بۇگىندە قازاقستاندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءسوزى، ياعني، ءتىلى ورىسشانىڭ كوشىرمەسىنە اينالىپ بارادى. وسىلاي بولارىن جوعارىداعىلار  25 جىل بۇرىن ءبىلدى. ولار بۇل جىمىسقى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بار-جوعى ەكى-اق ءتاسىل جەتكىلىكتى ەكەنىن دە ۇقتى. ول ەكى ءتاسىلدىڭ ءبىرىنشىسى - قازاق تىلىنە قاعاز جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن اتاق بەرە سالىپ، وعان كوشۋگە اسىقپاۋ كەرەك دەپ قازەكەمدەردى الدارقاتا بەرۋ. اۋەلى 3-4 جىل دەپ بەلگىلەنگەن بۇل الدارقاتۋ مىنە، 25 جىلعا سوزىلدى. ەكىنشى جانە ەڭ قاۋىپتى ءتاسىل قازاقستاننىڭ بۇكىل تەلەارناسىن كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سامپىلداتىپ قويۋ. مىنە، قازىر وعان دا 25 جىل بولدى.

جان-جاقتان ولىمتىككە ۇيمەلەگەن قۇزعىنداي قاپتاپ كەلگەن كىم كورىنگەننىڭ يەلىگىندە كەتكەن جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىن، جەر-سۋدى ايتپاعاندا قازاقتى قازاقى بەت-بەينەسىنەن، ۇلتتىق نامىسىنان ايىرىپ، اناعان دا مىناعان دا «براتان»، «برات» دەگىزىپ ساناسىزداندىرۋ ءۇشىن الگى ەكى ءتاسىل ءالى دە قولدانىلىپ كەلەدى. وسى جىمىسقى بەينامىس ساياساتتىڭ سالدارىنان بۇگىنگى قازاقتىڭ ىشىندە مىناۋ  قازاقتىڭ ەلى، مىنا جەر، ونىڭ بايلىعى قازاكتىكى، بۇل ەلدە قازاق ءتىلى، قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى سالتانات قۇرۋى كەرەك دەيتىندەي ۇلتتىق سانادان، ۇلتتىق نامىستان ايرىلىپ قالعان ماڭگۇرتتەر قازىر ءجۇز مىڭداپ سانالادى. وسىنىڭ ءبارىن كوزىڭمەن كورىپ وتىرعاسىن ءوزىڭدى-ءوزىڭ جۇباتۋ ءۇشىن

ەڭ كيەلى كىتابىم بار، ول – قۇران

اتا-ءداستۇر – سارقىلمايتىن مول مۇرام

«قازاقستان دەگەن ەلدىڭ يەسى – تەك قازاق!» دەپ كۇمبىرلەيدى دومبىرام، - دەپ ولەڭ جازاسىڭ. ارينە، ورىسقا دەگەن ءالى دە قۇلمىنەزدەن قۇتىلا الماي، قۇتىلۋدى ويلاۋعا پارىق-پاراساتى جەتپەي جاتقان ۇلتىنىڭ ەرتەڭىنە ەرەكشە ءبىر ەرەڭدىكپەن قارايتىن قاتەپتى قارا نارداي قازاق جاستارى دا جەتەرلىك. ولار التى الاشتىڭ ءبىرى بوپ سانالاتىن قازاعىنىڭ قانشا جەردەن ازاتتىق الدىم دەپ جارياعا جار سالعانىمەن سوڭعى جيىرما بەس جىلدا ءتىلىنىڭ دە، ءدىلىنىڭ دە باياعى جالى كۇدىرەيگەن كوك ءبورى كەيپىنە قايتىپ كەلە الماي، جىعىلعان جونىن تىكتەي الماعان، قارنى تويعانىنا ءماز ءشيبورى قالپىندا قالىپ بارا جاتقانىنا ءىشىڭ كۇيەدى. ولار ءوز ەلىنىڭ قازاق ەلى نەمەسە قازاق رەسپۋبليكاسى اتانباي، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتانۋىنىڭ دا ارجاعىندا قازاققا تۋ سىرتىن بەرىپ تۇرعان ءبىر سىرعاياق ساياساتسىماق جاتقانىن دا سەزەدى. ولار «قۇداي قايدان بەرەدى دەرىڭ بار ما، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى تۇركى تەكتەس ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر باۋىرلاس رەسپۋبليكالار سياقتى ءبىز دە قول-اياعىمىزدى باۋىرىمىزگا الىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، ناعىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ الۋىمىز دا مۇمكىن-اۋ» - دەپ، ەرتەڭگى كۇنگە ۇزدىككەن ءبىر ءۇرزادا ۇمىتپەن قارايدى. جانە ولار ەلدە جۇرگىزىلىپ وتىرعان مىناداي ساياسات جاعدايىندا ونداي كۇن تەك جاراتۋشى يەمىزدىڭ عانا قۇدىرەتىمەن كەلۋى مۇمكىن ەكەنىن دە جاقسى بىلەدى. بۇل – كيەلى يسلام ءدىنىنىڭ «تەك شايتان عانا ءۇمىتسىز» دەگەن دانالىق قاعيداسىنا نەگىزدەلگەن ءۇمىت.

ەندى ءبىر قازاقتار بار. ولاردى وسى زاماننىڭ اسان قايعىسى دەسە دە بولادى. بۇلار كەشەگى ماسكەۋ باسقارعان كەڭەس زامانىندا قازاقتىڭ باسىنا ءۇيىرىلىپ تۇرعان قارا بۇلتتىڭ ءالى دە سەيىلە قويماعانىن، ءالى دە ماسكەۋدىڭ سوياۋداي جەز تىرناقتارى ءبىر بۇيىرىنە قادالىپ تۇرعانىن سەزىنەدى. ولاردى تىڭداساڭ دا، قاراساڭ دا كوڭىلىڭە قاياۋ كىرىپ، قارا زامان قازاققا تاياۋ ەكەن دەپ قالاسىڭ. ول اسان قايعىلار قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ جيىرما جىل بويى شۋىلداپ توي-تويلاۋى دا ءوزىن-ءوزى الداۋ، الاڭعاسارلىق، اباي اقساقال ايتقان  «وتىرىك»، «ماقتانشاق»، «بەكەر مال شاشپاق» سياقتى ءۇش دۇشپاننىڭ ءبىر كورىنىسى دەيدى.

سوندىقتان سول اسان قايعىلار:

ازاتتىق تاڭى اتقاندا

الدىمنان شىعىپ كىل ەگەس،

الاقان جايىپ اسپانعا

ءبىز كۇتكەن باقىت بۇل ەمەس، -

ەستى الىپ ەرگە قوندىرىپ،

ەگەمەن دەگەن ءبىر ەلەس

قولداعى باردى قور قىلىپ

ءبىز كۇتكەن باقىت بۇل ەمەس، - دەگەن سياقتى جىر جازادى. ولار ازاتتىق الىپ ۇستىمە تورقا كيەمىن دەپ ەم، جۇرقا كيدىم، باياعى بابالار ايتقانداي كۇمىسپەن كۇپتەلگەن كوكساۋىردىڭ ورنىنا جۇلىعى جىرتىق كون ەتىك كيدىم، قىزىم كورپەسىن اركىم كوتەرگەن كۇڭ بولدى، ۇلىم اركىمنىڭ ەسىگىن كۇزەتكەن قۇل بولدى، اتا تىلىممەن سويلەسەم، ءسوزىمدى شونجار ۇقپايدى، قىمىز قۇياتىن كۇبىگە كولا تولتىردىم، ارۋانام ۇلەكتەن ەمەس قوسپاقتان قايتىن بولدى، ءايمۇيىزدى اق قوشقارىنان ايرىلعان جايلاۋىمدى دوڭىز جايلادى

قۇلمىنەز بولعان قۇلىنىم

شاتتىعىن ىزدەپ شەت ەلدەن،

سۇمىراي بولدى سۇلۋىم

كورپەسىن اركىم كوتەرگەن

قارايمىن وڭعا سولعا دا

كۇڭگىرتتەۋ بوپ تۇر كەلەشەك،

ءبىز كۇتكەن باقىت، سوندا دا

ءدال مىنا باقىت ەمەس ەد، - دەپ كۇڭىرەنەدى. قۇداي كۇڭىرەنگەننەن ساقتاسىن! ءۇمىتسىز شايتان عانا، - دەيىكشى. الايدا، سىرت كوز سىنشى، سەن ءوز ءمىنىڭدى ءوزىڭ بايقاماساڭ دا، قانشا جەردەن بۇركەمەلەپ، جۋىپ-شايساڭ دا سەنىڭ تيتىمدەي ءمىنىڭدى ۇيىڭنەن ءدام تاتىپ كەتكەن مەيمانىڭ دا ءاپ دەگەننەن اڭعارىپ كەتەدى. انەبىر جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلىپ، ءبىر-ەكى كۇن جاتا-جاستانا كەتكەن يتاليالىقتىڭ الەمدەگى مەملەكەت اتاۋلىنى تۇگەلگە جۋىق ارالاپ ءجۇرىپ، ءدال قازاقتار سياقتى ءوز تىلىنەن، بۇكىل بولمىس-بىتىمىنەن ايرىلعان حالىقتى كورگەن ەمەسپىن دەدى. قاراپايىم قيتابان قازاق تا، قابات-قابات «حاروم» سالىپ، كوركىنە كوز تويمايتىن كولىك اتاۋلىنى مىنگەن كوسەم قازاق تا ەستىدى سول ءسوزدى. مىناۋىمىز ماسقارا ەكەن، ويانايىق ۇيقىدان دەگەن جوق. ونىڭ ەسەسىنە ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ «نۋ، ي چتو!»،  «كازاحستان نە تولكو دليا كازاحوۆ ەتو وبششي دوم!» دەپ دوڭايبات شەككەنىن دە كوردىك. اشەيىندە، «قازاقستاننان ورىستار كوپ كەتىپ جاتىر» «ورىس ءتىلى قاعاجۋ كورە باستادى، بۇنىڭ ارتى نە بولۋى مۇمكىي؟» دەگەن سىڭايداعى سۇرقىلتاي ساۋالدار قويىپ جاتاتىن ورىس گازەتتەرى بۇل تۋرالى ءلام دەگەن جوق. بارىنەن دە جانعا باتاتىنى بۇگىنگى قازەكەم وسىندايدان كەيىن ەسىمدى جينايىن، دەمەيدى.

وسىندايدا باياعى جان-جاك رۋسسونىڭ ورىستار تۋرالى ايتقانى ەسكە تۇسەدى. ول ورىس حالقى ەشقاشان وركەنيەتتى بولا المايدى دەي كەلىپ، ونىڭ سەبەبىن بىلايشا دالەلدەمەك بولادى. ءى-پەتردىڭ ىستەگەن جاقسى ىستەرى كوپ. بىراق ول ەڭ اۋەلى  ورىس ۇلتىن ءوز قالپىنا كەلتىرىپ الماي، ورىستارعا اعىلشىن، نەمىس سياقتى وزگەلەردىڭ مادەنيەتىن تىقپالاعانى، سولاردى كوپتەپ ەنگىزگەنى زور قاتەلىك بولدى» - دەيدى.  سول رۋسسو ايتقانداي قازىرگى قازاق باسشىلارى 300 جىل رەسەي بوداندىعىندا بولعان قازاقتى قازاق قالپىنا كەلتىرۋدى ويلاماق تۇگىل ونىڭ قازاق اتاۋىن "كازاحستانەتس" قىپ وزگەرتۋ كەرەك دەگەن انەبىر جىلعى پيعىلىنان ءالى دە ايني قويعان جوق. سونىڭ سالقىنى ما قايدام، قازىر «قازاقتار بالالارىنا قازاقشا ات قويۋدان دا قاشاتىن سياقتى». بۇل سوناۋ كەڭەس زامانىندا دا شاڭ بەرىپ قالعان ماڭگۇرتتىك قۇبىلىس بولاتىن. سول كەزدەردىڭ وزىندە-اق كەيبىر ەرتىسبايلار ءوزىن - ەگور دەپ، ساعىنتايلار - ساشا، اقىشتار - اكيش، ساۋدابايلار - ساشا، جاقسىبەكتەر - جەنيا، زاعيپالار - زويا دەپ تانىستىرۋدى دارەجە كورەتىن. ولار سول ورىسشا ەسىمدەرىن قولىنىڭ سىرتىنا، ساۋساقتارىنا كوكپەڭبەك قىپ ينەمەن (تاتۋيروۆكا) جازىپ الاتىن. ءتىپتى، ءبىر-بىرىنە «كوليا»، «الەشا» دەيتۇعىن. اۋىلداردا سوۆحوزبەك، كولحوزبەك، فەرمەباي دەگەن سياقتى، «اۋىلشارۋاشىلىق» ەسىمدەر سوۆەتحان، سوتسيال، اۋدانبەك، كوممۋنار "فورماتسيالىق" ەسىمدەر، سايلاۋباي، سەزبەك، سەكىلدى «ساياسي ءىس-شارالار» ەسىمدەرى تولىپ كەتتى. ءوز جەرىندەگى نەبىر زاڭعار شىڭداردى قومسىنىپ، بالاسىنىڭ اتىن ەۆەرەست، ەلبرۋس قويعاندار دا بولدى. اتلانت مۇحيتىنىڭ ارعى بەتىنەن ءوز ەلىمەن سيىسپاي قاشىپ كەلگەن لۋيس كورۆالاننىڭ اتىمەن اتالعان كورۆالان دەگەن بالانى قىزدار قوربولعان، كوربالا دەپ مازاقتاپ جۇرگىزبەگەسىن الگى بايعۇس تالاي مەكەمەنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ ءجۇرىپ ازەر دەگەندە قورعانبەك اتاندى. ءستاليننىڭ قاندى قانجار ساياساتى قىلكەڭىردەككە تاقالىپ تۇرعان قارا زاماننىڭ وزىندە بۇكىل ءماجىلىس، ءماسليحاتتى تەك قازاق تىلىندە وتكىزۋ كەرەك دەپ ۇرانداعان، قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن، ۇلتتىق تاربيەسىن ساف كۇيىندە ساقتاۋ ءۇشىن جان الىپ، جان بەرىپ ارپالىسقانى ءۇشىن حالىق جاۋى اتانىپ، اتىلىپ كەتكەن ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆپەن اتتاس بولىپ جۇرمەيمىن دەپ ۇزاقباي دەگەن ەسىمىن وزگەرتكەن اعامىز دا بولدى. دوكەيلەر بالاسىنىڭ اتىن ءبىرى ەرنەست، ءبىرى تەلمان قويدى. بۇرىنعىنىڭ تولە، قازبەك، ايتەكە، سارتاي، جەتەس، مايقى، موڭكە بيلەردىڭ اتىن قويۋ ارتتا قالۋشىلىق بوپ سانالدى. ولاردىڭ ورنىنا  پاتريستەر، يوسيف، تيتولار تۋىپ، بۇگىندە ساقالى جوق اقساقالدارعا اينالدى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاق تەلەارناسىنىڭ ءبىرى ءبىر قازاق وتباسى بالاسىنىڭ ەسىمىن البەرت گور قويىپتى دەپ جاھانعا جار سالدى. ول كەزدە البەرت گور اقش-تىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن ەدى. 2000-جىلى دۇنيەگە كەلگەن ميللەنيۋم، ميلەن، ميلەنا دەگەن قارادومالاق، ءتامپىش تاناۋلار قازىر ءورىپ ءجۇر. بۇل ءۇشىن دە جالپى قازاقتى جازعىرۋ – جالا، كۇنا. ەگەر ەلدى اۋەلى ءوز ۇلتىن، ياعني، قازاقتى ويلايتىن ازاماتتار باسقارىپ، وتىرسا سولار ميللەنيۋم ەمەس جاڭا مىڭجىلدىق كەلدى دەپ ۇرانداتار ەدى عوي. الدە كونگرەس حولل دەگەن ەۋروپاشا اتى بار عيماراتتىڭ ىشىندە قازاقشا «جاڭا عاسىر»، «جاڭا مىڭجىلدىق» دەگەن سوزدەردىڭ ايتىلۋىنىڭ ءوزىن قازاققا كوپ كوردى مە كىم ءبىلسىن، سولار سول كەزدە «ميللەنيۋم پاتتي» دەپ ەكى اي بويى ۇلارداي شۋلادى. مىنە، قازاقتىڭ بۇگىنگى قاراتامپىش قۇلىنشاقتارى مەن قوشاقاندارىنىڭ ميلەن، ميلەنا اتانۋىنا باسشىلارىمىزدىڭ ەۋروپا، اقش دەپ اتالاتىن ءنان بۇقالارعا كۇيلەگەن قۇناجىنشا بوكسەسىن بەرۋ ساياساتى وسىلايشا سەپ بولدى.

ءيا، تۇتاس ءبىر ۇلتتى نە جاعىمپاز، ەلىكتەگىش ۇلت دەپ، نە ءتۇپ-تۇگەل باسقىنشى، قاناۋشى ۇلت دەپ كىنالاۋ اعاتتىق. مىسالى، سوناۋ جىلدارى تۇلابويىنان ساموگون مەن ماحوركا ساسىپ، «يا رۋسسكي!»، «يا پرەدستاۆيتەل ۆەليكوگو رۋسسكوگو نارودا» دەپ كەۋدەسىن سابالاپ جۇرگەن ماس ورىستى تالاي كوردىك. بىراق سوعان قاراپ، بۇكىل ورىستى اقىماق دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، سول تۇستا كرەملدە ول بايعۇستاردى  «ءبىز ۇلى حالىقپىز!»، «ءبىز باسقالاردى ۇيرەتۋشى حالىقپىز» دەپ ەسىرتىپ قويۋشىلار وتىردى. ماسكەۋ ول  ساياساتىنان ءالى دە ايني قويعان جوق. ماسكەۋدەگىلەر بۇگىندە زامان وزگەرىپ، الەم باسقاشا جولعا تۇسە باستاعاسىن ەندى الگى اشىق ۇستەمدىك ساياساتىن وزگەرتىپ، قازاقستاندا ورىس تىلىنە قىسىم جاسالۋدا، ورىستار كوشىپ كەتىپ جاتىر دەگەن سياقتى ءمۇتتايىم، بايبالام ساياساتقا كوشتى. بۇل اسىرەسە، قازاقستانداعى ءورىستىلدى گازەتتەردە  وتە ءجيى جاريالاناتىن بولدى. سول ءۇشىن دە قازاقستاندا ورىس مەكتەپتەرى مەن ورىس ءتىلدى تەلەارنالاردىڭ ۇلەس سالماعى باسىم بولىپ تۇر. تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە تەك قازاقستاندا عانا ورىسشا مەكتەپ سانى جەتىپ ارتىلىپ جاتىر، تەك قازاقستاندا عانا بۇكىل تەلەارنا ورىس تىلىندە سارناپ تۇر. مىنە، قازاقتىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە، اتى دا، زاتى دا ءالى ورىسشانىڭ شىرماۋىنان شىعا الماۋى، شىقپاق تۇگىل شىرمالىپ باراتقانى وسىدان.

ايتپاقشى، قازىر قازاقتاردىڭ ىشىندە ەسىمى ورىسشا، فاميلياسى قازاقشا، ۇلتى كىم ەكەنى بەيمالىمدەر وتە كوپ. مىسالى، ۆالەري جۇمانوۆ نەمەسە ەۆگەني ساقىپجانوۆ دەگەندەر شە؟ راس، وندايلار كەيدە ءوزىن قازاقپىن دەپ تە اتاي بەرەدى. قازىرگىلەردى قايدام، بىراق، كسرو زامانىندا  قازاقستان باسشىلارىندا قۇلمىنەز باسىم بولدى. ءبىز سونىڭ زاردابىن ءالى تارتىپ كەلەمىز. سولاردىڭ قۇلمىنەزىنىڭ كەسىرىنەن قازىرگى قازەكەمدە اتا-باباسىنىڭ  اتى-ءجونىن ورىسشاعا بەيىمدەپ، بۇرمالاپ جازاتىن عادەت ءالى قالماي كەلەدى. مىسالى، اكيشەۆ، ساگينتاەۆ، دجانبۋرشين، ساتۋۆالدىەۆ، چۋكاەۆ، اكچالوۆ، كۋچۋكوۆ، چۋكۋروۆ دەگەن سياقتى ادام تۇسىنبەيتىن فاميليالار شىقتى. جاقىندا گازەتتەن ۋميرياەۆ دەگەن قازاقتى كوردىك. بالالى بولعان قازاق اللاعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر، اللا ەسىركەپ، مۇسىركەپ بەردى عوي دەپ اتىن شۇكىر، ەسىركەپ دەپ قويادى.

ال سونداي ءبىر اللاعا دەگەن يگى، نيەتپەن بەرىلگەن ەسىركەپ اتاسىنىڭ اتىن ورىسشاعا بەيىمدەپ ءوزىن ەسەرگەپوۆ دەپ اتاپ جۇرگەن ادامعا نە دەيسىڭ؟ ەسەر دەگەن اۋمەسەر، دورەكى، بۇزاقى دەگەن جاعىمسىز ماعىنانى بىلدىرەدى. ەندەشە، ءوز اتاڭنىڭ اتىن ورىستىڭ ايتۋىنا ىڭعايلاپ سونشاما ءبۇلدىرۋدى ساناسىزدىق پەن نامىسسىزدىقتىڭ قاي تۇرىنە جاتقىزار ەدىڭىز؟

قازىر قازاقتاردا تارعىن، قامبار، الپامىس، قوبىلاندى، ابىلاي، ءابىلحايىر، ورازمۇحاممەد، قۇلمۇحاممەد، ءنادىر، باكىر، ماماي، توقتامىس، سارتاي، جاڭگىر، ماحامبەت، يساتاي سياقتى بۇرىن ءجيى كەزدەسەتىن ايبىندى ەسىمدەردى ەمگە تابۋ قيىن. ونىڭ ورنىنا نە ماعىناسى، نە ءمانىسى جوق ەرنۇر، ەركەبۇلان، دياس، جاسۇلان، نۇرجاس، ولجاس ەكىنىڭ بىرىندە بار. سوندا بالالى بولىپ جاتقان سول قازەكەم اۋ «نۇر قالاي ەر بولادى، نۇردىڭ جاس، كارىسى بولا ما ەكەن. ال دياس دەگەن نە دەپ ءبىر ءسات ويلانۋ قابىلەتىنەن دە ايرىلىپ قالعانى ما؟ مىسالى، بۇلان دەگەن جىلقى ءتارىزدى، بىراق اشاتۇياق جابايى اڭ. قازاقتا «بۇلان، بۇلان، بۇلان سان، بۇلان سانىن وق تەسەر، بۇلىقسىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ جومارت قولىن جوق كەسەر» دەگەن جىر جولدارى بار. بۇلاننىڭ ورىسشاسى – لوس. سونداي بالاسىن قوشاقانىم، قۇلىنشاعىم، بوتام دەپ ەركەلەتەتىن قازاق ەندى بالاسىن ەركە بۇلانىم ياعني، شالوۆليۆىي لوسىم دەۋگە شىققانى ما؟ ال زۋ ەتىپ ءومىر قۇرعىر وتە شىعىپ جەتپىسكە كەلگەندە الگى جاسۇلان قاي ۇلان بولادى.

قازاقتاعى قۇلمىنەزدىڭ قالماق تۇگىل ءورشىپ باراتقانى اسىرەسە، قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ ءوز ەسىمدەرىن بۇرمالاپ ايتۋىنان ايقىن كورىنۋدە. قازىر بايانىمىز، ءوزىن - بايانا، شولپان - شولپانا، قىمبات - كىمباتا، اينۇر - اينۋرا،  نۇرگۇل - نۋرگۋليا، اسەم - اسەما دەپ اتايدى. بۇل دا بارىپ تۇرعان قۇلمىنەزدىڭ ناقتى كورىنىسى. ويتكەنى، بۇل قىزدار ءوز ەسىمىنىڭ سوڭىنا ورىسشا «جەنسكي رودتىڭ» «ا» دەگەن «وكونچانيەسىن» جالعاپ، ورىسشاعا بەيىمدەپ ايتادى. ءتىپتى، بەركۋت دەگەن جىگىت ء(سىرا، بۇركىت شىعار؟) جانىنداعى ايشاسىن تەلەديداردان اي-ي-شا دەپ، ەكپىندى «ي» دىبىسىنا ءتۇسىرىپ ياعني، ورىسشالاپ ايتۋعا شىقتى. سوندا نەمىز قالدى، ەندى؟ بۇيتە بەرسە، قازەكەم ەندى ءبىر كۇندەرى قازىرگىلەرشە ايتقاندا «يننوۆاتسيانىڭ» كومەگىمەن كوزىمىزدىڭ قاراشىعىن كوگەرتىپ، كىرپىگىمدى اعىلشىنداردىكىندەي اققىلشىق قىپ بەرىڭدەر دەپ رەسەيگە، ەۋروپاعا تاپسىرىس بەرە باستاۋى دا مۇمكىن-اۋ. قازىر قازاقتىڭ قىزى - كۇيەۋ، جىگىتى - كەلىنشەك تابۋ ءۇشىن «كتك» تەلەارناسىنداعى «داۆاي پوجەنيمسيا» سياقتى جوبالارعا جۇگىنەتىن بولدى. وعان بارعان قازاق قىز -جىگىتتەرىنىڭ باس جەڭگەتايى - ا. باباەۆا دا، باس «قۇداعايى» - ن.ەرمولوۆا. مۇنداي سوقىر «وركەنيەتتىلىك»، مۇنداي سوقىر «مادەنيەتتىلىك» قازاقتان باسقا بىردە-ءبىر تۇركى تىلدەس، بىردە-ءبىر يسلام ءدىنىن ۇستانعان كورشىلەرىمىزدە جوق. قازاق وسى كۇنى بىرەۋى تۇشكىرىپ جىبەرسە «ساۋ بول!» دەيدى. بۇل تۇشكىرگەن ورىسقا ايتاتىن «بۋد زدوروۆتىڭ» كوشىرمەسى. ايتپەسە، اتام قازاق مۇندايدا ءبىر-بىرىنە «ءجا، راحىم اللا!» دەيتىن ەدى عوي. ءبىر تاڭداناتىنىمىز – ءومىر بويى قالىڭ قىتايدىڭ ورتاسىندا كەلە جاتقان قىتاي قازاقتارى ءبىر اۋىز قىتاي ءسوزىن ارالاستىرماي سويلەيدى. ال ءبىز باس-اياعى جەتپىس جىلدىڭ ىشىندە ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ جارتىسى ورىسشا، نە ورىسشانىڭ اۋدارماسى بولىپ كەلەتىن ءدۇبارا ۇلتقا اينالدىق. ويتكەنى، ورىس وتارشىلىعىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى سول - ورىستار سەنىڭ جەرىڭدى، بايلىعىڭدى باسىپ الۋمەن عانا قويماي، بىردەن تىلىڭنەن، ۇلتتىق مادەنيەتىڭنەن، ۇلتتىق ساناڭنان ايىرۋعا كىرىسەدى. ءوز ۇلتىڭدى وزىڭە جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتەتىن نەبىر سۇرقيا ساياساتتى قولدانادى. ميى، ساناسى 70 جىل ەمەس، 700 جىل وتارلانسا دا شىن تاۋەلسىزدىك، شىن ازاتتىق العان ۇلت بۇلايشا، ماس ادامشا ءلايلىپ، الجاسىپ سويلەمەيدى.

قازىر قازاقتار اراسىندا «ڭ»-دى «ن» قىپ ايتۋدى دارەجە كورەتىندەر وتە كوبەيىپ بارادى. ولار «جاڭا دەگەندى - «جانا»، «مىڭ تەڭگە» - «مىن تەنگە»، «ولەڭ دەگەندى - «ولەن»  دەيتىن بولدى. كولىكتەگى باقىلاۋشىلار «وڭاي» كارتاسى دەگەننەن گورى «وناي» دەگەندى ءسان كورەدى. نەتكەن سوراقىلىق؟! ءبىز قازىر ءويتىپ-جاتىرمىز دا ءبۇيتىپ جاتىرمىز، جەتىلدىك، جەتىستىكتىڭ شىڭىنا شىقتىق دەپ ءوز لەپىرمەسىنەن ءوزى ءلاززات الىپ «مىڭ ءبىر تۇنشە» ايتقاندا كايفكە تۇسەتىن كوبىككەۋدە ۇلتقا اينالدىق. ال كايفكە تۇسكەن ادام ءوزىنىڭ مۇلدە باسقا ادامعا اينالىپ باراتقانىنا ءمان بەرە بەرمەيدى. قازىر كوشەلەردەگى «پرودايۋتسيا كۆارتيرى» دەگەننىڭ قاسىنداعى «ساتىلادى پاتەرلەر»، سىراحانا ماڭدايشاسىنداعى «پيۆو حولودنوەنىڭ» تۇسىنداعى «سىرا سالقىن» دەگەندەردى وقىپ-اق قازاعىڭنىڭ ءوزى دە، ءسوز ساپتاۋى دا ورىستىڭ كوشىرمەسىنە اينالىپ باراتقانىن بايقاي بەر! بۇل قازاقتىڭ تىلىنە دەيىن ورىسشاعا تاۋەلدىلىگى بۇرىنعىدان كۇشەيە تۇسكەنىنىڭ انىق ايعاعى!

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن كورەيالىق جاپ-جاس پروفەسسوردىڭ قازاق جۋرناليسىنە بەرگەن سۇحباتىن وقىدىم. ونىڭ اڭگىمەسىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى: بىز–كورەيلەر باس-اياعى 40 جىلداي عانا جاپونداردىڭ ەزگىسىندە بولدىق. بىراق ءبىزدىڭ ۇلكەنىمىزدىڭ دە، كىشىمىزدىڭ دە كەۋدەمىزدە جاپوندارعا دەگەن ۇلكەن اشۋ-ىزا بار. ال قازاقتار 300 جىلدان استام رەسەيدىڭ ەزگىسىندە بولدى. سويتە تۇرا، سىزدەر ىلعي ورىستاردىڭ ىعىنا جىعىلىپ سويلەپ تۇراتىندارىڭىزدى بايقادىم. بۇل الدە ءوز تاريحتارىڭىزدى دۇرىس وقىتپاۋدان با، جوق الدە باسقا سەبەبى بار ما بىلمەيمىن» دەپتى. وسى ءسوزدىڭ جانى بار. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەننەن كەيىنگى جازىلعان مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورنى  شاكىرتتەرىنە ارنالعان تاريحىمىزدا قازاق حالقىنا پاتشالىق جانە كەڭەستىك رەسەيدىڭ كورسەتكەن شەتسىز-شەكسىز قورلىق-زورلىعى، قىرىپ جويۋى ءاتۇستى عانا ايتىلادى نەمەسە مۇلدە ايتىلمايدى دەۋگە دە بولادى. بۇل دا قازاقتىڭ نامىسىن ۇلتتىق ساناسىن وياتپاي، ۇرپاقتى ماڭگۇرت قالپىندا ساقتاۋدىڭ ءبىر امالى. قازىر اۋتوبۋس، تروللەيبۋستىڭ ەسىگىنەن باسىن قىلقيتىپ بىرەۋ اتۋعا الىپ باراتقانداي «پريامو پو ابايا دو كونتسا»، «ۆنيز پو توللە بي» دەپ باقىرىپ-شاقىرىپ بارا جاتقان كوندۋكتور قازاق قىز-جىگىتتەرىن كورەسىز. وزدەرى سول ومىرىنە ءدان ريزا. ولارعا «سونى قازاقشالاپ حابارلامايسىڭ با، ورىستار اداسىپ كەتەتىندەي ورماندا جۇرگەن جوق قوي!» دەسەڭ، «كاكايا رازنيتسا!؟» دەپ وزىڭە اجىرايا قارايدى. ولار ەلدەگى تىنىشتىق دەگەنىمىز ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسۋ دەپ ويلايتىن بولۋى دا مۇمكىن. ۇرپاقتىڭ، تۇتاس ۇلتتىڭ ساناسىزدانۋى  دەگەنىمىز وسى. ال ساناسىز ادام ءوزىم دە، ءسوزىم دە ورىستىڭ كسەروكوپياسىنا اينالىن جويىلىپ كەتپەيىن دەپ ەمەس، ۇلتشىل اتانىپ كەتپەسەم بولار ەدى دەپ «ۋايىمدايتىنىن» كوردىم. وتكەن جىلى سونداي ءبىر جيەنىم ماعان: «سەن ۇلتشىلسىڭ! ابايلاسايشى، ۇلتشىل بولام دەپ گيتلەر نە بولدى؟!» دەدى. مىناۋ شىنىمەن مەنى گيتلەرمەن سالىستىرىپ تۇر ما، الدە قالجىڭى ما دەپ بەتىنە قاراسام، شىن رياسىز كوڭىلمەن، مەنى گيتلەر بولىپ كەتپەسىن دەگەندەي سونداي ءبىر اياۋشىلىقپەن ايتىپ تۇر ەكەن. «قوي، گيتلەر بولماي-اق، ەڭ بولماسا ساپارمۇراد نيازوۆ، يسلام كاريموۆ سياقتى ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ  ءتىلى مەن دىنىنە قامقورلىق جاسايتىن حۇزىرەتىم، بولسا جەتەدى» دەپ كۇلدىم دە قويدىم.

