سوڭعى ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە لاتىنعا كوشۋ مەن پارلامەنتتە ۇسىنىلعان جاڭا ءالىپبي جوباسى كوپتىڭ قىزۋ تالقىسىنا ءتۇسىپ جاتىر. ءجون. تالقى بولۋى كەرەك، سىن ايتىلۋى كەرەك. قازىر لاتىن گرافيكاسىن ەنگىزۋدىڭ بىرىڭعاي ستاندارتىن ەنگىزۋ جونىندە پارلامەنتتە دە، قوعامدىق ۇيىمداردا دا تالقىلاۋ ءجۇرىپ جاتىر.

تىڭداۋ بارىسىندا ۇسىنىلعان نۇسقانى قولداۋشىلار از بولىپ شىقتى. بۇل تەگىندە قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە قارسىلىق دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. قولداۋ – قوس قولدى كوتەرىپ الىپ ۋرالاي بەرۋ ەمەس، قولداۋ دەگەن بىزشە بولعاندا، كەم-كەتىكتى دەر كەزىندە ايتۋ، كورسەتۋ.

الايدا سوڭعى كۇندەرى تىم قاۋىپتى تەندەنتسيا بايقالىپ قالدى. باسقا-باسقا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاق ساياساتكەرلەرى اراسىندا «كەڭەستىڭ كيريليتساسىندا قالا بەرەيىك» دەۋشىلەر پايدا بولدى.

مىسالى، «لاتىنعا كوشۋ – ءوز ەركىڭمەن ءوشۋ» دەپ جازىپتى گەرويحان قىستاۋباەۆ ءوزىنىڭ «فەيسبۋكتەگى» پاراقشاسىندا. بۇل وتە قاۋىپتى تەندەنتسيا. لاتىنعا كوشۋ زامان تالابى. دەكوممۋنيزاتسيانىڭ زايىرلى جولى. گەرويحان مىرزا ءوزىنىڭ ۋاجىندە ەكى ءتۇرلى مىسال كەلتىرىپتى.

اۋەلى، لاتىنعا ەمەس، رۋنا جازۋىنا كوشۋدى ۇسىنىپ، وسى باعىتتا جۇمىس جاساماعان عالىمداردى تىلدەپتى. مەيلى، بۇل ابزاتسقا لينگۆيستەر مەن عالىمدار جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.

ءتىل ماسەلەسىمەن سول سالانىڭ ماماندارى اينالىسۋى كەرەك دەپ تۇسىنەمىز. ارينە، پىكىر ايتۋعا اركىم قۇقىلى. دەگەنمەن، پىكىر مەن ۇسىنىس جۇيەلى ءام قىزىل ەموتسيادان ادا بولسا، ديسكۋسسيا جاساۋعا ەشكىم شەك كەلتىرمەيدى. سەبەبى، لاتىنعا كوشۋ سەكىلدى تاريحي كەزەڭدە قىزىل ەموتسيامەن ماسەلەنى شەشپەيتىنىمىز انىق. جانە بۇل سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەپ وتىرعان بيلىكتەگى كەيبىر توپقا، تاريحي قادامدى تەجەۋدىڭ تاپتىرماس مۇمكىندىگى.

كۇنى كەشە عانا ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ مىرزانىڭ پىكىرىن مىسالعا كەلتىرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. «لاتىن قارپىنە كوشۋ جونىندەگى شەشىمنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىمىز بەن قازاق ۇلتىنىڭ دامۋىندا ۇلكەن ءرول اتقاراتىندىعىنا جانە دەر كەزىندە قابىلدانعانىنا سەنەمىن» دەدى. مەن نەگە ازات پەرۋاشەۆتىڭ پىكىرىن بەرىپ وتىرمىن، سەبەبى، كۇنى كەشە عانا حابارلاسىپ سويلەستىك. پىكىرلەستىك. ازات مىرزا باسقارىپ وتىرعان «اقجول» پارتياسى لاتىنعا كوشۋ تۋرالى باستاما ءاۋ باستا ايتىلعاننان باستاپ، ءتۇرلى ۇسىنىستار كوتەرىپ ءجۇر.

سول ازات مىرزا، «كەشە ەرتە بولسا، ەرتەڭ كەش بولادى. بۇل ءبىزدىڭ الەمدىك وركەنيەتكە ەنۋىمىزدىڭ جاڭا بەلەسى. بۇل رەفورما – رۋحاني وتارسىزدانۋدىڭ تۋرا جولى!» دەدى. قۇپتايمىن. قازىرگى گەوساياسي احۋال كيريليتساداعى قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋگە قولايلى كەزەڭ.

باتىس  ەلدەرى  بىرلەستىگى – اقش پەن ەۋروپالىق وداق جانە ناتو  رەسەيدىڭ  ەكونوميكالىق  جانە ساياسي كۇيرەۋىن الدىعا ماقسات ەتىپ قويىپ وتىر.  رەسەي مەن باتىس  ەلدەرى بىرلەستىگى اراسىنداعى ارازدىق ءالى جالعاسا تۇسەدى. ويتكەنى، رەسەي اگرەسسيۆتىك ساياساتىن ءالى جالعاستىرىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە رەسەيدىڭ جاقتاستارى كۇن ساناپ ازايۋدا. ءتىلى مەن ءدىلى ءبىر دەگەن بەلارۋسسيانىڭ ءوزى ءدۇرداراز جاعدايدا ەكەنىن، رەسەيدىڭ ەكى مەملەكەتتە سوعىس (اسكەري وپەراتسيا) جۇرگىزىپ وتىرعانىن جانە ەسكەرىڭىز. رەسەي حالقىنىڭ 27 پايىزى كەدەيلەسىپ كەتكەن. سەبەبى، باتىس سانكتسياسى رەسەي ەكونوميكاسىن السىرەتىپ جاتىر.

وسىنداي تۇستا، لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ پروتسەسسىنىڭ قولعا الىنۋى دەر كەزىندە قابىلدانعان شارا ەكەنى تاعى راس.

ەكىنشىدەن، گەرويحان مىرزا: «ورتالىق، شىعىس، سولتۇستىك جانە سولتۇستىك باتىس قازاقستان، ياعني مەملەكەتىمىزدىڭ 70%-دان استام تەرريتورياسىندا ورنالاسقان ورىس ءتىلدى حالىق لاتىنعا ولسە وتپەيدى. بۇل اۋماق مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت بولادى. ەندەشە، ءبىز ءوز قولىمىزبەن وسىنداي الىپ تەرريتوريامىزدى كەلەشەكتە رەسەيگە ءبولىپ بەرۋگە نەگىز جاساپ وتىرمىز. دونەتسك، لۋگانسكىنى ۇمىتپاعان ابزال» دەپ جازادى.

راس، لاتىن قارپىنە كوشۋ قازاقتان باسقاعا مىندەتتى ەمەس دەگەندى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جانە بيلىكتەگى وزدەرىن ەليتا كورەتىن از عانا توپ ايتتى. ءبىر انىعى – ورىس ءتىلى  ماريگينالدانعان بيزنەس-ەليتا مەن ساياسي ەليتاعا عانا كەرەك ءتىل.

بىرىنشىدەن، مەملەكەتىمىزدىڭ 70 پايىزدان استام تەرريتورياسىنداعى ورىس دياسپوراسى مەن قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق تىلدىلەردىڭ جاعدايى وزگەرگەن.

قازاقستاندا قازاقتىڭ ءام قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ سانى 82%-عا جەتتى. 2016 جىلدان بەرى قازاق ءتىلدى باق 13%-عا كوبەيدى. 2015 جىلى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرگەندەر 76,3% بولسا، وتكەن جىلى بۇل كورسەتكىش 82,3%-دى قۇرادى. ەسەسىنە، ءورىستىلدى ازاماتتاردىڭ سانى 0,6%-عا ازايعان. پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا سايكەس، ەلىمىزدە 2025 جىلعا دەيىن قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەندەر سانى 95%-عا جەتەدى. بۇل «Ranking.kz» جاساپ تۇزگەن رەيتينگ.

مەملەكەتتىك ءتىل قر ءبىلىم سالاسىندا دا قارقىندا دامۋدا. قازاق مەكتەپتەرىن تامامداعان تۇلەكتەر سانى ەلىمىز بويىنشا 70%-عا جەتتى.

قازاق ءتىلى كەڭ ءورىس العان تاعى ءبىر سالا – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى. اسىرەسە ەلەكتروندى باق-تار اراسىندا قازاق ءتىلدى ينتەرنەت سايتتاردىڭ سانى ەكپىن الىپ، 84%-دى قۇرادى. ال پروپورتسيانالدى ەسەپ بويىنشا، ەلىمىزدىڭ 16%-ى عانا ورىس ءتىلدى باق-تى كەرەك ەتكەن.

ول از دەسەڭىز، 1991 جىلى ەلىمىزدەگى ورىستاردىڭ جالپى سانى 5,9 ملن بولعان. قازىر 3,7 ملن ورىس قالدى. ورىستاردىڭ سانى 2 ملن.-عا ازايدى.

ءيا، نەگىزگى قاۋىپ، نەگىزگى داۋ «لاتىن ارپىنە نەگە قازاق ءتىلدى ورتا عانا كوشۋى كەرەك؟» دەگەن ماسەلەدە بولىپ تۇر. «ۋلاپ-شۋلاپ، كودەدەي كوپ سياقتى كورىنىپ جۇرگەنىمەن ءورىستىلدى جۇرتتىڭ قاراسى قازىر ازايىپ بارادى. ەندەشە ولارعا قارايلاپ وتىرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ بىزبەن بىرگە لاتىنعا كوشسىن، قالاماسا، سارى جۇرتىندا سارعايىپ وتىرا بەرسىن» دەگەن داۋرەن قۋاتتىڭ سوزىمەن تاعى قوسىلامىن.

ءيا، راس، لاتىن گرافيكسى الەمدىك برەند، وعان ءبىز عانا ەمەس، باعزىدان ءتول جازۋى بولعان قىتاي، جاپون سياقتى ەلدەر دە قول سوزىپ وتىر. بۇعان قوسىپ ايتارىم: لاتىن – ءولى ءتىل. ونىڭ ارتىندا قازاقتىڭ ءدىلىن، ءتىلىن، ءدىنىن "شاۋىپ الاتىنداي" ەشتەڭە جوق. لاتىنعا ءوتۋ ارقىلى قازاق ءتىلى، قازاق جازۋى سانگە اينالاتىن بولادى.

ەسى بار جۇرت ەكى باستان ورىستىڭ ءتىلى مەن دىلىنەن، الىپبيىنەن باس تارتىپ جاتىر.  سالىستىرمالى تۇردە ايتا كەتەيىك. ۋكراينا ورىس تىلىنەن تولىعىمەن باس تارتتى. بىلەسىزدەر، رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالعاندا پرەزيدەنت پوروشەنكو حالىق الدىنا شىعىپ، «پروششاي، نەمىتايا، روسسيا، سترانا رابوۆ» دەگەن  لەرمونتوۆتىڭ ايگىلى ولەڭىن وقىپ تۇرىپ، «ورىستىڭ وزىنەن دە، تىلىنەن دە» باس تارتقانىن مالىمدەدى. سويتكەن ۋكراينانىڭ 50,9 پايىز حالقى ورىس تىلدىلەر ەدى.

مولدوۆا 2014 جىلى، لاتۆيا 2012 جىلى، گرۋزيا 2009 جىلى ورىس تىلىنەن باس تارتقان. ءازىربايجان مەن وزبەكستاندا لاتىن قارپىندە. لاتىن ءالىپبيى، الەمدە كەڭ تارالعان. قازىر لاتىن ءالىپبيىن ەۋروپا، امەريكا جانە ازيا ەلدەرى قولدانىپ ءجۇر. ەندەشە ءبىز نەگە تەجەلىپ تۇرمىز؟

راس، قازىرگى ۇسىنىلعان نۇسقا كەم-كەتىكتەرگە تولى. سوندىقتان دا، بۇل جوبا قوعامدىق تالقىعا جىبەرىلدى. ۇسىنىس ايتىڭدار دەدى. ەندەشە ۇسىنايىق. كەرى تارتۋعا بولمايدى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz