قاي زاماندا بولماسىن قوعامنىڭ ءال اۋقاتتىلىعى ءبىر قاتار فاكتورلارمەن تىعىز بايلانىستى. كەز كەلگەن مەملەكەت وركەنيەتتىلىككە باعىتتالعان دامۋ جولىندا تاريحي، مادەني-الەۋمەتتىك، گەوگرافيالىق، ءدىني، ساياسي-ەكونوميكالىق جانە جاھاندىق ۇدەرىستەردى ەسكەرە وتىرىپ، وزىندىك باسقارۋ مودەلىن قالىپتاستىرۋعا ىنتالانۋى زاڭدىلىق. دۇنيەگە كوزقاراستارى ارقىلى ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىنا وراسان ىقپال ەتكەن عۇلاما ويشىلداردىڭ ياعني، پلاتوننىڭ «مەملەكەت»، اريستوتەلدىڭ «ساياسات»،ءال-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى»، كونفۋتسيدىڭ «اڭگىمەلەر مەن پايىمدار»،بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك»، ت. موردىڭ «ۋتوپيا»، مونتەسكەنىڭ «زاڭداردىڭ رۋحى تۋرالى»ەڭبەكتەرى بۇعان دالەل بولا الادى.

بۇل ويشىلدار ءوز شىعارمالارىندا قوعام، پاراسات پەن ىزگىلىك جولىن تاڭداۋ ارقىلى عانا يگىلىككە جەتە الاتىنىن مەڭزەيدى.

قازىرگى كەزدە وركەنيەتتى ەلدەر ءوز زاڭدارىن ەرتە زامانعى «قانعا قان، جانعا جان» پرينتسيپىنە ەمەس مەيىرباندىق پەن ىزگىلىك جانە زايىرلىلىق جالپى ادامزاتتىق پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەيدى.

قازىرگى كەزدە زايىرلىلىق ۇعىمىنا قاتىستى قوعامدا قالىپتاسقان اركەلكى كوزقاراستار بار، الايدا، ونىڭ نىشاندارىن، مەملەكەتتىك قۇرىلىم، باسقارۋ مودەلى مەن قۇقىقتىق نەگىزدەردەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

قازاقستان اتا زاڭىندا ءوزىن، دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە نەگىزدەگەن. ەلىمىزدىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات تۇرعىسىنان زايىرلىلىق دەگەنىمىز ول:

• مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر ءبىرىن ءبىرىنىڭ ىستەرىنە ارالاسپاۋ;
• مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار بارلىق دىندەرگە بەيتاراپتىقپەن قاراۋ;
• مەملەكەتتىك نەمەسە جالپىعا مىندەتتى ءدىننىڭ بولماۋى;
• عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دىننەن تاۋەلسىزدىگى;
• دىنگە سەنۋ نە سەنبەۋدە ار-وجدان بوستاندىعىن ساقتاۋ.

ال قۇقىقتىق مەملەكەت دەگەنىمىز –كونستيتۋتسيالىق باسقارۋ ءتارتىبى، دامىعان قۇقىقتىق جۇيە مەن ءتيىمدى سوت بيلىگى بار مەملەكەت نىسانى. ياعني مەملەكەت ازاماتتاردىڭ دىنىنە، تىلىنە، ناسىلىنە، جىنىسىنا،جاسىنا، بىلىمىنە، وتباسىلىق ستاتۋسىنا قاراماستان قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرى مەن توپتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرمەۋ.

قوعام ءبىر ورىندا تۇمايتىنى بەلگىلى. ساياسي، ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك، تانىمدىق وزگەرىستەرمەن قاتار، عىلىمي تەحنولوگيالىق جاڭالىقتار زاڭداردى ۇدايى زامان تالابىنا ساي جەتىلدىرىپ وتىرۋدى تالاپ ەتەدى.

قازىرگى كەزەڭدە جوعارىدا اتالعان ۇردىستەردەن بولەك، راديكالدىق يدەالداردى تاراتا وتىرىپ ءدىني ۇستانىممەن ءدىني تۇسىنىكتەردە جاساندى قايشىلىقتار تۋىنداتۋ ارقىلى ءوز ماقساتتارىنا جەتۋدى كوزدەيتىن تەرىس پيعىلداعى توپتار پايدا بولۋدا. بۇل قالىپتاسقان جاھاندىق جاعدايلاردى كۇردەلەندىرە تۇسەتىن فاكتورلاردا از ەمەس. ولار قوعامنىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ تومەندىگىنەن، تولاسسىز اقپاراتتاردىڭ سارالانىپ، وي ەلەگىنەن ءوتىپ ۇلگەرمەستەن عالام تور ارقىلى جەدەل تاراۋىنان، قۇقىقتىق بازانىڭ زامان تالابىنا ساي كەلمەۋىنەن تۋىندايتىن كەلەڭسىزدىكتەر.

وسى اتالعانداردى ەسكەرە وتىرىپ ءدىن سالاسىنداعى زاڭنامالاردى تولىقتىرۋ مەن جەتىلدىرۋ مەملەكەتىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىگىنە ياعني، ەكسترەميستىك، لاڭكەستىك ءىس-ارەكەتتەرگە قارسى تۇرۋداعى ءال-اۋقاتىن ارتتىرارى انىق.

جۋىردا مەملەكەتىمىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ 2017 - 2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىن بەكىتكەنى ءمالىم. زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى ءبىرىنشى كەزەكتە،ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ ءوتىنىش - تالاپتارى تۇرتكى بولۋدا.

بۇل باستامالار ءدىني ۇرانداردى جامىلىپ ارەكەت ەتەتىن ەكسترەميستىك يدەولوگيالارعا قارسى تۇرۋعا جانە دەسترۋكتيۆتى ارەكەتتەردى تىيۋعا باعىتتالعان، زاڭنامالىق تۇعىردى نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ كۇتىلۋدە. وندا ءدىني ءبىلىم بەرۋ، نەكە، ءدىني بىرلەستىكتەر قىزمەتى، ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىلدار، ميسسيونەرلىك جانە باسقادا سالالاردى قامتيتىن زاڭدارعا وزگەرتۋلەر مەن پىسىقتاۋلار ەنگىزۋ كورسەتىلگەندەي زايىرلى، قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ قاعيداتتارىنا قايشى كەلەتىن قۇبىلىستاردى زاڭنامالىق رەتتەۋ مەجەلەنگەن.

ول ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلاردى ەسكەرۋ وتىرىپ قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعىن نىعايتۋعا نەگىزدەلگەن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زايىرلىلىق ۇستانىمىنا سايكەس ازاماتتارىنىڭ جىنىسىنا، ناسىلىنە، ەتنوسىنا، تىلىنە، الەۋمەتتىك شىعۋ تەگىنە جانە ءدىني سەنىمىنە قاراماستان الدىنا كەلەسى ماقساتتاردى قويادى، ياعني:

• الەمدىك جانە وتاندىق مادەنيەت پەن ونەردىڭ ماڭىزدى بولشەگى رەتىندە ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇراسى مەن مادەني قۇندىلىقتارىن ساقتاۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ;
• تولىق مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋدى قامتاماسىز ەتۋ;
• وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋ;
• نەكەگە وتىرۋ مەن نەكە جاسىن رەتتەۋ;
• كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ;
• ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ، اعىمدار مەن ولاردىڭ وكىلدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى ورىنداۋى;
• ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ;
• ءدىني ەكسترەميزم مەن راديكاليزمنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قۇقىقتىق نەگىز قالىپتاستىرۋ.

دەمەك زايىرلىلىقتىڭ پرينتسيپتەرى بارلىق ادامزاتقا ورتاق بولعانمەن، ءار مەملەكەت وزىندىك باسقارۋ مودەلىن جانە قۇقىقتىق نەگىزىن قالىپتاستىرۋى ۇزدىكسىز دامۋىنىڭ كەپىلى.

عاريفوللا ەسىم

ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا  ۇلتتىق  ۋنيۆەرسيتەتى

فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، اكادەميك

Abai.kz