وسىنىڭ ءبارى از دەسەڭىز، قازاقستانداعى ءورىستىلدى گازەتتەر «كىم شالاقازاق، كىم ناعىز قازاق، كىم مامبەت قازاق، ولاردىن قايسىسى وركەنيەتتى، مادەنيەتتى» «قازاق قاي ءدىندى ۇستانۋى كەرەك؟» دەگەن سياقتى نەبىر سايقالي ساۋالدار قويىپ، وعان ورىسشا سويلەيتىن قازاقتارعا جاۋاپ بەرگىزىپ، قازاق اراسىندا الاۋىزدىقتار تۋعىزۋعا اشىقتان-اشىق كىرىستى. بۇل ماسكەۋدىڭ تاپسىرماسى ما، الدە ءوزىمىزدىڭ بيلىك باسىندا وتىرعانداردىڭ ىشىندە وسىنداي ىرىتكىنى قوزدىرىپ وتىرعاندار بار ما، ءبىز ونى بىلمەيمىز. بىراق ولار بۇنى دەرەۋ توقتاتپاسا، بۇنىڭ ءتۇبى ۇلكەن ءبىر قاسىرەتكە، قانتوگىسكە اپارارى ءسوزسىز.

وسىنىڭ ءبارى الدەبىرەۋلەردىڭ الداعى ۋاقىتتا قازاقستان – كازاحستاندا ۇلكەن ءبىر الاساپىران جاساۋ ءۇشىن وتكىزىپ جاتقان رەپەتيتسيا، ياعني، ازىرلىگى ەمەس پە دەگەن ۇرەيلى ءبىر وي تۋعىزادى. كورشىلەس وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان سوناۋ بالتىق ەلدەرى قازاقستانداعى وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە وتىر. ولار جاڭاعى كورەي جىگىتى سياقتى قازاقتارعا مۇسىركەي قاراپ، ايانىش بىلدىرەتىنىن تالاي-تالاي سوزدەرىنەن دە اڭعارعانبىز. قازاق شونجارلارى دا بۇنى بايقاماي وتىرعان جوق. ولار كۇنى ەرتەڭ الگىندەي ءبىر الاساپىران بالە باستالىپ كەتسە، (اللا ونىڭ بەتىن ارمەن قىلعاي!), قازاقتى عانا كىنالاپ، قازاقتىڭ ىشىنەن عانا تىنىشتىعىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دۇشپاندارى، «بۇزاقىلار»، «ەكسترەميستەر» ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋشىلار ءتىپتى «تەرروريستەر»  «تاۋىپ الۋى» دا مۇمكىن. قالاي دەسەڭىز دە بۇگىنگى قازاقتىڭ وزىنە دە، سوزىنە دە، ياعني، تىلىنە دە ەشقانداي قاۋىپ-قاتەر جوق دەي المايسىز. قىسقاسى، ۇلت بولىپ ءوزىن-ءوزى امان ساقتاپ قالۋى ءۇشىن جوعارىداعى ءورىستىلدى شونجار قازاقتىڭ دا، قورا-قوپسى ماڭىنداعى قيتابان قازاقتىڭ دا ۇلتتىق نامىسى مەڭ ۇلتتىق ساناسىنا قوزعاۋ سالاتىن كەز جەتتى. بۇل ماسەلەدە ءبىز كوپ جىل كەشىگىپ قالدىق. ەندى كەشىكسەك، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق مىڭ ءبىرىنشى مارتە تىرىلمەيدى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz