اۋەلگى ءسوز

قازىر ءبىز الاساپىران، ءارى  ءبىر عاجايىپ ءبىر زاماندى باستان كەشىرىپ وتىرمىز. وسى تۇستا باسقا-باسقا،  قازاقتىڭ ءوزى دە، رۋحى دا جانۇشىرىپ زور ارپالىس ۇستىندە وتىر. قازاق وسىنداي الماعايىپ، قيىن كەزدە وتىرعاندا ءبىز قالاي بىلق ەتپەي، تىنىش وتىرا بەرەيىك. كەۋدەسىندە جىلت ەتكەن نامىس ۇشقىنى بار پەندە بۇندايدا ەڭ بولماسا، «ويپىرم-اي» دەپ ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويار. بىزدىكى دە سول.

ۇلت

 ءبىز –  قازاق دەگەن ەلمىز، جۇرتپىز، ۇلتپىز. ۇلتتىعىمىزدىڭ دالەلى – وزگە جۇرتقا ۇقسامايتىن ءتىلىمىز، ءدىلىمىز بار، بەت-ءپىشىن پەردەمىز بار. ەلدىگىمىزدىڭ  دالەلى – وزگەگە ەمەس، وزىمىزگە عانا تيەسىلى اتامەكەن جەرىمىز بار. سول جەرلەردە ەن جايلاعان، نەشە مىڭ جىل مىزعىماي تۇرعان قاعاندىقتارىمىز، وردالارىمىز بولعان. ولاردى باسقارعان ءمۇيىزى قاراعايداي حان-سۇلتاندارىمىز،  بي-باتىرلارىمىز بولعان.

تاريح ساحناسىنا قاراساق،  ولاردىڭ جول بويىندا سايراپ جاتقان  ىزدەرى  بار.

تاريح

تاريحىمىز زور. زاڭعار بيىك، تۇڭعيىق تەرەڭ. شىم-شىتىرىق جۇمباق. بالداي ءتاتتى، ۋداي اششى. سول تاريح ساحناسىنان جەلدەي گۋلەپ عۇندار ءوتتى، ساپ تۇزەپ ساقتار ءوتتى. كوك ءبورىنى ءپىر تۇتىپ، دۇنيەنى تىتىرەتكەن تۇرىك قاعاناتى ءوتتى. يسلام ءدىنىن وزىنە التىن قازىق، جارىق شامشىراق ەتىپ قاراحان ەلى ءوتتى. جارتى الەمدى بيلەپ ايبارلى التىن وردا ءوتتى. سول التىن ورداداي اسىلدىڭ، نۇردىڭ سىنىعى بوپ جارقىراپ قازاق ورداسى ول دا ءوتتى.

ءبىز قازاق ءوزى جەكە تۋىپ، وزدىگىنەن جەتىلگەن ۇلت ەمەسپىز. و باستا ادام اتا مەن حاۋا انا ناسىلىنەن شىققانبىز. بەرىدە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن تاريح تالكەگىنە ءتۇسىپ، اۋەلى تۇرىك، كەيىن قازاق دەپ بولىنگەنبىز. كەيىن دە، تاعى دا  سول تاريحتىڭ تالكەگىمەن ەلدىگىمىزدەن ايىرىلىپ، بوداندىق قامىتىن كيىپ، جانشىلىپ، بۇرىشتا بۇقپانتايلاپ جاتقان ەل ەدىك. ەندى مىنە، كۇن تۋىپ، ەلدىگىمىز قولىمىزعا قايتا ءتيىپ وتىر. وعان دەيىن مەملەكەتتىكتىڭ، ەلدىكتىڭ ىشتەي زارىن تارتۋمەن بولىپ ەدىك. شۇرقىراسىپ تابىسقا سول ەلدىكتى ەندى، سىرەسىپ ۇستاپ قولدان شىعارماۋىمىز كەرەك.

سوندا عانا تاريحتىڭ بەتى بىزگە قارارى حاق.

 ءدىن

ءدىنىمىز – يسلام.  كىتابىمىز – قۇران كاريم.  ءۇيىمىز – قاعبا.  پايعامبارىمىز –  مۇحاممەد (اللاھتىڭ وعان يگىلىگى  مەن سالەمى بولسىن). راببىمىز – اللاھ!  دىننەن بۇرا تارتار جايىمىز جوق. ءدىن بىزگە نە ءۇشىن كەرەك؟ ءسان ءۇشىن كەرەك ەمەس، قىزىق ءۇشىن كەرەك ەمەس. اسىل جاراتىلعان ادامدىق كەيپىمىزدى بوق-بىلعانىشتان، قور بولۋدان ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك. ءدىننىڭ جازبا دەرەگى – قۇران. قۇران ءوزى – ۇگىت ءھام قۇلاقتاندىرۋ. ۇگىت بولعاندا، ادامشىلىققا ۇگىت. ادامشىلىقتىڭ التىن ەرەجەسىنە ۇگىت. ول ءبىزدىڭ وزدىگىنەن بىتەۋ جاتاتىن كوكىرەك كوزىمىزدى اشۋشى، جول سىلتەگىش.

اللاھ ءبىزدى جاراتتى. جوقتان بار عىلدى. سول جوقتان بار بولعاننىڭ ىشىندە قازاق تا بار. ەندى، ءبىز قايتىپ  سول دىننەن، سول اللاھتان شەت قالامىز؟!

ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدىڭ شىن مۇراتى – قيامەتكە دەيىن اللاھ جار بولىپ، ەل بولىپ تۇرۋ! ەزىلگەن،  ەل ەمەس، ەڭسەلى ەل بوپ تۇرۋ!

 ادەت-عۇرىپ

ادەت-عۇرىپسىز حالىق بولا ما؟ ەل بولا ما؟ ءبىزدىڭ ادەت-عۇرپىمىزدىڭ ەكى قاينار كوزى بار. ءبىرى – تۋما، وزىمىزدىكى، قازاقتىكى. ەكىنشىسى – ءدىني، مۇسىلماندىق. ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، ءار ۇلتتىڭ وزىنە عانا تيەسىلى، وزىنە عانا جارامدى بولماق. ال، ءدىني ادەت-عۇرىپ بارشا ادامزات بالاسىنا ورتاق. ول ۇلت تاڭدامايدى. ءدىني ادەت- عۇرىپ ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتىڭ پايدا زيانىن، اق قاراسىن اجىراتىپ بەرۋگە كومەكتەسەدى. ويلاپ قاراڭىز، دىندە اقىلعا قونبايتىن ارتىق-اۋىس، ولپى-سولپى ينەنىڭ جاسۋىنداي نارسە بار ما؟ جوق. ويتكەنى، ول ءدىن شاتاسۋى ءۇشىن، قۇداي شاتاسۋى كەرەك. ال، قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنىڭ كەم جەرى اسپانداعى جۇلدىزداي كوپ. ويتكەنى، ول ادەت-عۇرىپتى جاساپ وتىرعان قۇداي ەمەس، حالىق. راس، حالىق كوپ. بىراق، قانشا كوپ بولعانمەن، ول ءبىر قۇدايعا تاتي ما؟

ءبىزدىڭ حالقىمىز – «اتا كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەيدى. ال، قازىر سول وق جونار ۇلدارىمىز، تون پىشەر قىزدارىمىز كانى؟ قىزدارمىز انا جولىنان اۋىتقىپ، «كوك ينەنى كوتىنەن تۇرتە المايتىن» مۇشكىل حالگە جەتىپ وتىر. بەسىك جىرىن ۇمىتىپ، «وت جاعىپ، ءتۇتىن تۇتەتۋدىڭ» سيقىرلى ونەرىنەن قول ءۇزدى. بۇل قانعا سىڭگەن ادەت-عۇرىپتىڭ، سالت-ءداستۇردىڭ ءوڭى قاشىپ، جانسىز ولىكتەي كۇي كەشىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. بۇل ۇلكەن جان كۇيزەلىپ، ويلانار ءجايت!  ويتكەنى، ءبىزدىڭ ىشكى كۇيىمىز كەلمەي، سىرتقى كۇيىمىز كەلمەيدى. ىشكى كۇيدىڭ ۇياسى، ۇيىتقىسى – وتباسى، وشاق قاسى. وتباسى، وشاق قاسىنىڭ بيلەۋشى پاتشاسى – ايەل، انا. ال، ەل پاتشاسى، جەر پاتشاسى –  ەركەك كىندىك ۇل. ۇلدىڭ ءجونى بولەك. ولارعا ايتىلار ءسوز، ارتىلار جۇك ءزىل باتپان اۋىر. ولار الدىمەن ۇركە قاشپاي دىنگە جاقىنداسىن. ءدىننىڭ ءدامىن تاتىپ كورسىن، قانداي ەكەن. ودان سوڭ، قازاقتى مەڭگەرسىن. ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدى ىسكە اسىرار سولار. وسى ادەت-عۇرىپ ۇلگىلەرىن جاستارىمىزدىڭ بويىنا سىڭىرەتىن – ءبىز، ءوزىمىز. ول ءۇشىن سول ادەت-عۇرىپ ۇلگىسىنە ءوزىمىز ساي بولۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، حالقىمىزدىڭ زامانىنا ساي تۋعان كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتپاقشى: «بالام دەگەن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەگەن بالا قايدان شىقسىن». وسى بىزگە باعىت-باعدار بولماق. جاس ۇرپاق الدىڭعىلار نە ۇلگى كورسەتسە، سونى ىستەيدى. ولار ويدان قۇراپ، ۇلگى-ونەگە المايدى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ جۇرتىمىز بۇنى مىقتاپ ويلانۋى كەرەك.

ءبىز ىشكى رۋحىمىزدى توزدىرىپ، جارامسىز عىپ الماۋىمىز كەرەك. وزىمىزدەگىنىڭ ءبارى جاسىق، وزگەنىڭكىنىڭ ءبارى اسىل دەگەن ماڭگۇرت پيعىلدان ارىلۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى قازبالاپ، جىلت ەتكەن بولسا دا ءوزىمىزدىڭ جاقسىمىزدى تاۋىپ الايىق، ودان كەيىن جارقىراپ تۇرعان وزگەنىڭ جاقسىسىنا كوز سالايىق.

ادەت-عۇرپىمىز سوندا ولمەيدى.

مەملەكەت

ەلدىگى  جوق ومىردە نە ءسان بار، نە قىزىق بار؟! ەلدىگى جوق حالىق – كۇماندى حالىق، كومەسكى حالىق. ەلسىز دە كۇن كورۋگە بولادى. بىراق وندا قارنىڭ توق، كويلەگىڭ كوك بولعانمەن، جۇرەگىڭ اش بولادى.

سول ەلدىكتىڭ ساۋىتى، قورعانى ول – مەملەكەت. مەملەكەت دەگەن نە؟ ەگەر جەر بەتىندە تەك ادام اتا مەن حاۋا انا عانا ءومىر سۇرسە، وندا ول ەكەۋىنە مەملەكەتتىڭ كەرەگى بولماس ەدى. ال، قازىرگى كەزدە سول ادام اتا مەن حاۋ انادان تاراعان ۇرپاق التى ميلياردقا تاقاپ وتىر. وسىنشاما حالىق ءبىر قالىپتا، ءبىر ارنادا ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن بە؟ ول تۇگىلى ءبىر ءۇيدىڭ بەس بالاسى ءبىر شاڭىراق استىندا تۇرا بەرمەس. بولەك-بولەك وتاۋ كوتەرەر. سول سەكىلدى شاما-شارقى، رۋحى جەتكەن  جۇرتتىڭ مەملەكەت كوتەرۋى قالىپتى قۇبىلىس.

مەملەكەت كوتەرگەن جۇرت، «مەملەكەت مەنى قورعاسىن، قامقورشى بولسىن، ءبارىمىز ءبىر سوزگە كەلىپ، ءبىر رەتكە ءتۇسىپ ءومىر سۇرەيىك» دەپ كوتەرەدى.

تەك سول مەملەكەتتىڭ ءوز ءجون-جوبا، جوسىعى بار. مىسالى، مەملەكەت دەگەن ۇلكەن ءۇي دەسەك، سول  ۇلكەن ءۇيدىڭ ىشىندە ءار كىمنىڭ، ءار زاتتىڭ ءوز الار ورنى بار.  بىرەۋ ەسىكتەن، بىرەۋ توردەن دەگەندەي. اركىم قابىلەت-قارىمىنا، وي-پيعىلىنا  وراي وسى ۇيدەن ءوز ورنىن يەلەنۋى كەرەك. ەسىكتەگى تورگە شىعىپ، توردەگى ەسىككە تۇسپەۋى كەرەك. ەسەككە كۇمىس ەر-توقىم سالىپ، تۇلپارعا تەزەك ارتۋدىڭ كەرەگى جوق! مەملەكەتتىڭ ۇستانار التىن ەرەجەسى وسى بولۋ كەرەك. وسىدان شاتاسساق، بارىنەن شاتاسامىز. مەملەكەت بارىمىزگە بىردەي بولۋى كەرەك. ول بىرەۋگە ءشول، بىرەۋگە كول بولماۋى كەرەك. مەملەكەت قاس-قاباققا ەمەس، حالىققا قاراۋى كەرەك. وسىنداي ەكى جول بار – قاس-قاباق جولى، حالىق جولى. قايسىسىن تاڭداساق ءوزىمىز بىلەمىز. بىرەۋى –  ءون، ءوس دەيدى، بىرەۋى – ءول، ءوش دەيدى.   

دەموكراتيا

بىزدەگى ايتۋشىلىق بۇرىنعىنى، وتكەندەگىنى ايتۋشىلىق. ال، قازىرگىنى بۋى بۇرقىراعان بۇگىنگىنى ايتۋشىلىق جوق. بار بولسا، ول ايتقىشتىعىمىز سىزداپ كەلە جاتقان جارانى سىلاپ-سيپاپ، وتكەندەگى قوتىر جارانى قاسىلاي بەرۋ. بۇل شىن دەموكارتيا ەمەس، ءولى دەموكراتيا. ءولى دەموكراتيا بۇگىنگە ەمەس، وتكەنگە عانا قىزمەت ەتەدى. ءبىز وتكەندى بۇگىنگى كۇنى ەسكەرۋ ءۇشىن ايتامىز. وتكەندى قۇرى ايتىپ، بۇگىندى ەسكەرمەسەك تاعى سول وتكەننىڭ كەبىن قۇشامىز. العا جىلجىماي كەرى كەتۋىمىز مۇمكىن.

دەموكراتيا دەگەن –  مەملەكەتتىڭ بويىنداعى كوپىرشىپ، ءجۇرىپ تۇرعان ىستىق قان. قانسىز مەملەكەت – جانسىز مەملەكەت. قانسىز مەملەكەت سەمىپ ولەدى. قان دەپ تۇرعانىمىز – بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ايتۋشىلىق. ادام ورگانيزىمىنە قان قانداي كەرەك بولسا، قوعامعا دا شىندىق  سونداي قاجەت.

دەموكراتيا دەگەن نارسە قازاققا تاڭسىق ەمەس، بۇرىننان بار. قازاقتىڭ دەموكراتياسى تىلىندە بولعان. قازاق –  «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەيدى. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى»  دەيدى. مىنە – ناعىز دەموكراتيا.

ال، قازىرگى دەموكراتيانىڭ فورماسى، قۇرالى وزگەرگەنمەن ىشكى كۇيى وزگەرگەن جوق. قازىرگى دەموكراتيانىڭ ۇلكەن ءۇيى – گازەت پەن تەلەديدار. وسى ۇلكەن ءۇيدىڭ ۇستانار ۇرانى – «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق»  بولۋ كەرەك. سوندا عانا قوعام ىشىندە شىندىق ساۋلەسى وينايدى.

سيمۆول

سيمۆول –  كەرەك نارسە. ول ەلدىكتىڭ بەلگىسى. بەلگى ارقىلى ەل رۋحىن كوتەرۋگە بولادى. ەجەلگى عۇن-سارماتتاردا –  ايداھار, كونە تۇرىكتەردە –  كوك ءبورى سياقتى بەلگىلەر بولعان. بۇلار –  توتەمدىك سيمۆولدار. يسلام ءدىنى كىرگەننەن كەيىن بۇل بەلگىلەر وزگەرگەن. جالاۋلار ءارتۇرلى بەينەلەردەن ارىلىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋلارمەن (اق، قارا، جاسىل), جازۋلارمەن (شاھادا) كومكەرىلدى. الاشوردانىڭ   شاھادا ءھام «جاساسىن الاش اۆتونومياسى» دەگەن جازۋى بار، جاسىل ءتۇستى تۋى بولعان. كەڭەستىك داۋىردە ەل سيمۆولى – بەسجۇلدىز، وراق پەن بالعا ءھام قىزىل ءتۇس بولدى. قازىرگى  رامىزدەرىمىز – التىن كۇندى اسپان،  قالىقتاپ ۇشقان قىران قۇس، استىندا «قازاقستان» دەگەن جازۋى بار الىپ شاڭىراق ت.ب.

رۋح

ءار حالىقتىڭ حالىق بوپ تۇرۋى ءۇشىن وعان زور رۋح كەرەك. رۋحى تومەن تۇسكەن حالىق، حالىق بوپ تۇرا المايدى. باسى قۇرالماي پىشىراپ، بەت-بەتىمەن كەتەر. رۋح ءوزى ەكى ءتۇرلى بولادى. ءبىرىنشىسى – كوپشىلىك، حالىقتىق رۋح، ەكىنشىسى – مەملەكەتتىك، رەسمي رۋح. وسى ەكى ءتۇرلى رۋح قوسىلىپ، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىق رۋح شىعادى. قازىر ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك، رەسمي رۋحىمىز ءالى  تەمىر قانات بالاپانداي  كۇي كەشىپ وتىر. جاڭا تۋىلىپ، كوزىن ەندى اشىپ وتىر. بۇدان «بىزدە بۇرىن بۇنداي رۋح بولماعان ەكەن عوي» دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. ول بۇرىننان، حالىق بار كەزدەن بار. ويتكەنى، حالىق تۋىلعاندا ونىڭ رۋحى بىرگە تۋىلادى. بىراق، ول زامان كوشىنە ىلەسە الماي، اياق-استى بولىپ، تاپتالىپ، جانشىلىپ  قالعان ەدى. تاپتالعان، جانشىلعان  رۋح –بىلعانىش رۋح، ءولى رۋح. ونىڭ قايتادان تۋىلعانداي بوپ وتىرعانى وسىدان.

ءبىزدىڭ قازىرگى ارەكەتىمىز – ەندى سول زامان كوشىنەن قالماۋ. زامان قارايدى ەكەن دەپ – رۋحىمىزدى قارايتىپ الماۋ. بىقسىپ جانعان رۋح وتىمىزدى قىزارتىپ، تۇرتكىلەپ، ۇرلەپ جاعۋ.

سوڭعى ءسوز

ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز –  ەل مۇراتى، ەلدىك. ەل مۇراتىنان  اسقاق، ەل مۇراتىنان قىمبات نە بار؟! بۇل مۇراتتىڭ كوزدەگەنى – ايبىندى جول، مەملەكەتتىك جول، ەلدىك جول. بۇل جولدا جۇرەتىن ۇلتشىل جۇرەكتى، شىنشىل جۇرەكتى ۇرپاق – قازاق ۇرپاعى!  بۇل ۇرپاق ەرلىكتىڭ، ورلىكتىڭ بۇلاعىنان  ابدەن قانىپ ىشكەن ۇرپاق. كوكىرەك كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ، يماندى ۇرپاق!

ءبىزدىڭ  زورلىعىمىز جوق، بىراق ەلدىك مۇراتىمىز زور! بار ىنتا-ىقىلاسىمىز، ءىس-ارەكەتىمىز بۇگىندە ءبىر ەلدىككە اۋعان. تاريحقا ەسەسى كەتكەن، ەلدىككە ەسى كەتكەن ۇرپاقپىز ءبىز. ول ەلدىك سۇلباسى – مۇسىلماندىق ەل، تۇرىك ەل، قازاق ەل، الەم ەل.

جاراتۋشىدان سۇرايتىنىمىز – ەلدىك! ە، راببىم! مەيرىمىڭدى  بىزگە تۇسىرە گور! سۇراعانىمىزدى  بەرە  گور!

ءوز كەزەگىمىزدە ءبىز دە قاراپ جاتپاسپىز. ەلدىك دەپ، شارق ۇرارمىز، جان ۇشىرارمىز. سوندا عانا دەگەنىمىزگە جەتەرمىز. ءبىرجولا عاسىرلىق دەرتىمىزدەن ايىعارمىز. ايتپەسە، ءبىزدى قۇداي ۇرار، تاريح الدىندا  قارا بەت بولارمىز!

وسىعان بەكىندىك، جۇرتىم!

اقجول قالشابەك، 

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

دوتسەنت

Abai.kz