ەندى بىرەر كۇننەن سوڭ قازاق ەلى ءتول كونستيتۋتسياسى دۇنيەگە كەلگەن كۇندى اتاپ وتەدى. وسى رەتتە ءبىز قۇقىقورعاشۋىلار مەن زاڭگەرلەردىڭ قىزمەتى تۋراسىندا جالقى وي ايتپاقپىز.

كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا ءوزىن اركەز كەم ساناپ، كەمدىككە بوي الدىرىپ قالعان قازاق ءوز جاقسىسىن وزگەمەن تەڭەپ، وزگەگە تەلىپ سويلەۋشى ەدى عوي. مىسالى، ءسابيت مۇقانوۆ – «قازاقتىڭ بالزاگى»، بەيىمبەت – «قازاقتىڭ چەحوۆى» اتالاتىن، ت.ب. بۇل مىنەز قازاقتا ءالى دە بار، ءالى سول ادەتىنەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ زيالى دەپ اتالاتىن قاۋىمى ارىلا الماي ءجۇر. ءبىز دە «يگى-جاقسىلارىمىزدىڭ» سالتىمەن ابزال باۋىرىمىزدى «قازاقتىڭ مارتين ليۋتەرى» دەپ جىبەرسەك بولار ەدى، ودان، ءسىرا، ابزالدىڭ بەدەلى تايىپ، كاسىبي بىلىگى مەن ازاماتتىق كەلبەتىنە كولەڭكە ءتۇسىپ قالمايدى. ايتكەنمەن دە، ابزال – قازاقتىڭ ابزالى. كەشەگى الاشورداشىل اعالاردىڭ جولىنداعى جالىندى جىگىت، زامانداسىمىز. ءوز باسىم ابزالدى ۇستىنى دا، ۇستانعان باعىتى دا قازاقتىڭ قۇقىقتىق ءبىلىمىن ارتتىرىپ، قازاقتى قۇقىقتىق تۇرعىدان ساۋاتتى ەل ەتۋدىڭ قامىن ويلاپ كۇرەسكەن، بار بىلىگى مەن ءبىلىمىن سول اعارتۋ باعىتىنا جۇمساعان بارلىبەك سىرتتانوۆتار مەن جاقىپ اقبايلاردىڭ جالعاسى دەپ بىلەمىن. ارينە، مارتين ل. كينگ تە قازاق بالاسىنا، ونىڭ ىشىندە تاس لاقتىرساڭ تارس ەتىپ باسىنا تيەتىن كوپ زاڭگەرلەر مەن قۇقىققورعاۋشىلارىمىزعا ۇلگى بولا الاتىن ورەلى تۇلعا.

مارتين ليۋتەر كينگ (سۋرەتتە) اقش-تاعى ناسىلدىك تەڭسىزدىكپەن كۇرەستى. قۇراما شتاتتاردىڭ زاڭىن تەرەڭ بىلگەن مارتين ءدىني ءبىلىمىن، ازاماتتىق قاجىر قايراتىن قارا قۇرلىقتان كۇڭ مەن قۇل ەسەبىندە كەلگەن ءوز ءناسىلىنىڭ ەركىن ءومىر سۇرۋىنە ارنادى. اتالارىمىز زاڭگى اتاعان ءناسىلدى اقش-تا «افروامەريكاندىق» جاعدايىنا جەتكىزىپ، ولاردى سايلاۋ ناۋقاندارىنا قاتىسىپ داۋىس بەرەتىن، كوزقاراسى مەن پىكىرىن باسپاسوزدە تارتىنباي جەتكىزەتىن قاۋىمعا اينالدىرىپ كەتتى. ەر مە؟ ەر. باتىر ما؟ باتىر. باتىرلىق پەن ەرلىك دەگەنىمىز – بىرەۋدىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارۋ ەمەس. سوندىقتان ءبىز كينگتى «بىلىمىمەن مىڭدى جىققان» قاھارمانعا تەڭەي سويلەسەك، بۇنىمىز ايدالاداعى بىرەۋدى اسىرا  دارىپتەگەنگە جاتپايدى. الايدا ءبىز وزىمىزگە ورالايىق.

قازاقستاندا وسى كۇنى نە كوپ، قۇقىقتىق ءبىلىم بەرەتىن جوعارى وقۋ ورىندارى كوپ. ماقسۇت نارىكباەۆ ىرگەسىن قالاپ كەتكەن  قازاق گۋمانيتارلىق-زاڭ ۋنيۆەرسيتەتى; "قازاق گۋمانيتارلىق-زاڭ ۋنيۆەرسيتەتى" الماتى زاڭ اكادەمياسى; قالا بەردى بارلىق جوو-لاردىڭ ىشىندە زاڭ فاكۋلتەتتەرى بار. جىلىنا مىڭداعان ستۋدەنت قالتاسىنا زاڭگەر-مامان دەيتىن قاتىرما قاعازدى سالىپ شىعىپ جاتىر. ءجا، تالاپكەر جاستاردىڭ ءبارىن ىلىككە العىسىز ەتپەلىك، ولاردىڭ اراسىندا ءوز ماماندىعىنا ادال، كاسىبي دەڭگەيى جوعارى قىز-جىگىتتەر از ەمەس، الايدا، وكىنىشكە قاراي، سونىڭ ءبىرى كورىنگەننەن قاعاجۋ كورىپ، تاياق جەپ جاتاتىن قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن قورعاپ، جارىتىپ جارتى اۋىز ءسوز ايتقانىن ەستىمەپپىز. بانكتەرگە بارادى، بانكتەردەگى سوراقىلىقتارعا تەك ءتىل جاناشىرلارى عانا قىنجىلىپ، ماسەلە كوتەرىپ قايتادى. سالىق ورىندارى مەن وزگە دە قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىنا جولى تۇسەدى – ونداعى جايتتار دا تەك ءتىل جاناشىرلارىن تولعاندىرادى. ءتىل جاناشىرلارى عانا باسپاسوزدە ءتىلدىڭ جايىن ايتىپ تولعانادى. سودان سوڭ سوت الدىندا جاۋاپ بەرەدى. ال، قازاقستاننىڭ سوتى زاڭعا قارامايدى، بيلىكتىڭ ۇلتارالىق احۋالعا قاتىستى ۋاقىتشا ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىنا قارايدى. مىسالعا، پاۆلودارداعى رۋزا بەيسەنبايتەگىنىڭ باستان وتكەرگەن ءحالىن ەسكە تۇسىرەيىكشى. رۋزا اپايىمىز ازىق-تۇلىك ساتاتىن كادىمگى دۇكەنگە باس سۇعادى. كەرەك زاتتارىن الىپ، ساتۋشىمەن ەسەپ ايىرىساردا مەملەكەتتىك مارتەبەسى قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسىندا ايگىلەنگەن قازاق تىلىندە سويلەيدى. ويىندا وقىس ەشتەڭە جوق. بىراق، تاپ سول كەزدە ساتۋشى قىز (الدە مارجا) بۇلقان-تالقان بولىپ شىعا كەلسىن. بۇلقان-تالقان بولىپ شىعا كەلسىن دە ايقايعا باسسىن. ىزادان جارىلارداي جەر تەپكىلەپ، اۋزىنا كەلگەنىن قۇسسىن. رۋزانى، رۋزانىڭ ءتىلىن، ەل-جۇرتىن تەگىس قورلاپ سويلەسىن. ونىسىمەن قويمايدى، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن شاقىرادى. پوليتسيا ءوز تىلىندە بىرەر اۋىز ءتىل قاتقان جازىقسىز جاندى – رۋزا بەيسەنبايتەگىن سۇيرەپ الادى دا جونەلەدى. اپارىپ قامايدى، قوقىتىپ-ۇركىتەدى. ۇلتارالىق داۋ تۋعىزاتىن ارەكەت جاسادىڭ دەپ ايىپتايدى. اۋ، ول بار-جوعى بەيكۇنا قازاق تىلىندە سويلەپ، ءوزىنىڭ تۇتىنۋشىلىق قۇقىعىن پايدالاندى ەمەس پە؟ جوق، پاۆلوداردىڭ قۇقىققورعاۋ ورگاندارى ونداي قۇقىقتى مويىندامايدى. ولار قايتكەندە قازاقتىڭ ءۇنىن شىعارماۋى كەرەك. ءبىتتى، اڭگىمە. رۋزانىڭ سونداعى حالىنە Abai.kz باستاعان سايتتار ۋاقىتىندا ارالاستى، ال زاڭگەرلەر قاۋىمىنان تەك ابزال قۇسپان عانا بىلەك ءتۇرىپ شىقتى. ءتىپتى، سونوۋ ورال قالاسىنان پاۆلودارعا ۇشىپ بارىپ، ءتىل ءۇشىن شىرىلداعان اپكەسىنىڭ قۇقىعىن قورعاپ قالدى. تەرمەلەپ ءتىزىپ وتىرساق، سوڭعى 7-8 جىلدىڭ جۇزىندە جالعىز ابزال قۇسپاننىڭ قۇقىقتىق ماسەلەدە تارقاتقان ءتۇيىنى اتان تۇيەگە جۇك بولاتىنداي ەكەن. ول – جاڭاوزەن وقيعاسىندا ايىپتالۋشى تاراپتى قورعاپ باقتى. ول – جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ قۇقتىق، زاڭدىق سيپاتى مەن مازمۇنىن اشىپ، كولەمدى ماقالالار جازدى. ول – جارىلقاپ قالىبايدىڭ «اڭىز ادامى» ورتەلىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان كەزدە دە بيلىك پەن زاڭ ورىندارىنىڭ قاتەسىن كوزدەرىنە شۇقىپ بەردى. ول – 50 مىڭ دوللار اقشاسىن قازاقستاندىق كەدەنشىلەرگە الدىرىپ، قينالعان جەسىر انانىڭ جانىنان تابىلدى. ول – وعىز دوعان باۋىرىمىزدىڭ «ەير استانامەن» شايقاسىندا دا ساۋاتتى پىكىر ءبىلدىرىپ، ءبارىمىزدىڭ كوزىمىزدى اشتى. قازاقتىڭ ءوز قاقىن ءوزى داۋلاي الماي دال ۇرعانىنا قاراپ پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ: «زاڭدى قولدارىڭا بەرىپ وتىرمىز عوي، سونى پايدالانبايسىڭدار ما؟» - دەيتىنى وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. راس، بىزدە قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن قورعايتىن زاڭدار بار، بىراق سونى مۇمكىندىگىمىزگە جاراتۋ جاعىنان كەلگەندە ساۋاتىمىز بەن ەرىك-جىگەرىمىز جەتپەي قالادى. ابازالدىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، «... قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى بيلىكتىڭ ەمەس، سول ءتىلدىڭ تۇتىنۋشىسى رەتىندە ءسىز بەن ءبىزدىڭ عانا قولىمىزدا. بيلىك ءوز تاراپىنان زاڭدار شىعاردى، سول زاڭداردى جۇمىس جاساتاتىن كىم؟ ارينە ءبىز! ەگەر ءبىز، ءوز قۇقىعىمىزدى تالاپ ەتۋدەن قورىقساق، ءبىر بەت ارىز جازۋعا ەرىنسەك، مەملەكەتتىك ورگاندار قايتىپ ىسكە ارالاسپاق؟ ءسىزدىڭ قۇقىعىڭىزدىڭ بۇزىلىپ جاتقانىن ولار پال اشىپ بىلمەك پە؟

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، اۋەدە جۇرسەڭىز دە، جەردە جۇرسەڭىز دە ءوز انا تىلىڭىزدە، مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتىلۋىن تالاپ ەتىڭىز، ەگەر ول تالابىڭىز ورىندالماسا، ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگانعا نەمەسە سوتقا ارىز، تالاپ قويۋدى جاپپاي قولعا الايىق. باق-تى شۋلاتقاننان گورى، بۇل الدەقايدا ءتيىمدى دە پايدالى ءىس. انا ءتىلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋعا سوزبەن ەمەس، ىسپەن ۇلەس قوسايىق!» (ابزال قۇسپان. «ەير استانا» اۋە كومپانياسىنداعى ءتىل داۋى. نە ىستەۋ كەرەك؟).

ابزالدىڭ وسى بايلامى ءبارىمىز ءۇشىن ورتاق بايلام بولۋى كەرەك. راسىندا: «... قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى بيلىكتىڭ ەمەس، سول ءتىلدىڭ تۇتىنۋشىسى رەتىندە ءسىز بەن ءبىزدىڭ عانا قولىمىزدا». بۇنىڭ سىرتىندا مەن ابزال قۇسپان سياقتى زاڭگەرلەر، قۇقىققورعاۋشىلار، ادۆوكاتتار كوپ بولسا عوي دەپ ويلايمىن. ولار جانە زاڭ الدىنا ءىستى بولىپ نەمەسە قانداي دا ءبىر بولمىسىز شارۋانىڭ داۋىمىن شاتىلىپ بارعان ازاماتتاردى عانا ەمەس، ەلدىك، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇراتتار جولىندا جۇرگەن قاۋىمنىڭ قاسىنان تابىلىپ، دەم بەرسە، قانداي بولار ەدى!؟. قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرىپ جاتقانىمىز راس پا؟ ەندەشە، قازاقستاندا زاڭگەرلەردىڭ مىقتى وداعى جۇمىس ىستەۋى كەرەك. اتا زاڭىمىزدى اتاپ وتەتىن مارتەبەلى كۇننىڭ قارساڭىندا وقىرمان قاۋىمعا وسىنداي ءبىر وي سالۋدى ءجون كوردىك.

داۋرەن قۋات

Abai.kz