تاياۋدا ءدال وسى تاقىرىپتا كورسەتىلگەن جازۋ ۇلگىسىنە كوشۋىمىز بەك مۇمكىن. مۇندا قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى لاتىننىڭ 26 تاڭباسىنا ەمىن-ەركىن سىيىپ تۇر ءارى ءاربىر ءارىپ ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنۇلى قۇرىپ بەرگەن ۇندەستىك زاڭىنا سۇيەنەدى. بۇل جوبا بۇگىندە مەملەكەت قاراۋىندا جاتىر. ەگەر قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ تالابىن تۇسىنبەيتىن كەيبىر عالىمدار سەكىلدى وزىمىزشە رەفورمالاپ، ءتۇرلى نوقاتپەن تاڭبالاساق، وندا اق تەرىنى كوك تەرىگە اۋىستىرعان بولامىز. ولاي مەملەكەت قازىناسىن قىرۋار شىعىنعا باتىرعانشا كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءيىسى اڭقىعان كونە كيريلليتسادا قالا بەرگەن ابزال. ءبىز قانشا جىل قاعاجۋ كورىپ، شەتكە قاعىلىپ كەلگەن قازاق ءتىلىن كومپيۋتەرلىك باعدارلاما تىلىنە كوشىرۋگە ءتيىسپىز. ال الەمدەگى بۇكىل ساندىق تەحنولوگيا تەك 26 ارىپكە نەگىزدەلگەن. عىلىم مەن جاڭا ەلەكتروندى ءوندىرىس نوقاتى بار سيمۆولداردى تانىمايدى. وسى ءبىر عانا كەدەرگىنىڭ ءوزى بۇكىل ەل ەكونوميكاسىن ويسىراتىپ، عالامدىق وركەنيەت كوشىنەن كەيىن قالدىرۋى عاجاپ ەمەس. بۇل تۋرالى جەتىسۋ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى قۋانىش تۇنعاتارعا ەگجەي-تەگجەيلى قازاق تىلىنە لايىقتالعان لاتىن گرافيكاسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، ابىلايحان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رومان-گەرمان فيلولوگياسىنىڭ مامانى، ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى قازاق ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، سونداي-اق، شۆەيتسارياداعى ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رھ جانە DBA دەڭگەيىندەگى دوكتورى ارمان بايقادام اڭگىمەلەپ بەردى.

– ارمان، ەلباسى ءار جولداۋىندا ءالىپبي رەفورماسى جايلى ايتىپ كەلەدى جانە بيىل جىلدامداتۋدى تاپسىردى. بىراق ءالى دە سىلبىر سياقتىمىز. لاتىن قارپىنە تەز ارادا كوشۋ قانشالىقتى قيىندىق تۋدىرىپ وتىر؟

– ەشقانداي قيىندىعى جوق. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۋاقىت تالابىمەن كەلگەن رەفورما دەپ ەسەپتەيمىن. قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ قاي ءتۇرىن قاراساڭىز دا، كوپشىلىك لاتىن قارپىمەن جازۋدى وڭتايلى كورەدى. ارىپتەرى از ءارى تەز تەرىلەدى. قازاقتىڭ الەۋمەتتىك جەلىسى الدەقاشان لاتىنشاعا كوشىپ قويدى. تەك بىرىزدىلىك جەتپەي تۇر. اعا بۋىن ۇيرەنە المايدى دەسەك، بۇل دا بوس اڭگىمەنىڭ ءبىرى بولىپ قالادى. اعىلشىن تىلىندە ءۇش اپتا وقىپ ۇيرەنسە، سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. ال قاريالارعا بۇل ءارىپ تىپتەن تاڭ ەمەس. ولار – 1930 جىلداردا قولدانىلعان لاتىن الىپبيىمەن ساۋات اشقاندار. سوندا جىلدام كوشۋگە نە كەدەرگى؟ ارينە، كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان قورقىنىش، ۇرەي كىنالى. قازاق حالقى ءار دىبىستى جەكە تاڭبالاپ ۇيرەنىپ العان. لاتىنشاعا اۋىسساق، قازاق تىلىنە ءتان دىبىستارعا تاڭبا جەتپەيتىندەي سەزىنەدى. قاراپايىم مىسالمەن جەتكىزسەك، اعىلشىندار «يت» دەپ جازادى دا، «كۇشىك» دەپ وقي بەرەدى. ياعني، دىبىستى تاڭبامەن شەكتەمەيدى. سول ءتىلدى قازىر بۇكىل الەم وقىپ جاتىر. لاتىن قارپىنە اۋىسقاندا بىزدە دە ءدال اعىلشىندار سياقتى ترانسكريپتسيا، جازىلىم مەن ايتىلىم سوزدىكتەرى بارشاعا قولجەتىمدى بولادى.

ءوز باسىم كيريلل ارپىندەگى قازاق تىلىندە ورفوەپيالىق، ورفوگرافيالىق سوزدىكتەر جوق دەپ ەسەپتەيمىن. مەنىڭ جوباما قارسى داۋ ايتاتىن عالىمدار بۇل پىكىرىمە كەلىسپەيدى. مىسالى، بىزدە سوزدىكتە جازىلۋىندا دا، ايتىلۋىندا دا «ايگەرىم» دەپ كورسەتىلگەن. نەگىزى «ايكەرىم» بولىپ جازىلۋى ءتيىس قوي. سول سياقتى «ايعانىم» ءسوزىن دە الۋعا بولادى. سودان كەيىنگى ماسەلە، كيريلل ارپىندە ەشكىم ورفوگرافيالىق نەمەسە ورفوەپيالىق سوزدىككە مۇقتاج ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ەكى كىتاپ قولجەتىمسىز. ءبىز لاتىن گرافيكاسىنا اۋىسقان كەزدە وسىنداي ماسەلەلەردىڭ ءبارىن كيريلليتسامەن بىرگە «كومىپ»، تاريحتىڭ تاپ-تازا جاڭا پاراعىن اشامىز.

– لاتىن – الەمدى بىرىكتىرەتىن ءالىپبي. بارلىق ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىندا،بۇكىل تەحنيكا تىلىندە قولدانىلاتىن جاڭا الىپبيگە كوشۋدىڭ قازاق ۇلتى ءۇشىن باستى ارتىقشىلىعى نەدە؟

– ءبىز ەگەر بولماشى قيىندىقتارعا قورقىنىشپەن قاراي بەرسەك، بولاشاقتا عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسكە مۇلدە ىلەسپەيمىز. مۇندايدا ارى-بەرىدەن سوڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا قاۋىپ تونەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى ەسىڭىزگە سالا كەتەيىنشى. سول سۇراپىل سوعىستا قاتتى كۇيرەگەن ەكى ەل. ءبىرى – گەرمانيا. ءبىرى – جاپونيا. ەكى ەلدە رەۆانشيزم قۇبىلىسى بايقالدى. بۇل دەگەنىمىز – جەڭىلىسكە ۇشىراعان، رۋحى سىنعان، ەڭسەسى تۇسكەن ەلدىڭ قايتادان تالپىنىسقا ءتۇسۋى، جەڭگەن مەملەكەتتەن قالىسپاي، نامىسقا تىرىسىپ، قايتا باس كوتەرۋى. گەرمانيا رەۆانشيزمنىڭ ارقاسىندا ماشينا جاساۋدا، جاپونيا ەلەكترونيكا سالاسىندا الەم بويىنشا الدىڭعى قاتارعا شىقتى. بۇل ءۇردىس حح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ساقتالدى. ال ءححى عاسىردىڭ باسىندا نەگە اقش ەلەكترونيكادان وزىپ كەتتى؟ بار ماسەلە گەرمانيا مەن جاپونيانىڭ الىپبيىندە بولىپ وتىر.

جاپوندار اتا تاريحىنان يەروگليفتى قولدانادى. ال نەمىس حالقى ۋملاۋت، ياعني، دياكريتيكالىق بەلگىلەرمەن سوزدەرىن تاڭبالاپ كەلدى. ناتيجەسىندە، ەكى ەل ەكى ەسە جۇمىس اتقاردى. لاتىن گرافيكاسىن قولدانباعاننىڭ كەسىرىنەن تەحنيكا وندىرىسىندە «Google»، «Microsoft Corporation»، «Apple» سەكىلدى الپاۋىت كومپانيالارعا جول بەرىپ، كوشتەن قالىپ قويدى. كوردىڭىز بە، لاتىن ءارپىن قولدانعان كەزدە ءبىز تەحنولوگيادا ءوندىرۋشى ەلگە اينالۋعا مول مۇمكىندىك تۋادى.

لاتىن گرافيكاسىنا ءوتۋدىڭ باستى ارتىقشىلىعى – باتىس ەۋروپانىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسىنە ىلەسۋ. سمارت، سەنسور، اقپاراتتىق جانە جالپى ساندىق تەحنولوگيانىڭ ىلگەرىلەۋىنە ىلەسۋ ءۇشىن بىزگە مىندەتتى تۇردە لاتىن قارپىنە كوشۋ قاجەت. ەڭ باستىسى، قالايدا ەشبىر نوقاتسىز، ارتىق نۇكتە، ءۇتىرسىز تازا 26 ارىپتەن تۇراتىن لاتىن تاڭباسىن قولدانۋىمىز ءتيىس. باعدارلامالاۋ تىلىنە ءبىر نوقاتتىڭ قوسىلعانى جەتكىلىكتى. بۇكىل ءتىلىمىزدىڭ ويران-اسىرىن شىعارادى. تاعى دا پەرنەتاقتانىڭ جوعارى بولىگىنە ءتۇرلى نوقاتى بار لاتىن ارىپتەرىن ورنالاستىرۋعا تۋرا كەلەدى. بىزگە مۇندايدىڭ كەرەگى نە؟ بىزگە يۋزەر بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز اقپاراتتىق تەحنولوگيانى ءوندىرۋشى ەل بولساق قانا باسەكەگە قابىلەتتى بولا الامىز.

– لاتىن گرافيكاسى بۇگىنگى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءالىپبيى عوي. جاپپاي الەم اعىلشىن ءتىلىن وقۋعا كوشتى. حالىقارالىق تىلدە سويلەۋگە تالپىناتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى. جاڭا الىپبيدەن قازاق تىلىنە قاۋىپ تونبەي مە؟

– جوق، كەرىسىنشە، قازاق ءتىلىنىڭ باعى جانادى دەپ ويلايمىن. الەمدە اعىلشىن تىلىندە عانا ترانسليتەراتسيا جوق. قالعان ەلدىڭ بارىندە بار. ترانسليتەراتسيا – ءالىپبي اۋىستىرۋ. دىبىستالۋىنا ساي باسقا ءالىپبيدى قولدانۋ قۇبىلىسىن وسى عىلىم زەرتتەيدى. قازاق ءتىلى وسىعان دەيىن بىرنەشە گرافيكانى قولدانعانى تاريحتان ءمالىم. قازاق ءتىلى لاتىن گرافيكاسى ارقىلى باعدارلاما تىلىنە ەنەدى. دەمەك، ءالىپبيدىڭ اۋىسقانىنان ەشقانداي قاۋىپ تونبەيدى.

راس، قازاقتىڭ سانى از. مىناداي دامىعان زاماندا قايتادان ماشينا جاساپ شىعارۋىمىز، ءبىر نارسە ءوندىرۋىمىز ەكىتالاي. بىراق جاستاردىڭ بويىنا سىن تۇرعىسىنان ويلايتىن قابىلەت قالىپتاستىرعان ءجون. سوندا ءبىز وزگە تىلگە جۇتىلىپ كەتپەيمىز. قازىردىڭ وزىندە ماتەماتيكاداعى ەسەپتەردى شىعارۋ بويىنشا الەمدە العاشقى وندىققا كىرەمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بىزدە ماتەماتيكا دا، مادەنيەت تە دامىعان. تەك ەندى سولاردى قاراڭعىدا قالدىرىپ كەتپەس ءۇشىن الەمگە تارالعان انگلوساكستاردىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋ كەرەكپىز. ولاردا باعدارلاما ءتىلى – 26, قارىم-قاتىناس ءتىلى – 26. ەكەۋى دە بىردەي. ەشقانداي كەدەرگى جوق. پەرنەتاقتادا ارتىق تاڭبا باسىپ، ءتىل اۋىستىرىپ اۋرە بولمايدى. ءبىزدىڭ جوبامىزدىڭ ماقساتى دا سول، مۇمكىندىگىنشە اعىلشىن ءتىلى ءالىپبيىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا جاقىن بولۋ. ونىڭ ۇستىنە، اعىلشىن ءتىلى الەمدىك يۋنيكود جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن. ناتيجەسىندە، ۋاقىتتان ۇتامىز. ال كاسىپكەرلىك سالاسىندا ۋاقىت اقشا دەپ تۇسىندىرىلەدى.

ەگەر ءبىز لاتىن قارپىنە كوشىپ ۇلگەرمەسەك، وندا جاستار اعىلشىن ءتىلدى بولىپ كەتەدى. قاۋىپتىڭ كوكەسى سوندا باستالادى. كەزىندە ورىس ءتىلىنسىز ءومىر ءسۇرۋ قيىن بولدى. بۇگىندە ول ورىندى اعىلشىن ءتىلى باستى. «بولاشاق» باعدارلاماسى بار، ءۇش تىلدىلىك ساياساتى بار، ءبىزدىڭ ەلدىڭ كەيىنگى بۋىنى اعىلشىنشا ارالاستىرىپ سويلەۋى مۇمكىن. اعىلشىنعا دا، قازاققا دا ورتاق ءبىر ءالىپبيدى قولدانىسقا ەنگىزسەك، انا ءتىلىمىز ساقتالادى ءارى تەحنولوگيانىڭ تىلىنە اينالادى.

– رومان-گەرمان فيلولوگياسىنىڭ مامانىسىز. لاتىن گرافيكاسىنىڭ ءتۇپ-توركىنى وسى رومان-گەرمان تىلدىك توبىندا جاتقان جوق پا؟ قازاق تىلىنە لايىقتالعان لاتىن ءالىپبيىن قالاي جوبالاپ شىقتىڭىز؟

– دۇرىس ايتاسىز. لاتىن ءتىلىنىڭ توركىنى وسى ەۋروپالىق تىلدەر توبىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل سالا – مەنىڭ ەڭ العاشقى ماماندىعىم. لاتىن ءالىپبيىن ويلاستىرعالى بەرى مەن قازاق ءتىلىن كوپ زەرتتەدىم. مۇندا تاعى دا الدىمىزدان يۋنيكود شىعادى. بۇل كود ەسەپتەۋ تەحنيكاسىندا، يندۋستريادا، كومپيۋتەرلىك قۇرالداردا ارىپتەردى بەينەلەۋدىڭ ستاندارتى رەتىندە قولدانىلادى. ءبىزدىڭ ماقسات – قازاق ءتىلىنىڭ تاڭباسىن دا، باعدارلاماسىن دا 26 سيمۆوليكاعا سىيدىرۋ. الەمدە كوپ ەل اعىلشىن ءارپىن قولدانعانمەن، تاڭبالارى 26-دان اسىپ كەتكەن. ياعني، كومپيۋتەر تىلىندە ولاردىڭ ءالىپبيى ىسكە اسپايدى.

ورتا ەسەپپەن ا4 فورماتتاعى قاعازعا كيريلل ارىپتەرىمەن ءماتىن تەرۋدە 15 مينۋت جۇمسايدى ەكەنبىز. ال لاتىن گرافيكاسىنا كوشسەك، نەبارى 5 مينۋتىمىزدى الادى. كيريلل ءارپىن تەرگەندە كوبىنە پەرنەتاقتاعا قاراپ جۇمىس ىستەيتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. اعىلشىندار ولاي ەتپەيدى. ولار بىردەن ەكران بەتىنە قاراپ وتىرىپ ءماتىن تەرەدى. وسىدان مىناداي ەسەپ شىعارىپ كورەلىكشى. جاس بالادان تۇلعا بولىپ قالىپتاسقانعا دەيىن ادام شامامەن 100 مىڭ پاراققا ءسوز باساسىز. ورتا ەسەپپەن كۇنىنە ون مينۋتتان جوعالتقاندا 10 ميلليون مينۋت تەك پەرنەتاقتا الدىندا وتەدى. بۇل – ەكى جارىم جىل دەگەن ءسوز. ءوزىڭىز ويلاڭىز، تەك قانا ەكى جارىم جىلىڭىز ءارىپ ىزدەۋگە، تەرۋگە كەتەدى.

اعىلشىندا سوزدەردىڭ جازىلۋى ءبىر بولەك، وقىلۋى ءبىر بولەك. ءبىز اعىلشىن ارپىنەن جازىلۋىن عانا الامىز دا، ال دىبىستالۋىن وزىمىزگە بەيىمدەيمىز. مىسالى، سپورت تەرميندەرىنەن مىسال كەلتىرەيىك. فۋتبولدى بۇكىل الەم، ونىڭ ىشىندە اعىلشىندار دا «football» دەپ جازىلادى. ال ءبىز ونى قازاق لاتىن گرافيكاسىنا سايكەس، «fwtbol» فۋتبول دەپ جازامىز با؟ جوق، ارينە. ءبىزدىڭ ءالىپبيدىڭ باستى ارتىقشىلىعى دا سول، حالىقارالىق تەرميندەردى سول قالپىندا قالدىرامىز. بۇدان ءبىزدىڭ تاڭبالانۋ زاڭدىلىقتارى بۇزىلمايدى. تەك قالاي دىبىستايمىز دەگەن ماسەلەدە عانا قازاق تىلىنە بەيىمدەيمىز. بالكىم، اتا-اجەلەرىمىز سياقتى «بۇتبول» نەمەسە «پۇتبول» دەپ اتاساق تا بولادى. مىنە، قازاق ءتىلى وسىلاي ساقتالادى. وسى سەكىلدى تەرميندەردىڭ ءبارىن ەنگىزەمىز. تاڭبالانۋى سول قالپىندا تۇرا بەرەدى. تەك ترانسكريپتسياسى، ياعني، دىبىستالۋىن ءوزىمىز جاسايمىز.

ءيا، لاتىن گرافيكاسىنىڭ ءبىز ۇسىنعان جوباسىنىڭ اۆتورى مەنمىن. بىراق ءبارىن ءوزىم قۇراستىردىم، جۇيەلەدىم دەۋدەن اۋلاقپىن. ءتورت-بەس جىگىتپەن بىرىگىپ قازاق ءتىلىنىڭ ەملەسىن، فونەتيكاسىن زەرتتەدىك. قاي سوزدە قالاي وقىلادى، قالاي جازىلادى – ءبارىن ءبىر جۇيەگە تۇسىردىك.

• لاتىنشا قارىپتى قولدانۋدا ءازىربايجان، تۇركيا جانە كورشىلەس وزبەكستان ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىن، جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىن ەسكەرگەن ءجون. ولاردىڭ ارىپتەرىنەن ءسىزدىڭ جوبانىڭ ەرەكشەلىگى تەك نوقاتتىڭ جوقتىعىندا ما؟
• ءبىزدىڭ گرافيكانىڭ ولاردان ايىرماسى كوپ. ايىرماسى ەمەس، ارتىقشىلىقتارى كوپ دەگەنىمىز دۇرىسىراق. ماسەلە تەك نوقاتتاردا عانا ەمەس، تاڭبالاردى دۇرىس دىبىستاي بىلۋدە، الەمدىك ستاندارتقا سايكەس وقي بىلۋدە جاتىر. وكىنىشتىسى، وتاندىق فيلولوگتار سول ەلدەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن، ءارىپ تاڭبالاۋداعى قاتەلىكتەرىن قايتالاعىسى كەلەدى. قازىرگى تاڭدا وزبەكستان ۇزاق جىلدىق قيىندىقتاردان كەيىن باسى ارتىق نوقاتتارىنان قۇتىلىپ ۇلگەردى. كومپيۋتەرگە نوقاتسىز ءتىل وڭاي ەنەتىنىن ەندى عانا ءتۇسىندى. ال ءازىربايجان مەن تۇرىك ەلىندە نوقاتتار بىلاي تۇرىپتى كەيبىر ارىپتەردى مۇلدە باسقاشا وقيتىنى ءتىپتى تۇڭىلدىرەدى. ماسەلەن، ولاردا لاتىننىڭ «س» (سي) ءارپىن «ج» دەپ وقيتىندارى قىزىق. سوندا «Coca-Cola» دەگەن الەمدىك برەندتى نە دەپ وقيتىندارىن تۇسىنبەيسىز.

ءبىزدىڭ لاتىن گرافيكاسىندا دىبىستاردى تاڭبالاۋدا دا ارتىقشىلىقتار جەتەرلىك. ەڭ بىرىنشىدەن، مەملەكەت ەكونوميكاسىنا تيىمدىلىكتى ەسكەردىك. ارىپتەردى تاڭبالاۋدا فيلولوگيالىق تۇرعىدان بۇرىن قارجىلىق شىعىندى كوبىرەك ويلاستىردىق. ماسەلەن، قازىرگى ءتىل عالىمدارى اراسىندا «ق» ءارپىن «Q» دەپ دىبىستايىق دەگەن ۇسىنىستى قولدايتىندار كوپ. ەگەر ءبىز بۇلاي وزگەرتەتىن بولساق، بۇكىل حالىقارالىق يۋنيكودتارىمىزدى قايتا جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ايتا كەتەيىك، كود جۇيەسىنىڭ ءۇش ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى، جىلجىمالى، ەكىنشىسى، جىلجىمايتىن، ءۇشىنشى جەكە ادامعا بەكىتىلگەن ەسەپشوتتار.

جىلجىمالى مۇلىك – اۆتوكولىكتەرگە توقتالايىق. بۇۇ كونۆەنتسياسىندا بەكىتىلگەن كودىمىزدىڭ ءبارى – «KZ» نەمەسە «KAZ». قازاقستاندا ورتا ەسەپپەن 5 ميلليون كولىك بار دەسەك، بيۋدجەتتەن تەك 65 ميلليارد تەڭگەنى مەملەكەتتىك ءنومىر اۋىستىرۋعا جۇمسايدى ەكەنبىز. ءدال وسى سياقتى بانك جۇيەلەرىندەگى كودتاردى اۋىستىرۋعا تريلليونعا جۋىق قارجى جۇمسالادى. بۇل ءبىر عانا ارىپكە بايلانىستى تۋاتىن كەدەرگىلەر. بۇعان ءسىز تولقۇجاتتاعى «KZ» بەلگىلەرىن قوسىڭىز. ولاردىڭ ءبارىن «QZ» دەگەن بەلگىگە اۋىستىرۋ ۇلكەن شىعىندى تالاپ ەتەدى.

• بۇل ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەسكەرە وتىرىپ جاساعانىڭىز. جاڭا ايتىپ قالدىڭىز، فيلولوگيالىق قانداي ەرەكشەلىگى بار سوندا؟ ءبىزدىڭ تۇسىنگەنىمىز، ءالىپبيدىڭ نوقاتى كوپ بولسا، تەحنيكالىق ىلگەرىلەۋدەن كەيىن قالامىز با؟
• كوپ بولسا ەمەس، مۇلدە نوقاتسىز گرافيكا كەرەك. كوپ نەمەسە از دەپ بولگەن دۇرىس ەمەس. بۇكىل الىپبيگە ءبىر نۇكتە قوسىلسا باعدارلاما ءتىلى ءۇشىن سول دا جەتىپ جاتىر. وقىماي قويادى. ودانشا 1200-دەن استام ءشريفتىڭ ىشىندە ەكى-ۇشەۋى عانا وقيتىن كيريلدە قالا بەرگەن ءجون. بۇل، ارينە، قاسىرەت. سوندىقتان، عالامنىڭ قاي بۇرىشىندا وتىرساق تا، ەمىن-ەركىن كەز كەلگەن پەرنەتاقتانى قولدانا بەرۋگە ۇمتىلايىق. ەلباسى ايتقانداي، ءبىز بولاشاقتا تسيفرلى قازاقستان جۇيەسىن قۇرۋىمىز قاجەت. تسيفرلى تەحنولوگيا مىنە، وسىدان باستالادى.

ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ اراسىندا لاتىننىڭ «س» (سي) ءارپىن «س» تاڭباسىنا جۇمسايىق دەيتىندەر بار. ءبىز مۇنى «ك» ءارپىنىڭ ورنىنا تاڭبالادىق. نەگە دەيسىز عوي؟ ءدال اعىلشىننىڭ «C» ارپىنەن باستالاتىن كومپانيا (company), كومپيۋتەر (computer), كونگرەسس (congress) سىندى تەرميندەرى كوپ. ولاردى ءبىز ءوزىمىزدىڭ «ك» ارپىنە تۇزەپ وتىرمايمىز عوي. وندا نەسىنە لاتىن ارپىنە كوشتىك دەگەن ساۋال تۋىندايدى. كەرەك دەسەڭىز، «س» (كيريلمەن وقىلعاندا «ك») ارپىنەن باستالاتىن 5 مىڭ تەرمين بار. ەگەر تۇرىك اعايىندار سياقتى ءبىز ونى «ك» ارپىمەن بۇزساق عىلىمي-تەحنيكالىق ىلگەرىلەۋىمىز قايدا قالادى؟ وسىنى ويلانعان ءجون.

لاتىن گرافيكاسىن قۇراعان كەزدە ءبىز «ع» دىبىسىنا «Q»-دى بەردىك. ويتكەنى، بۇل ارىپتەن باستالاتىن حالىقارالىق تەرميندەر وتە از. لاتىنشانىڭ ديگرافتارىن (sh, ch, ng) دا سول قالپىندا دىبىستالۋىمەن بىرگە قالدىردىق. قايتا مۇندا ۇتقان جەرىمىز «ڭ» دىبىسى بولدى. اعىلشىندا دا «ng» (ڭ) ءارپى بار. ەندى ءبىز لاتىنشاعا كوشكەندە ورىستار سەكىلدى بۇل دىبىستى «نگ» (ماسەلەن، «سامسۋنگ»، «رينگ») دەپ وقىمايمىز. تاعى ءبىر داۋ تۋدىرعان ءارىپ – «ح» (يكس). قازاققا مۇنىڭ كەرەگى نە دەپ، ونى كيريلشە «ش» دىبىسىنا بەرەيىك دەيتىن عالىمدار پايدا بولدى. ەگەر ونى «ش» دەپ وقىساق، فيزيكتەر مەن حيميكتەر، ماتەماتيكتەر يكس تەڭدەۋىن قالاي تاڭبالاماق؟

• ءسىز ۇسىنعان لاتىن گرافيكاسىنىڭ اتاۋىنا «بايلاتىن» دەگەن اتاۋ بەرىلىپتى. بۇل نەلىكتەن؟ سىزدەردىڭ جوبا قازىرگى تاڭدا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تاپتى ما؟
• ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى دا، ءتىل كوميتەتى دە ءبىزدىڭ جوبا جايلى تەرەڭ بىلەدى. ارنايى حات تا جازىلعان. ارينە، ەسكىشە ويلايتىن، كەڭەستىك جۇيە ىقپالىنان شىعا المايتىن كەيبىر عالىمدار بۇل الىپبيگە قارسى. قازىرگى تاڭدا كوپ قارسىلىقتارعا، داۋ-دامايعا قاراماستان، ءبىزدىڭ ءالىپبي جوعارى جاققا تالقىلاۋعا ءوتتى. بۇگىندە مەملەكەت الدىندا ەكى ءالىپبيدىڭ جوباسى جاتىر. ءبىرى – مەنىكى. ال ەكىنشىسى – ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ جانىنداعى جاساندى ينتەللەكت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى التىنبەك شارىپباەۆ ۇسىنعان لاتىن قارپى. بۇل عالىمنىڭ الىپبيىندە دە نوقاتتار جوق. تەك «ءا» دىبىسىن «اە» دەگەن ديفتونگ ارقىلى تاڭبالاۋىندا ۇلكەن كەمشىلىك جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىز «ءا»، «ا» دىبىستارىنا ءبىر عانا «ا» (ەي) ءارپىن قولداندىق.

ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بۇكىل الەم وقىپ جاتقان اعىلشىن تىلىندە 44 دىبىس بار. وسىنشاما دىبىستىڭ ءبارى 26 تاڭباعا سىيىپ تۇر. ال قازاق تىلىندە اعىلشىنعا قاراعاندا الدەقايدا جەڭىل. بىزدە ءبىر تاڭبامەن ارى كەتسە ەكى دىبىستى بەلگىلەيمىز. قازاق تىلىندە سىرتتان كىرگەندەرمەن قوسقاندا 32-اق دىبىس بار. اعىلشىندا ءبىر عانا «ا» (ەي) ءارپى ءتورت ءتۇرلى دىبىس بەرەدى. ال قازاق تىلىندە «ا» جانە «ءا» عانا. سول سەكىلدى «ى – ءى»، «ءۇ – ۇ»، «و – ءو» دىبىستارى دا جۇپ-جۇپتان قۇرالعان.

ءبىز قازاقتىڭ «ا»، «ءا» دىبىستارىن لاتىننىڭ ءبىر عانا «ا» (ەي) ارپىمەن بەرۋدە ۇتارىمىز كوپ. بۇل جەردە ا. بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان ۇندەستىك زاڭىنا سۇيەنەمىز. قازاق تىلىندە ۇندەستىك زاڭى ۇلكەن ماڭىزعا يە. ماسەلەن، لاتىنشا «aiel» دەپ جازساق، ءبىز مۇنى «ايەل» دەپ ەشقاشان دا وقي المايمىز. ويتكەنى، «ە» دىبىسى الدىڭعى بۋىنداعى «ا» ءارپىن اۆتوماتتى تۇردە جىڭىشكەرتەدى. ياعني، «ءا» دىبىسىنا اينالدىرادى. قايتالاپ ايتامىن، ءبىز مۇندا تاڭبالاۋدا الەمدىك اعىلشىن ءتىلىنىڭ نەگىزىنە سۇيەنەمىز دە، ال دىبىستاۋدا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق فونەتيكامىزدى قولدانامىز.

گرافيكامىزدى مەنىڭ تەگىممەن «بايلاتىن» دەپ اتاۋدا دا ۇلكەن ءمان جاتىر. قازاق حالقى قاشانعى ءوزىن كەرى يتەرىپ، بۇعا بەرۋى كەرەك؟ كيريللدەن ءبىزدىڭ قاي جەرىمىز كەم؟ ول وسى ءبىز قولدانىپ جۇرگەن ءارىپتى قۇرادى. سول سياقتى پاسكال، ۆاتت، ۆولتەر، امپەر دەگەن عالىمدار وزدەرى ويلاپ تاپقان جاڭالىقتارىنا ءوز ەسىمدەرىن بەرىپ كەتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، لاتىنشاعا كوشكەن كەزدە قازىرگىدەي سىرتتان كىرەتىن تەحنيكالارعا كيريلل ءارپىن ەنگىزىپ وتىرمايمىز. وعان قوسىمشا قاراجات جۇمسالمايدى. تۇپنۇسقاداعى لاتىن گرافيكاسىن قولدانا بەرەمىز. قاراپ وتىرساق، لاتىن ءالىپبيى قاي جاعىنان دا ءتيىمدى.

• اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان – قۋانىش تۇنعاتار

Abai.kz