى سيەزحان ايتقانداي قۇستىڭ ەمەس، ۋلى ءشوپتىڭ اتاۋى. قاراتايدىڭ بەسكەدەن تاراعان نەمەرەلەرى دەگەن بولاتتىڭ ءتۇبى قىپشاق، شىن اتى شىڭعىستاي بولسا، شەرۋشى – كەرەيدەن كەلگەن كىرمە. بايعانا دا قىپشاق، ناعاشىدان وزبەك. قاراتايدىڭ ۇلى دەگەن شوڭمۇرىندى شەجىرەجيناۋشى اشامايلى سيەزحان قىرعىز دەسە، مەنىڭ زەرتتەۋلەرىمدە قيات-بورجىگىن، ياعني، حونحوتون-قوڭقاتاناۋ. كالىمنىڭ قالماق ەكەنى بەلگىلى. شيمويىن دا كەرەيدەن كىرمە. سوندا، كەنجەبايدىڭ ءوز كىندىگىنەن  بەسكە، ودان ورالحان بوكەيدىڭ باباسى داۋلەت تۋادى. قازىرگى قاراتاي ەلىندەگى ەڭ تەكتىلەر وسى داۋلەتتەر بولادى. سوندىقتان ولار توڭكەرىس كەزىندە جاپپاي قۋعىنعا ۇشىراعان بولعان.  كورىپ تۇرعاندارىڭىزداي، قاراتاي ەلى دەگەنىمىز شاعىن-شاعىن اتالاردان قۇرالعان ەرگەنەكتى نايمانداعى ءبىر رۋ بولادى. كوكجارلى مەن بۋرا دەگەندەرى اتالاردىڭ اتاۋلارى ەمەس، تايپالاردىڭ اتاۋلارى. كوكجارلىنىڭ ءتۇبى قيات-قىپشاق، بۋرا رۋى شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە جالايىر مۇقالىعا باعىنعان ون تايپانىڭ ءبىرى يكىرەستىڭ قۇرامىندا بولعان. ءتۇبى قوڭىرات. دەمەك، قاراتاي دەگەنىمىز ەشقانداي دا كوكجارلى اتانىڭ نەمەرەسى ەمەس.

جوعارعى قاراتاي اتاندى دەگەن كەنجەبايدىڭ بەسىنشى ۇرپاعى، داۋلەتتىڭ ءۇشىنشى ۇرپاعى ەسبول بي ۇرىڭقايلارعا قىرىق بەس قاراتاي سايگۇلىگىن بەرىپ،  قاراتايلىقتارعا التايداعى قازىرگى قونىستارىن 1754-55 جىددارى اتامەكەن ەتكەن. ەسبولدىڭ ءۇشىنشى ۇرپاعى ەرەجەپ قاجى مەن ونىڭ ۇلى ابدىكەرىمدەر توڭكەرىسكە دەيىن بولىس رەتىندە قاراتاي ەلىن بيلەپ-توستەپ كەلگەن.  سوندىقتان دا، توڭكەرىستەن كەيىن قاراتايدىڭ بيلىگىنە قاراتايدىڭ جارلى-جاقپايلارى كەلگەندە، بۇلاردى قۋعىن-سۇرگىنگە اياماي ۇشىراتقان ەدى. مىنە، ءبىزدىڭ جاڭا تاريحىمىزدا وسى شوڭمۇرىننىڭ شولاق-بەلسەندىلەرى قاراتاي دەگەن جالعان باتىردى تاريحي ساحناعا شىعاردى. داۋلەتتەردەن شىققان ناقتى باتىر دۇزبەنبەك، ورالحان بوكەيدىڭ كوزى كەتكەن سوڭ جايىنا قالدى.  ورالحان مەن دۇزبەنبەكتىڭ اتاسى ءبىر – ۇزاق ەدى. بۇل دۇزبەنبەك باتىردى ۇمىتتىرعانداردىڭ تالايىن ورالحان بوكەي مارقۇم كەزىندە سۇيرەلەپ ءجۇرىپ ادام قىلعان ەدى...

وسىمەن قاتار قاراتايلىقتاردا داۋلەتتەن كوكى، شەرۋشىدەن ەر كوشكىنشى، جانىبەك دەگەن دە باتىرلارى بولعان. ال ەندى، «تۇتىنگە شاپتى» دەگەن شوڭمۇرىنداردان بىردە-ءبىر باتىر شىقپاعان سوڭ، بوشاي اتا دا، كەيىنگىلەر دە، قولدارىندا تۇرعان سوڭ، وزدەرىنەن باسقا اتالاردان شىققان باتىرلاردى دارىپتەۋدى ويلاماعان. قاراتاي دەگەن جالعان باتىردىڭ جىرى وسىدان بولعان ەدى.  ورىستار ايتاتىنداي: «ني ۆاشيم، ي نە ناشيم» دەگەندەي.

كەزىندە، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ پەن سارسەن امانجولوۆتار قاراتاي ەلىندە ءبىراز ومىرلەرىن سۇرگەن ەدى. ەكەۋى دە قاراتاي باتىر تۋرالى ەشنارسە ەستىمەگەن.  ەكەۋى ابدىكەرىم بولىستىڭ سۇلۋ قىزدارى باعيلا مەن باعداتقا عاشىق بولعان ەكەن. الاي دا، ابىدكەرىم بولىس «قىزىلدارعا قىزدارىمدى بەرمەيمىن» دەپ قاسارىسىپ الادى. كەيىن، بولشەۆيكتەردىڭ قىسىمى كۇشەيە باستاعاندا ابدىكەرىم كاتون-قاراعايدا پروكۋرور بولىپ جۇرگەن سارسەن امانجولوۆقا كىسى جىبەرىپ: «مەنىڭ ەل-جۇرتىممەن قىتايعا ءوتىپ كەتۋىمە كومەكتەسسەڭ، باعداتتى ساعان تاستاپ كەتەمىن» دەيدى. بىراق تا، سارسەن اعامىز ونداي كومەكتىڭ قولىنان كەلمەيتىنىن ايتادى. باعداتتىڭ سارسەندى ۇناتىپ جۇرگەنىن سەزىپ قالعان اكەسى وعان: «ءوز قولىمنان سەنى قىزىلعا بەرگەنىمە ارلانامىن. بىرەر كۇندە سارسەنگە ادام جىبەرىپ، سەنى قىتايعا قاشىرماقشى بولعانىمدى جەتكىزەمىن. اتىن سايلاپ سارسەن كەلگەندە سەن مەنىڭ قارا اتىممەن ونىڭ كوزىنشە شەكارا جاققا قاشا جونەلەسىڭ. شەكاراعا دەيىن قۋىپ جەتسە بەرگەنىم، جەتە الماسا، قالعانى. ادەيى ۇستالىپ قالساڭ تەرىس باتامدى بەرەمىن!» دەگەن ەكەن.

كەلىسكەندەي بولادى دا، سارسەن اعامىزدىڭ اتى ابدىكەرىمنىڭ سايگۇلىگنە جەتە الماي، عاشىعى باعدات قىتايعا ءوتىپ كەتەدى.  كەيىندەردە سارسەن اعامىز: «باعداتتاي قىزدى ەندى قازاقتان تابا الماسپىن!» دەپ، ايەلدى ورىستان العانىن ءوزىنىڭ ۇلى التايعا ايتقان ەكەن. اكەسىنىڭ قايتىس بولارىنىڭ الدىندا التايدىڭ  وعان باعداتتان كەلگەن حاتتى الىپ كەلگەنى بولعان. ال ەندى، ابدىكەرىمنىڭ باعيلاسى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتى ۇناتىپ قالادى. الاي دا، ءبىر باي ساۋداگەردىڭ بالاسىنا ايتتىرىلىپ قويعان سوڭ، ۇزاتىلىپ بارا جاتقان باعيلا سۇلۋ:

قۇبىلادان جەل سوقسا اڭقىلداعان،

قولىما سۇڭقار قونعان ساڭقىلداعان.

سول سۇڭقارىم قولىمنان ۇشىپ كەتىپ،

اپەكە، مەن بولدىم قاز قاڭقىلداعان

دەپ اقىندى ايتقان ەكەن. بۇل جەردەگى قۇبىلا دەگەنى التايدا اندا-ساندا ءبىر  سوعاتىن جەلدىڭ اتى.

ابدىكەرىمنىڭ ۇلى شابداندى ءادي ءشارىپوۆ اعامىز انگلياعا بارعاندا كەزدەستىرگەن ەكەن.  اعىلشىننان ايەل الىپ، ودان تۋعان ەكى قىزى عالىم بولعان دەيدى. وسى اڭگىمەلەردىڭ ءبارىن بەلگىلى ءتىل قايراتكەرى، اقىن-جازۋشى شەكەربانۋ راحمەتوللاقىزى التاي امانجولۇلى مەن ءادي ءشارىپوۆتىڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستىگەن.

جوعارىدا اتى  اتالعان  عالىم يمانعازى نۇراحمەتۇلى قىتايدا جۇرگەن كەزدەرىنە ابدىكەرىمنىڭ ءۇش نەمەرەسىن دە كورگەن ەدى. وسىلاردى 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ىزدەپ كەلگەن ورالحان بوكەي وسى يمانعازىنى كەزدەستىرىپ، ونىڭ اقىندىعىنا، العىرلىعىنا تامسانىپ: «سەن نايمان باۋىرىم ەلىڭە قايت. مەن سەنى ادام بالاسى جەتە العان شىڭدارعا كوتەرەمىن، ارى قاراي ادام بولۋىڭ ءوز قولىڭدا» دەگەن ەكەن.  ارقالى ادام بولعان  ورالحان اعامىز جارىقتىق، يمانعازىنىڭ اقىن، جازۋشى رەتىندە قازاققا كەرەك ەكەنىن بىردەن سەزگەن ەدى. سونداعى العاش كەزدەسكەندە يمانعازى ورالحان بوكەيگە: «اعا، تارلان ءبورى بولتىرىگىن تىستەپ سۇيەدى دەۋشى ەدى، بەتىمنەن ءبىر تىستەسەڭىز دەپ كەلدىم!» دەگەن ەكەن. كاكىمبەك سالىق اعامىز يمانعازى جونىندە ايتقاندا: «مارەگە تاياپ قالعان الدىڭعى توپتاعى اتتاردىڭ اراسىنداعى ءبىر ۇشقىر سايگۇلىكتەي" دەپ جازادى.  قىتايداعى جوعارعى پارتيا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن يمانعازى ىرعالىپ-جىرعالىپ ەلىنە جەتكەندە ورالحان بوكەي اياق استىنان بۇل دۇنيەدەن وزىپ كەتەدى. سول كەزدە يمانعازى الگى شوڭمۇرىندارعا بارىپ ورالحان اعامىزدىڭ ۇيىنە ەرتىپ بارىپ قۇران وقۋعا سۇرانعاندا ولار مەنىمەن بالا كەزىنەن بىرگە وسكەن  ارداق سۇلۋدى ايتىپ: «جەسىر كەلىن جاس، ول ۇيمەن ارالاسىمىز جوق» دەپ، قىسقا جاۋاپ بەرىپ  جايىنا قويا بەرگەن ەكەن.  الدارىنا كەلگەننىڭ كىم، قانداي ادام ەكەنىن دە سەزبەگەن. وسى اڭگىمەدەن كەيىن كەرەي حاسەن ورالتايدىڭ جازعانىنداعى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ورالمان كەرەيلەرىنە: «مەنەن اۋلاق جۇرىڭدەر!» دەگەنى ەسىمە ءتۇستى.  كەيىن، يمانعازى وڭتۇستىكتىڭ جازۋشىلارىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ولار وعان استانادان پاتەر اپەرىپ، جۇمىسقا ورنالاستىرادى. يمانعازى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتتىعىن مەنىڭ دوسىم، ابايتانۋشى، شەجىرەتانۋشى پروفەسسور  سەكەن قورابايدىڭ الدىندا قورعاعاننان كەيىن، ەلىمىزدە عالىم اتاعىن بەرۋ ءتارتىبى دە جويىلادى. ەلىمىزدە شاعاتاي ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن بىلەتىن اكى-اق ادام بار، سولاردىڭ ءبىرى يمانعازى. يمانعازى مىرزاتاي جوداسبەكپەن بىرگە كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر، مونوگرافيا جازادى.  مەنىڭ شىڭعىس حانعا قاتىستى زەرتتەۋلەرىمە زور كومەگى ءتيدى. قىرعىزدار وپاسىزدىقپەن بۇلاپ العاندا كەسكىلەپ تۋراپ دالاعا تاستاپ كەتكەن مەنىڭ بابام كوكجال باراقتىڭ ءمايىتىن ۇرپاقتارىنىڭ الابوتا ءشوبىنىڭ ساقارىنا قايناتىپ ەتىن سۇيەگىنەن ايىرىپ، سۇيەگىن قىرعىز جەرىنەن الىپ كەتكەنىن دە ەسەنعۇل باتىردىڭ ۇرپاعى وسى يمانعازى ايتىپ بەرگەن. يمانعازى مەنىمەن عۇنداردىڭ مودە تاڭىرقۇتى جونىندە كۇردەلى رومان جازىپ جاتقان كەزىندە  تانىسقان ەدى. سوندا مەن: «روماننىڭ قاي جەرىنە كەلدىڭ؟» دەپ سۇراعانىمدا: «يۋەچجيلەردىڭ تۇتقىنىنان قاشىپ شىقتى» دەدى.

«يۋەچجي دەگەندەرى قازاقتار، يتكە تەمىر نە كەرەك دەگەندەي، قازاققا اتاسى قىتاي مودە نە كەرەك؟ قازاقتىڭ تاريحىن جازبايمىسىڭ؟ دەگەن ەدىم.  سوندا يمانعازى ماعان «شاڭدى جورىقتىڭ» تاريحىن قىتايداعى قالماقتاردان جاقسى بىلەتىنىن ايتتتى.  ابىلاي حان تۋرالى رومان-ەپوپەيا جازۋعا تاس-ءتۇيىن دايىن ەكەنىن جەتكىزدى. شاڭدى جورىق جونىندە دەرەكتەر بولسا، بەرۋىمدى ءوتىندى.  قازىرگى تاڭدا شاڭدى جورىق جونىندە قازاقتىڭ، ورىستىڭ اراسىندا دەرەكتەر كوپ، قول جەتىمدى. ال ەندى، كەيىنگى «تىڭ دەرەكتەردەگى» جالعان قاراتاي باتىردىڭ جالعان تاريحىن يمانعازىعا ايتۋعا ۇيالدىم دا، سارىجومارت جونىندە شەجىرەلىك دەرەكتەردى بەردىم. يمانعازىدان ورالحان بوكەيدىڭ سۇراۋىمەن الىپ كەلگەن ابدىكەرىمنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى جونىندەگى دەرەكتەرىن الدىم.  يمانعازىنىڭ قولىندا وتىز توم كىتاپ جازارلىقتاي دەرەكتەرى بار كورىنەدى. قىتاي وقىمىستىسىنىڭ جازىپ كەتكەن دەرەكتەرىنەن قانجىعالى بوگەنباي باتىردى يمانعازى ماعان سۋرەتتەپ بەرگەنىندە ريزا بولدىم. بەيجينگە جونەلتىلگەن ەلشىلىكتى قورعاپ بارعان بوگەنباي باتىردىڭ زور تۇلعاسىن كورگەن قىتاي يمپەراتورى تاعىندا وتىرىپ سەلك ەتە تۇسكەن ەكەن. ال ەندى بىزدەر كەڭەس داۋىرىندە ول تۋرالى نە بىلدىك؟ سول باياعى، سابالاقتى ەرتىپ الىپ قالماقتىڭ تۇيەسىن ۇرلاپ جۇرگەن بىرەۋ ەدى.

عالامتوردا شىڭعىس حانعا قاتىستى جازىلعان جيىرماعا شاقتى ماقالالارىمنىڭ جارىق كورگەنىن بىلگەن زايساندىق كورىپكەل، «ەكىنشى قوجامسەيىت» اتانعان سەرىك سامارقانۇلى دەگەن ازامات ماعان تەلەفون شالىپ تانىسقان سوڭ، سونىڭ سۇراۋىمەن «ۇلت» پورتالىندا «شىڭعىس حان ساقتاردىڭ عۇرپىمەن جەرلەنگەن» دەگەن ماقالامدى جاريا ەتكەن ەدىم. سەرىك كورىپكەل رەتىندە شىڭعىس حاندىكى دەگەن قورىمدى تاۋىپ، وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ ارالاسۋىمەن ارحەولوگتار بۇل قورىمعا الدىن الا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ساقتاردىڭ عۇرپىندا جاسالعان  قورىم ەكەنىن ايتقان قورىتىندى جاساعان ەكەن. مىنە، مەنىڭ ماقالام وسى قورىتىندىعا قاتىستى بولدى. وسى ماقالام جاريا كورگەن سوڭ ءبىر كوممەنتشى: «اعاتاي سەرىكتىڭ تەلەفون نومەرىن بەرىڭىزشى» دەگەن ەدى. مەن بەرمەدىم. ءبىر ون شاقتى كۇن بۇرىن سەرىك ماعان تەلەفون شالىپ، كىشى جۇزدەگى قاراتاي باتىردىڭ ۇرپاقتارىن تاۋىپ العانىن ايتتتى. سەرىكتەن تاياتقان-شۇناقتاعى قاراتاي دەگەن باتىردىڭ مازارىندا قايسى قاراتايدىڭ جاتقانىن كورىپكەل رەتىندە انىقتاپ بەرۋىن سۇراپتى.  سەرىك وسال جاۋ، وڭاي ادام ەمەس، قادالعان جەردەن قان الاتىن، تابيعاتىنان ادال  جىگىت بولعان سوڭ، مەنىڭ اۋزىمنان جالعان قاراتايدى ەستىپ الىپ، قولدى-اياققا تۇرماي ءوزى قۇرعان «ەر جانىبەك» قوعامدىق قورىنىڭ اتىنان قىزۋ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى.  قولىنداعى دەرەكتەردەن قاراتايلىقتاردى كەرەي جانىبەك پەن بورانباي بيلەردىڭ تاياتقان-شۇناقتان كوكپەكتى ماڭىنا كوشىرىپ اكەلگەندەرىن ءتۇسىندىم. ورالحان بوكەي قاراتايداعى شەرۋشى جانىبەكتى ايتقان ەدى.  كەزىندە پرەزيدەنتكە حات جولداپ جاۋاپ العان سەرىك سامارقانۇلىن ناعىز قوعام قايراتكەرى دەسە بولادى. تانىمايتىن ادامى جوق. ماڭعوليا پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سۇلتان تاكەيۇلىمەن تانىسىپ، سول كىسىنىڭ جازعان «ەر جانىبەك» اتتى كىتابىنىڭ قولجازباسىن سۇراپ الىپ، وسكەمەندە باستىرتىپ شىعارعان ەكەن. «ۇلى ناعاشىم قازداۋىستى قازىبەك، ورتا ناعاشىم تۇمەنباسى قابانباي» دەگەن كەرەي جانىبەك باتىردىڭ كىتابىن باستىرتامىن دەپ قارجى ىزدەپ سەرىك سول كەزدە توسەك تارتىپ جاتقان سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى بوشاي كىتاپباەۆقا تەلەفون شالىپ: «اقساقال، قاراتايدىڭ يگى-جاقسىسىنا ءسوزىڭىز جۇرەدى عوي. بۇل ەلدى ارقادان كوشىرىپ اكەلگەن مەنىڭ بابام جانىبەك باتىر ەدى، كىتابىن باستىرتىپ شىعارتۋعا قارجى ءبولدىرىپ بەرسەڭىز» دەگەن ەكەن. ەكى كوزى كورگەننەن كەتىپ، سوعىستا جوعالتقان اياعىنىڭ ورنى قاقساپ توسەك تارتىپ جاتقان بوشاي اتامىز: «وي دۇنيە-اي سەن توزبايسىڭ ءتانىم توزار، كۇي كەتسە حاس تۇلپاردان جابى وزار»، دەگەندەي، مەنەن كۇش-قاۋقار كەتكەن سوڭ، ولار مەنىڭ ءتىلىمدى الۋدان قالعان، سولاردان قايىر بولماي، العاشقى كىتابىمدى زەينەتاقىمدى جيناپ ءوزىم باستىرتقان ەدىم. سەن دە سويتەرسىڭ»  دەگەن ەكەن.

الدىڭعىدا، قارا تاي اڭىزىنىڭ قايدان شىققانى، بۇنداي باتىردىڭ تاريحتا بولماعانى جونىندە ايتىلىپ جازىلعان مەنىڭ ماقالامنىڭ كوممەنتتەرىندە  الگى قاراتايلىق فالسيفيكاتورلار جالعان اتپەن شىعىپ مەنى: «نادان»، «توپاس»، «بوقتى ەزگەن»، «كورە الماعان»، «نايمان اراسىندا ىرىتكى سالۋشى» دەپ قارالاپتى. مەنىڭ عالامتوردا جيىرماعا جۋىق ماقالام جارىق كورىپ، شىڭعىس حاننىڭ تورە ەمەس، ەسىك الدىندا جۇرگەن قۇلدان تاراعانىن ايتقانىمدا تورەلەردەن بۇنداي كوممەنتتەردى كورمەگەن ەدىم. تەكتىنىڭ اتى تەكتى عوي.  سوناۋ ورالداعى قاراتاي باتىردىڭ ۇرپاقتارى دا ادەپ ساقتاپ: «بالكىم قاراتاي دەگەن باتىر سىزدەردە دە بولعان شىعار؟» دەپ ماعان ساۋال قويعاندا مەن: «بولدى» دەپ ايتۋىم كەرەك پە ەدى؟  وندا ەرتەڭ مەنىڭ دە ارتىم اشىلىپ، ابىرويىم توگىلەر ەدى.  ءبىزدىڭ قاراتايلىقتار عالامتورعا جار سالىپ جالعان باتىردى كۇللى قازاققا تانىتقان ەدى. وسىدان كەيىن كىشى جۇزدەگى ناقتى باتىر قاراتايدىڭ ۇرپاقتارى وسىنىڭ اق-قاراسىن تەكسەرە باستاعان. وسىنى بىلگەن مەن اقپارات مينيسترىلىگىنە دە، مادەنيەت مينيسترلىگىنە دە، جانە دە، جالعان باتىردى ناسيحاتتاپ جۇرگەن قاراتايلىقتاردىڭ «مۇزتاۋ» اتتى قورىنا دا حات جونەلتىپ ەسكەرتكەن ەدىم.  مەن باباسىنىڭ باسىن ىزدەپ جۇرگەندەردى جاقسى تۇسىنەمىن، ويتكەنى، ءوزىم دە ەس بىلگەننەن بابامنىڭ باسىن ىزدەپ ءجۇرمىن.  سوندىقتان، كۇللى قازاقتاعى ەسكىنى بىلگەندەرمەن حابارلاسىپ، حات الماسىپ وتىرامىن. شەجىرە جونىندە كەڭەستەر بەرەمىن. ال مىنالار بولسا، جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىزدەر وزدەرى نادان بولا تۇرا، جەتپىس جەتى اتاسىن ءبىلىپ وتىرعان ادامدى نادان دەيدى.  ناعىز تەكسىزدىك.

سەرىكتىڭ ءوزى ماعان كەلگەندە: «حالەل دەگەن كەرەيىم جانتەكەي مەن جادىكتى جوشىنىڭ ۇرپاقتارى دەيدى، وسى راس پا؟» دەپ كەلگەن ەدى. سوندا مەن وعان: «نايماننىڭ بار تاريحى وزدەرى قۇرعان وزبەك حاندىعىندا كەتكەن، وزبەك جەرىندە قالعان. ول جاقتا جانتەكەي - جاندەكە دەگەن اتپەن نايماننان تاراپ تۇر. اباق كەرەيدىڭ ءتۇبى شاپىراشتى، شاپىراشتىعا سىڭگەن نايمانسىڭدار. اناۋ جادىك، جوشىنىڭ ۇرپاعىنىڭ اتتاسى عانا. قاراتايدى قاراقىتاي دەگەن اناۋ حالەلدىڭ ايتقانى لاقاب» دەگەن ەدىم.  ودان قالسا، سارمانايدان اقجول، اقسوپى، ەكىنشى ايەلىنەن قويانباي، جارعاق.  اقسوپىدان نايمان. اقسوپى ولگەندە جەڭگەسىن قويانباي الىپ، ودان كەرەي تۋعان دەلىنەدى. ءبارىبىر دە نايماننىڭ قانى. بۇل جەردەگى قويانباي دەگەنىمىز حۋيان، قيان، ياعني، قيات-قىپشاق دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. سارماناي دەگەنىمىز قازاقتىڭ ۇلى باباسى سارى قاڭلى. «قازاق بولماعاندا قاڭلى بولعان» دەگەن ءسوز بار. انىعىنا كەلگەندە كۇللى قازاقتىڭ ءتۇبى ارعىدا قاڭلى، بەرگىدە قيات-قىپشاق، بولىنەتىن ەشتەمە جوق. بابالارىمىز توپ-توپقا ءبولىنىپ الىپ قىتاي مەن ورىستى توناپ ءجۇرىپ ارعىن، نايمان، كەرەي، شاپىراشتى، دۋلات  اتالىپ كەتكەن.  كۇللى قازاقتىڭ ءتۇبىنىڭ  بىر ەكەنىن گەنەتيك عالىم جاقسىلىق ءسابيتوۆ تا ايتىپ وتىر. باسقا ۇلتتاردان قازاققا ەڭ جاقىن تۇرعان قاراقالپاقتار ەكەنىن جاقسىلىقتىڭ ايتقانى دا، ءتۇبىمىزدىڭ قيات-قىپشاق ەكەنىن دالەلدەپ تۇر. ويتكەنى، قاراقالپاقتار ناعىز قيات-قىپشاقتار. قيات-قىپشاق دەگەن تەرميندى ەڭ العاش ءوزىنىڭ ادەبي زەرتتەۋلەرىندە مۇحتار اۋەزوۆ قولدانعان. قياتتىڭ قىپشاق ەكەنىن ول كىسى قۇنانبايدىڭ ايتقاندارىنان بىلگەن.

قاراتاي جونىدە جازعانىم ءۇشىن «كورە المادى» دەگەندەرگە ايتارىم: بۇلار جالعان باتىردى ناسيحاتتاپ وتىرىكتى وكىرتكەندە، مەنىڭ بابام كوكجال باراقتى يتەرىپ تاستاپ، ول باسقارعان كوكجارلى قولىن جالعان باتىرلارىنا باسقارتقىزىپ قويىپتى. ولار ايتقان كەزەڭدە كوكجال باراق كوكجارلى قولىن باستاپ، شار وزەنىنىڭ تۇسىندا  بالحاش كولىنىڭ ماڭىنداعى قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ بەلگىسىز جاققا كەتىپ قالدى دەگەن قالماقتاردىڭ ءبىر توبىن كۇتىپ الىپ قويشا قىرعان ەدى. «قازاق باتىرلارى» اتتى توپتامانىڭ اۆتورلارى وسى شايقاستا كوكجال باراقتىڭ قالماققا دەگەن وشپەندىلىگىنىڭ ايقىن بايقالعانىن ايتادى. قايداعى قاراتاي؟ مىنا بيلىكتىڭ تۇسىندا ەرتەڭ بىرەۋلەردىڭ قابانبايدى دا يتەرىپ تاستاۋلارى عاجاپ ەمەس. شاڭدى جورىق باستالعان 1771-ءشى جىلدىڭ قاڭتاردان شىلدەسىنە دەيىنگى ۋاقىتتا كوكجال باراق ءتىرى بولعان. بابامىز سول جىلعى كۇزدە، شاڭدى جورىقتان كەيىن قازا بولعان ەدى. بۇلار بولسا، جالعان باتىرلارىن شاڭدى جورىقتىڭ قىزۋ شايقاسى ۇستىندە ءولتىرىپتى. قاراتايدىڭ ارقاسىنا ساداقتىڭ وعى قادالعاندا ابىلاي حان قالماقتارعا ارىستانشا اتىلىپتى، ويحوي، دەگەنىڭ-اي!  ساۋىتقا جارىماعان بۇل نە قىلعان باتىر؟  وسى ەپيزودتى ابىلاي حان ەپوپەياسىنا نە بەتىمىزبەن كىرگىزبەكپىز، اعايىن؟!

قاراتايلىق شولاق بەلسەندىلەرگە ايتارىم: اناۋ تاياتقان-شۇناقتاعى بىرەۋدىڭ مازارىنا ءىلىپ كەتكەن قۇلپىتاستارىڭىزدى الىپ تاستاعاندارىڭىز ءجون بولادى. ەرلان ارىننىڭ باباسى مايلى باتىردىڭ مازارى دەگەننىڭ دە يەسى تابىلىپ جاتىر. ەرلان ارىن اكىم بولىپ جۇرگەنىندە ۇندەي الماعان بايجىگىتتەردىڭ تولەبايلارى ەندى گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە داۋلاسىپ جاتىر. كىشى ءجۇز بايۇلىنىڭ جىگىتتەرى دە قاراپ وتىرعان جوق. ولار بابالارىنىڭ مازارىن تابا الماي ءجۇر. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ايتقانى دالەل ەمەس. كەزىندە الاش ۇكىمەتى قازاقستانداعى بارلىق مازارلاردى تىزىمگە العاندا ءاليحانىمىز قاراتاي دەگەننىڭ مازارىن ەستىپ-ءبىلىپ، ابدىكەرىمنىڭ الدىندا بىلگىشسىنىپ: «باباڭنىڭ قايدا جاتقانىن بىلەسىڭ بە؟» دەگەن ەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ابدىكەرىم  ۇندەمەگەن، ويتكەنى، ول تەكتى ادام، شەجىرەنى جاقسى بىلگەن، اقىلى زور تۇلعا بولعان.  ال ەندى، «مەن بىلەمىن» دەي سالعان مۇسا بي، سول باياعى،  شوڭمۇرىننان ەدى. ولار وسى اڭگىمەدەن كەيىن بۇل حاباردى تالقىلاعان. ەگەر دە بۇل مازار راسىندا دا كەنجەبايدىكى بولسا، وندا، ولار سول كەزدە بىزدەرگە ايتىپ كەتەر ەدى عوي. ولار ۇندەمەگەندە سىزدەرگە نە جوق؟ كەڭەس داۋىرىندە وسى مازاردىڭ باسىنا بارىپ قايتقان ورالحان بوكەي نەگە ۇندەمەگەن؟ قاراتاي شەجىرەسىن العاش حاتقا تۇسىرگەن مۇسا بي، مۇسا بيدەن الىنعان شەجىرەنى زەرتتەپ عىلىمي ەڭبەك جازعان الكەي مارعۇلان، توعىز تاڭبالى نايماندى تاراتىپ كەتكەن قاراتايلىق بوشاي اتالار قاراتاي باتىردى نەگە بىلمەگەن؟

قىتايداعى تورەلەر ءاليحان بوكەيحاننىڭ: «مەن ءوزىمنىڭ جەتپىس جەتى اتامدى بىلەمىن!» دەگەنىن ايتادى. ول كىسى قالايشا ءوزىنىڭ جەتپىس جەتىنشى اتاسىن بىلەر ەدى، ەگەر دە ونىڭ جيىرما سەگىزىنشى اتاسى كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان تۇسكەن سارى يت بولسا؟ يت كوك تاڭىرىنىكى بولسا؟  ال ەگەر دە ول كىسى ءوزىن قياننان تاراتقان بولسا، وندا ونىڭ شەجىرەشىلدىگىنە جول بولسىن!  بورجىگىندەردىڭ قياتتارعا كىرمە بولعاندارى ايدان انىق. راشيد-اد-دين بورجىگىندەردى قياتتاعى «باسقا سالا» دەسە، ماڭعولدىڭ گەنەتيك عالىمى باتبايارىن حەرلەن قيات پەن بورجىگىندەردىڭ گەنوتيپتەرىنىڭ ەكى بولەك ەكەندەرىن ايتادى. دەمەك، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزىنىڭ جەتپىس جەتى اتاسىن ءبىلدى دەگەنى ونىڭ شەجىرەدەن حابارى جوق ەكەنىن ايتىپ تۇر. سوندىقتان بىزدەر، نايماننىڭ شەجىرەسىن قويىپ، ءوزىنىڭ شەجىرەسىن انىق بىلمەگەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ ايتقانىنان بۇل مازاردىڭ كاراتاي دەگەن بىرەۋدىكى ەكەنىن عانا تۇجىرىمداي  الامىز.  بۇل مازار بايۇلىنداعى قاراتاي باتىردىڭ مازارى دەگەن ءسوز. سارىجومارتتىڭ شوبەرەسى كەنجەباي شامامەن 1450-1520-شى جىلدارى ءومىر سۇرگەن سوڭ، ونىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانىن ءبىر اللاھ قانا بىلەدى.   بۇلاردىڭ جالعان باتىردى ساۋساقتارىنان سورىپ شىعارعاندارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى ادىلبەك قۇمارعاجيننىڭ «موي ۆەليكي پرەدوك كاراتاي بابا» دەگەن ماقالاسىنان دا ءبىلىنىپ تۇر.  بۇل ماقالاسىندا ادىلبەك ارعىن ولجاباي باتىردىڭ ناعاشى اتاسى ءۇيسىن قاراتاي باتىردى مەنشىكتەپ الىپتى. ءبىزدىڭ بابامىز قاراتاي ارعىن ولجاباي باتىردى تاربيەلەپ وسىرگەن دەگەندى ايتقان ەكەن، اتسعاپىراللاھ!  كىشى جۇزدەگى حان قاراتايدى مەنشىكتەپ الماعاندارىنا شۇكىر.

«ەر جانىبەك» قورىنىڭ توراعاسى سەرىك سامارقانۇلى بارىمىزگە بەلگىلى، بوشاي اتا دا جازعاندارىندا ورنىن كورسەتىپ كەتكەن كەرەي جانىبەك باتىردىڭ مازارىنا ۇكىمەتتىڭ زاڭدى قاعازسىز جولاتپاي وتىرعانىنا بۇلقان-تالقان. «اناۋ جالعان باتىرعا رۇقسات قاعاز سۇراماعان ۇكىمەت، قازاقتىڭ حاس باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولعان، ابىلاي حاندى اجالدان قۇتقارىپ جىبەرگەن باباما نەگە قاعاز سۇرايدى؟» دەيدى.  سەكەڭنىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوق. وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا ايان الىپ، كوكتەمدە قازاقستانعا توپان سۋدىڭ قاپتايتىنىن ايتىپ، باس مۋفتيگە حات جونەلتكەن ەدى. باس ءمۋفتيىمىز اللاھتان تىلەۋ جاساتۋعا رۇقساتىن بەرگەن سوڭ، وبلىس يمامى وبلىسىمىزداعى كۇللى وكىل يمامداردى جيناپ، كەزەك-كەزەك قۇران وقىتقىزىپ تىلەۋ جاساتتى. قۇدايعا شۇكىر، كوكتەمىمىز تىنىش بولدى.  باسقا جاقتاردا نە بولعانى بەلگىلى. قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن. بىردە: «مۇحتار شاحانوۆ اعامىز اۋىرۋحاناعا ءتۇسىپ قالىپتى» دەگەن ايان الىپ ول كىسىگە تەلەفون شالسا، راسىندا دا اۋىرۋحانادا جاتىر ەكەن. بۇل ماقالا دا، قازاق باتىرلارى دەسە جەگەن اسىن جەرگە قوياتىن وسى سەرىكتىڭ تاپسىرىسى ەدى. بىزدەر، قاسىق حانى قالعانشا قازاقتىڭ جەرىن قورعاعان حاس باتىرلاردىڭ ۇرپاقتارى، بابالارىمىزدىڭ قاتارىنان جالعان باتىرلاردى اۋلاق ەتەمىز دەيدى. قازاقستانداعى بارلىق باتىرلاردىڭ اتىنداعى قورلارعا حات جونەلتىپ جاتىر. قولتىعىنا كىشى جۇزدەگى قاراتاي باتىرعا ارنالىپ جازىلعان كىتاپتى قىسىپ العان. جالعان باتىردىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمگە الىنباعانىن دا ءبىلىپ العان ەكەن.  قۇداي ساقتاپ ولاردىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە مەملەكەت قارجى بولمەگەن ەكەن. ولاي بولعاندا، مىنا سەرىكتىڭ قارقىنىمەن ولار قازىر اناۋ  دۋلاتتاعى  قاراتايدىڭ رۋلاسى قايرات قوجامجاروۆتىڭ الدىندا وتىرار ەدى.

اتى قاراتايلىقتاردىڭ دا ۇرانىنا اينالعان كوكجال باراق بابامىزعا كەلەتىن بولساق، تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، مۇرىنداعى ومار بولىستىڭ نەمەرەسى ەگىزباي قارپىق ءوزىنىڭ جازعان «تاعلىم» اتتى كىتابىندە قابانباي باتىر جوڭعاردان بوس قالعان التايعا قاراتايلاردى ەرتىپ اكەلىپ قوندىرىپ كەتكەندە قاسىندا نايماننىڭ ەكى باتىرى بولعانىن ايتادى. ولاردىڭ ءبىرى كوكجال باراق، ەكىنشىسى سادىرلىق مايلى باتىر ەدى.  «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جازعان «نايمان» اتتى كىتابىندە كوكجال باراقتىڭ التايداعى ۇرىنقايلاردى شاپقانى جونىندە تاريحي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە ايتىلادى. («نايمان». 2 توم. 126-بەت).  سونىڭ ءۇشىن قىتاي پاتشاسى ابىلاي حاننان باراقتىڭ باسىن سۇراتقان ەكەن.  يمانعازىنىڭ ايتقانىندا قىتايلار ابىلاي حاننان باراقتىڭ باسىن ءۇش مارتە سۇراتقان ەكەن. بوستان مەن دوس دەگەن ۇلدارىمەن بىرگە سۇراتىپتى. ءبىزدىڭ داۋكە اتامىز وسى بوستاننىڭ ۇرقىنان ەدى.  مەنىڭ ماقالاما ءبىر كوممەنتشى: «قاراتاي باتىر بىزدە بولعان، اتام ايتقان، التايدان جوڭعاردى قۋعان» دەپ جالعان جازىپتى. قانە قۋعانى؟ مەنىڭ اتامنىڭ ايتقانىندا بوستان بابام سۋىر اۋلايمىن دەپ باسىن سۋىردىڭ ىنىنە تىعىپ الىپ قازىپ جاتقان ۇرىنقايدىڭ ءبىر اتاقتى باتىرىن ءولتىرىپ، باسىن كەسىپ الىپ سۋىردىڭ ىنىنە تاستاپ: «سۋىردا باسىڭ قالعىر!» دەگەن ەكەن. وسىدان كەيىن باراق بابام، الگى باتىردىڭ كەگىن قۋىپ كەلگەن ۇرىنقايلاردىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى. بۇل ۇرىنقايلىقتار، قاراتايلىقتاردى بوپسالاپ، سالىق جيناپ جۇرگەن دەيدى.  كەيىن، كەرەي جانىبەك باتىر بۇلاردى ماڭعوليا جاققا قۋىپ تىققان سوڭ،  قاراتايلىقتاردىڭ ۇيقىسى تىنىشتالىپتى. بوشاي اتا ءوزىنىڭ جازعان شەجىرە-كىتابىندە بۇل ۇرىنقايلىقتاردى بىلمەستىكتەن ماڭعول دەگەن ەكەن.

قاراتايلىقتاردى قورعايمىن دەپ، قىتاي يمپەراتورىنىڭ نىساناسىنا ىلىنگەن كوكجال باراقتى يتەرىپ تاستاعاندارى ءۇشىن الدىمەن ولاردىڭ  الدىنان وتپەيتىندەي مەن بۇلار سياقتى كورگەنسىز ەمەسپىن. كەزىندە «مۇزتاۋ» قورىنا حات جونەلتكەنىمدە ادامشا ايتىپ، ەسكەرتكىشتىڭ استىنداعى جازۋدا ءومىر ءسۇردى دەگەن جىلدارىن وزگەرتىپ، تىم بولماعاندا «قارا اتاي بابا» دەپ جازىپ قويۋلارىن ەسكەرتكەن ەدىم.  ويتكەنى، بۇل ەسكەرتكىش جونىندە اڭگىمە شىقپاي تۇرعان كەزدە، اناۋ تايتقان-شۇناقتاعى قاراتاي دەگەننىڭ مازارىن بۇلاردىڭ باسىپ العانى تۋرالى  ورالداعىلاردان  ەستىگەن ەدىم. ءبىر عالىم كىشى جۇزدە قاراتاي دەگەن باتىردىڭ بولعانىن ورىنبور مۇراعاتىنان كەزدەستىرگەن ەدى.  ولار ىزدەنبەسە مەن بۇل تاياتقان-شۇناقتاعى وقيعانى ەستىمەس تە ەدىم. جالعان باتىردى ناسيحاتتاۋشىلار مەنىڭ حاتىما  جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا  مۇحامەد توقتاعانوۆ دەگەن بىرەۋدى  ماعان ايداپ سالادى.   ياعني، سەرىك سامارقانۇلى ايتقانداي، وزدەرى سوقتىعادى.  مۇحامەد توقاعانوۆقا ايتارىم: «قازاقتاردىڭ قۇپيا تاريحى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، ورىستىڭ باتىرى يليا مۋرومەتستىڭ قازاق بولعانىن ايتىپ، ونىڭ اتىن قازاقشالاپ ۇلى مۇرىن دەگەن ەكەن. ياعني، شوڭمۇرىن دەگەنى. سوندىقتان، اناۋ ەسكەرتكىشتىڭ استىنا ەندى «شوڭمۇرىن يليا مۋرومەتس» دەپ جازىپ قويىڭدار. ايتپەسە، اناۋ بايۇلىنىڭ جىگىتتەرى ەسكەرتكىشتى عالامتوردان كورىپ ۇناتىپ قالىپتى.  تورەلەردىڭ شەجىرەشىسى ارمان قيات تورەنىڭ  ايتقانىندا، كەزىندە وسى بايۇلىنداعى قاراتاي باتىردىڭ  ۇرپاقتارى «قاراتايلاپ» كەلىپ ءبىر تايپا ەلدى شاۋىپ كەتكەن ەكەن.  ەرتەڭ سولار «قاراتايلاپ» كەلىپ ەسكەركىشتى الىپ كەتەر...

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz