"پاي! پاي! پاي! كيەلى نەتكەن جەر! باتىرلار دۇرىلدەپ وتكەن جەر، تۇلپارلار دۇبىرلەپ توككەن تەر، عاشىقتار ءبىر-ءبىرىن وپكەن جەر، سارىلىپ سال-سەرى كەتكەن جەر. باس ءيىپ، يىسكەپ توپىراعىن، تاعزىم جاساماي وتپەڭدەر! مىنا ولكە، مىنا ايماق، بۇل ماڭدا قۇلشىلىق ەتەمىن تۇرعانعا، قۇلشىلىق ەتەمىن قۇمدارعا، تاعزىم جاسايمىن قىرلارعا! شۇكىرلىك ەتەمىن قاشان دا وسى ءبىر وتاندا تۇرعانعا! جازى بار جالىنمەن جاندىرعان، قىسى بار ايازعا قاردىرعان. كوكتەمى - بالاۋسا، بالدىرعان، ال كۇزى - الىپ ءبىر اق قىرمان، اق داننەن اق نوسەر جاۋدىرعان، كۇرەڭ نان جاڭا العان تاندىردان. كولدەنەڭ كولبەگەن كوكجيەك قىراننىڭ قاناتىن تالدىرعان" دەپ ساڭقىلداعان مۇقاعاليدىڭ قىران داۋىسى بۇگىن دە ەستىلىپ تۇرعان سياقتى. ەلباسىمىز "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى مەملەكەتتىك باعدارلاما سىپاتىنداعى ماقالاسىندا ەسىمىن ەل تانىعان تۇلەكتەر ەسكەرۋسىز قالماۋى كەرەك، ولار تۋىپ وسكەن ولكەلەرىنە يگىلىكتى ىستەر جاساۋعا ۇمتىلسا، مۇمكىندىك تۋدىرۋ كەرەك دەگەن وي ايتقان بولاتىن. ال ۇلى شايىر  مۇقاعالي ماقاتاەۆ ءوزى قاراقاناتتانىپ ۇشقان قاراسازىنا، نارىنقولىنا تاۋسىلىپ بىتپەس تاۋداي يگىلىك قالدىرعان تۇلعا. ول - ولەڭ! تومەندە الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ مىرزانىڭ اتىنا جازىلعان اشىق حاتتا مۇقاڭنىڭ ەسىمىن جاڭا اۋدانعا بەرۋدى ۇسىنىعان كوپشىلىك بۇل ۇسىنىستىڭ ەلدىك، ۇلتتىق، مەمەلەكەتتىك مانىسىنە كەڭىنەن توقتالادى.

جاڭا اۋدانعا مۇقاعالي اتى بەرىلسە...

الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ مىرزاعا، الماتى وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسيالارىنا رايىمبەك اۋدانىنان بولىنگەن جاڭا اۋداندى مۇقاعالي اۋدانى دەپ اتاۋ جونىندەگى ۇسىنىس حات.

الماتى وبلىستىق ءماسليحاتى رايىمبەك اۋدانىن ءبولۋ ارقىلى جاڭا اۋدان قۇرۋ جونىندە 2017 جىلى 10 تامىزدا شەشىم قابىلدادى. حالىق كوپتەن كۇتكەن بۇل مەملەكەتتىك ماڭىزدى ءىستىڭ قر ۇكىمەتى تاراپىنان قولداۋ تاباتىنىنا سەنەمىز. شەكارالىق ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن نىعايتۋعا، باسقارۋدى ىڭعايلى ەتىپ، سول وڭىرلەردەگى تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا، ەل ىرگەسىن بەرىك ەتۋگە باعىتتالعان بۇل شەشىمدى قۋانا قۇپتايمىز.

قىمباتتى اماندىق عابباسۇلى! مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان قاراستىرىلىپ، حالىقتىڭ تالابىمەن ۇيلەستىرىلگەن شەشىمدەرىڭىز ءۇشىن سىزگە جانە وبلىستىق ماسليحاتقا ريزالىقپەن العىس ايتامىز!

17 تامىز كۇنى كەگەن اۋىلىندا اۋدان جۇرتشىلىعىنىڭ وكىلدەرى، وبلىستىق، اۋداندىق ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتاتتارى، تاريحشى عالىمدار، ەل ازاماتتارى قاتىسقان جيىندا بولىنەتىن اۋداننىڭ اتىن بەلگىلەۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. جاڭا اۋداندى قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىپ، مۇقاعالي اۋدانى دەپ اتاۋ جونىندە ءبىراۋىزدان ۇيعارىم جاسالدى.

مۇقاعالي ماقاتاەۆتى بۇگىنگى قازاق قوعامى وتە جاقسى بىلەدى. جىرلارى ميلليونداعان جۇرەكتەردى باۋراعان اقىننىڭ ەسىمى ايرىقشا قۇرمەتپەن اتالادى. مۇقاعاليدىڭ داۋىسى – ازاتتىققا ۇمتىلعان الاشتىڭ داۋىسى. ونىڭ جىرى كۇرەسكەرلىك رۋح پەن ماحابباتتان ورىلگەن، ىزگىلىك پەن يماندىلىققا ۇندەگەن. ماعىنالى سوزدەرى وي تەرەڭىنە بويلاتاتىن، اسىل مۇراتتارعا جەتەلەيتىن ومىرشەڭ ولەڭى كەشە مەن بۇگىندى، بۇگىن مەن ەرتەڭدى جالعايدى. سوندىقتان دا ول – «ءححى عاسىردىڭ قۇرداسى»، سوندىقتان دا ول – بولاشاققا جىلجىپ بارا جاتقان قازاق كوشىنىڭ الدىندا، سوندىقتان دا ول – «ميىنا ۇلتتىڭ كودى جازىلعان اقىن».

مۇقاعالي – ۇلتقا جانە ۇرپاققا كەرەك تۇلعا. حالىقتىڭ ۇستازىنا اينالعان اعارتۋشى. ۇلى اقىندى ۇلىقتاۋدىڭ ءمانىسى مەن ماڭىزىن وسى تۇرعىدان تۇسىنگەنىمىز ءجون.

ۇلان-عايىر دارىنىمەن ءبىر ەلدىڭ اياسىنان اسىپ، بۇكىل ادامزاتتىق بيىككە كوتەرىلگەن م.ماقاتاەۆتى ءومىر سۇرگەن زامانى دەر شاعىندا باعالاپ ۇلگەرمەدى. پوەزيا كوگىندە كورىنۋدى پەشەنەسىنە جازعانىن انىق ۇعىنعان، ءوز ەڭبەگىنىڭ قايتارىمىنا سەنگەن حاس تالانت قالامىنان وشپەس، ولمەس ولەڭ تۋدى. «اقىننىڭ اقىندىعى اتاقتا ەمەس، اقىننىڭ اقىندىعى اردا عانا». مۇقاعاليدىڭ بۇل انىقتاماسى ءدال ءوزى ءۇشىن دە ايتىلعانداي. اقىندى ارىنىڭ تازالىعى، ادامدارعا ادالدىعى، شىنشىلدىعى مەن تابيعيلىعى، بوياماسىز بولمىسى كەيىن ۇلكەن قۇرمەتكە بولەدى. ول قوعامدىق قۇبىلىستاردى، تابيعات تىلسىمدارىن، پەندەلەردىڭ پيعىلىن تامىرشىداي تاپ باسىپ، سانا-سەزىمنىڭ بەزبەنىنە سالدى. اقىن جىرلارىنداعى التىن تاعاداي شەگەلەنگەن استارلى ويلار، جان تولقىتار تولعاۋلار ءيىرىمى ونى الەمدىك ويشىلداردىڭ قاتارىنا قوستى.

مۇقاعالي – ۇلتتىق ماقتانىشىمىز. ونىڭ كىندىك قانى جەتىسۋدىڭ توپىراعىنا تامدى. تالبەسىگى تاۋلاردىڭ اياسىندا تەربەلدى. اقىن داڭقى جەرلەستەرىنىڭ بارىنە ورتاق. حان ءتاڭىرى شىڭىنا كوز سالعان بيىك ءوڭىردىڭ ءور تۇلعالى تۇرعىندارى مۇقاعالي ولەڭدەرىن جاتقا ايتادى، انگە قوسىپ شىرقايدى. اقىنىمەن سىرلاسادى، مۇڭداسادى. ارتىنا قالدىرعان تەڭدەسى جوق رۋحاني قازىناسىنان سۋسىندايدى.

مۇقاعالي دەسەك، اسپانتاۋلاردىڭ بارلىق ايماعى كوز الدىڭا كەلەدى. مۇقاعالي دەسەك، بابالارىمىزدىڭ بەينەلەرى ەسكە تۇسەدى. وسىنداي دارا تالانت يەسىن كەڭەستىك كەزەڭ لايىقتى باعالامادى، ماراپاتىن قيمادى. جىر تارلانى دۇنيەدەن وزعان سوڭ، كەتكەن قاتەلىكتەر تۇزەتىلە باستادى. تاۋەلسىز ەلى، تۋعان حالقى تۇلپارعا لايىق ەر-تۇرمانىن تۇگەندەدى. اتاپ ايتقاندا:
1983 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعى ادەبي سىيلىق تاعايىندادى. ونىڭ ىشىندە م.ماقاتاەۆ اتىنداعى سىيلىق تا بولدى. بۇل سىيلىقپەن 1985–1990 جىلدار ارالىعىندا ءبىرشاما قالامگەرلەر ماراپاتتالدى.

1991 جىلى «جازۋشى» باسپاسى «تۇلپار» سىيلىعىن بەلگىلەپ، ونىڭ العاشقى جۇلدەگەرى م.ماقاتاەۆ بولدى. «جىرلايدى جۇرەك» كىتابى لاۋرەات اتاندى.
2000 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ شەشىمىمەن ەكى تۇلعاعا – ماعجان جۇماباەۆ پەن مۇقاعالي ماقاتاەۆقا «عاسىر اقىنى» اتاعى بەرىلدى.

2000 جىلى «امانات» جىر كىتابى ءۇشىن م.ماقاتاەۆقا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى.

الماتى وبلىسى، جامبىل وبلىسى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى جانە الماتى قالاسىندا بىرقاتار مەكتەپتەرگە اقىننىڭ ەسىمى بەرىلدى. الماتى مەن تالدىقورعاندا ەسكەرتكىشتەر اشىلدى. اقىننىڭ قاراسازداعى مەموريالدىق مۇراجايى بۇگىنگى زامانعا ساي قايتا جاڭعىرتىلدى.

اقىن ومىرگە كەلگەن 9 اقپان «مۇقاعالي كۇنى» رەتىندە اتالىپ ءجۇر. بۇل كۇنى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعى مۇقاعالي جىرىمەن سۋسىندايدى. ونىڭ رۋحىن ەسكە الادى. بۇل – قازاق پوەزياسىنا زور ۇلەس قوسقان اقيىق اقىنعا ارنالعان قالىڭ قاۋىمنىڭ قۇرمەتى.

2005 جىلدان باستاپ رەسپۋبليكالىق ادەبي-مادەني، تانىمدىق «مۇقاعالي» جۋرنالى شىعىپ كەلەدى. 2016 جىلى «مۇقاعالي» ەنتسيكلوپەدياسى جارىق كوردى. ءادىل مەدەتباەۆ «مۇقاعالي جانە موتسارت» دەگەن دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى. الەمدىك ەكى تۇلعانى ءبىر-بىرىمەن سالىستىردى. سەرىك جانبولات جاساعان وسىنداي فيلم دە كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. اكىم تارازي، ورازبەك بودىقوۆ، سەرىك تۇرعىنبەكۇلى سەكىلدى دراماتۋرگتەر مۇقاعالي تۇلعاسىن ساحنادا سومدادى.

70-جىلداردىڭ سوڭىندا مۇقاعالي جىرلارى «زوۆ دۋشي» دەگەن اتپەن ورىس تىلىندە شىقتى. سول ءۇردىس ودان ءارى جالعاستى. ورىس وقىرماندارى مۇقاعاليمەن قايىرا قاۋىشتى. 2011 جىلى اقىن ولەڭدەرىنىڭ حانزۋ تىلىندەگى اۋدارماسى قىتاي جۇرتىن تامسانتتى. 2014 جىلى تۇرىك تىلىندە شىققان قابىرعاسى قالىڭ كىتابى تەز تارالىپ كەتتى. قازاق جىرى مۇقاعالي ارقىلى ەكىنشى جارتى شارعا ءوتىپ، 2015 جىلى نيۋ-يورك قالاسىنداعى «Metropoliten Classics» كومپانياسى اقىن ولەڭدەرىن اعىلشىن تىلىندە شىعاردى. تمد-نىڭ ادەبيەت سۇيەر قاۋىمى ءۇشىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ تانىمال اقىن.

بۇگىنگى مانەرمەن بەينەلەسەك، مۇقاعالي ەسىمى – برەند. ماسەلەن، ونىڭ اتىمەن اتالعان وقۋ ورىندارى ءبىلىم دارىتقان قۇتتى شاڭىراقتارعا اينالدى. وسىنداي مۇمكىندىكتى تۋعان جۇرتىنىڭ دا پايدالاناتىن ءساتى تۋىپ تۇر. الماتى وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ رايىمبەك اۋدانىن ءبولۋ ارقىلى جاڭا اۋدان قۇرۋ جونىندەگى شەشىمىنەن كەيىن سول اۋداننىڭ اتىن ايقىنداۋعا بايلانىستى ءارتۇرلى ۇسىنىستار جاسالدى. ماسەلەن، كەگەن، قارقارا، المەرەك، مۇقاعالي اتاۋلارى تالقىعا سالىندى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزەڭىنەن قالعان «كەگەن» دەگەن ءسوزدىڭ ۇعىمى ەسكىرگەن. ونىڭ كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ەشقانداي ءمانى قالمادى. كەگەن وزەنى، كەگەن اۋىلى بار. وعان اۋدان اتىن ۇستەمەلەۋ ءتىپتى ارتىق.

ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ەجەلگى قارقارا جارمەڭكەسى، ۇلت-ازاتتىق قارقارا كوتەرىلىسى بولعان جەردىڭ تاريحي اتاۋىن يەلەنگەن قارقارا وزەنى، قارقارا اۋىلى، قارقارا تاۋى، قارقارا جايلاۋى بار. قارقارا تاريحتا قالعان، ول ەشقاشان وشپەيدى، ماڭگى ساقتالادى.

المەرەك بابانىڭ تۋعان جەردى قورعاۋداعى كۇرەسى، دانالىق ءىسى ۇرپاقتارىنا ۇلگى-ونەگە. وكىنىشكە قاراي، داڭقتى بابانىڭ تاريحي دەرەكتەرىن قۇجاتتاردان ىزدەپ، ايقىنداۋ، ناسيحاتتاۋ جاعى ءالى كۇنگە كەم سوعىپ تۇر. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ «رۋحاني جاڭعىرۋدى» العا قويدى. سوعان سايكەس جاڭا اۋدان – مۇقاعالي اۋدانى بولىپ بەلگىلەنسە دەيمىز. اۋداننىڭ اتىنا بايلانىستى ارنايى ماسەلە قاراعان، كەگەن اۋىلىندا وتكەن جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ القالى جينالىسى قابىلداعان قاۋلىنى ءبىز دە ءبىراۋىزدان قۋاتتايمىز.

سەبەبى:
• بۇرىنعى كەگەن اۋدانى ەندى مۇقاعالي اۋدانى اتانسا، اقىنعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ەكى ءوڭىردىڭ حالقىن بۇرىنعىدان دا جاقىنداستىرا تۇسەدى;
• اقىن ەسىمى جاڭا اۋدانعا تىڭ كۇش بەرەدى. ونى بۇكىل قازاقستانعا ايگىلى ەتەدى. اۋدان «مۇقاعالي ەلىنە» اينالادى;

• ەلىمىزدەن، الىس-جاقىن شەتەلدەردەن مۇقاعالي اۋدانىن كورگىسى كەلەتىندەر كوبەيەدى. بۇل – ىشكى جانە سىرتقى ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى;

• «مۇقاعالي اۋدانى» بولعان سوڭ، اقىننىڭ الداعى مەرەيتويلارى ءوزى اتىنداعى وڭىردە، قارقارا جايلاۋىندا وتەدى. قاسيەتتى جايلاۋدىڭ «قارقارا جارمەڭكەسىنە» قايتا اينالۋ مۇمكىندىكتەرى كوبەيەدى.

• اباي اۋدانى، جامبىل اۋدانى، ماعجان جۇماباەۆ اۋدانى قاتارىنا اقىنىن ارداقتاعان ەلدىڭ بەلگىسى رەتىندە مۇقاعالي اۋدانى قوسىلسا، قانداي جاراسىمدى جانە لايىقتى!

قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى ءا جاقسىبەكوۆتىڭ 2017 جىلعى 30 قاڭتارداعى №17-388 تاپسىرماعا سايكەس ن.ءا.نازارباەۆقا جازباحاتىندا بىلاي دەلىنگەن: «وڭىرلەردە كەزدەسەتىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان ەسكىرگەن، قايتالاناتىن اتاۋلاردى تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارى جانە ۇلتتىق تانىمعا جاقىن ءداستۇرلى اتاۋلارمەن وزگەرتۋدى ۇسىنامىز». باتىرلارى مەن اقىندارىن، حالىققا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرلەرىن، دارا تۇلعالاردى قۇرمەتتەپ، سولاردى ۇلگى تۇتۋ ماقساتىندا ەسىمدەرىن ەلدى مەكەندەرگە، ءبىلىم ورىندارىنا، ت.ب. بەرۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. مۇقاعالي ەسىمىن اۋدانعا بەرۋ – ءبىزدىڭ ۇلتتىق تانىمىمىزعا جاقىن كەلەتىن، داستۇرگە اينالعان باستامالاردىڭ جالعاسى.

كىسى اتتارىنا مەيلىنشە شەكتەۋ قويعان دۇرىس. بىراق ونى ءۇزىلدى-كەسىلدى شەكتەۋ قويۋ دەپ بىرجاقتى تىيىم سالۋعا بولماس. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ونوماستيكا جونىندەگى زاڭىنداعى 14-باپ 4-تارماقشادا «ءتيىستى اۋماق حالقىنىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، وبلىستىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە وسى ەلدى مەكەندەردىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنە اتاۋ بەرۋ، ولاردى قايتا اتاۋ، سونداي-اق ولاردىڭ اتاۋلارىنىڭ ترانسكريپتسياسىن ناقتىلاۋ مەن وزگەرتۋ جونىندەگى ماسەلەلەردى شەشەدى» دەپ كورسەتىلگەن. اۋماق حالقىنىڭ قالاۋى جانە ايقىن پىكىرى – ءبولىنۋ ارقىلى اشىلاتىن جاڭا اۋدانعا مۇقاعالي اتاۋىن بەرۋ. وسىنىڭ ءبارىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنا كەلىپ، ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ زامان تالابىنا ساي كەمەل شەشىم قابىلدايتىنىنا زور سەنىم ارتامىز.

ستاحان بەلعوجاەۆ – «بىرلىك» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى; كەڭەس ۇشباەۆ – مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «فارماتسيا» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى;

امانگەلدى ەرمەگياەۆ – «الماتىقۇرىلىس» حولدينگى كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى;

ىزعاربەك بەكتۇرسىنوۆ – رايىمبەك اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اكىمى;

بوساتقان ۇلداربەكوۆ – رايىمبەك اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اكىمى;

ايان ايتجانوۆ – رايىمبەك اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اكىمى;

بايعوجا نۇرعوجاەۆ – رايىمبەك اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اكىمى;

ەرعالي ءنۇسىپوۆ – تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك;

ارمەن رىسمەنديەۆ – مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك;

تۇراربەك تولەنديەۆ – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەرى;

ەسمۇحان وباەۆ – رەجيسسەر، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى;

ەرنەست تورەحانوۆ – جازۋشى، م.اۋەزوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى;

ورازاقىن اسقار – اقىن، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

رىسبەك سارسەنبايۇلى – قوعام قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى;

ەرمۇرات ۇسەن – كومپوزيتور;

رامازان ستامعازيەۆ – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى;

جانبولات اۋپباەۆ – جۋرناليست، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى;

باتىق ءماجيتۇلى – «مۇقاعالي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى; س

اعاتبەك مەدەۋبەك – عالىم، قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى;

مارات توقاشباەۆ – «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قوعام قايراتكەرى;

زيادان قوجالىموۆ – «قازاقستان حالىق ەمشىلەرى قاۋىمداستىعى» رقب پرەزيدەنتى، اكادەميك;

سايلاۋ اعىباەۆ – زاڭگەر، ولكەتانۋشى;

توققوجا قوجاعۇلوۆ – سۋرەتشى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «دارىن» جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

تىنىشبەك المابەكوۆ – تاريحشى، ەڭبەك ارداگەرى;

ماعاۋيا ادەنوۆ – سۋرەتشى;

سىعاي دۇيسەنباي – تاريحشى.

Abai.kz