وسىدان ەكى جىل بۇرىن رەسەيدىڭ سول كەزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى الەكسەي گوردەەۆ استىق ءوندىرىسى مەن ونىڭ ساۋداسىن باقىلايتىن حالىقارالىق ۇيىم قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس ايتقان ەدى. الايدا ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاق تۇگىل، نارىقتاعى ءىرى ويىنشىلار ورە تۇرەگەلدى. سونداعى ءۋاجى مىناداي –  وپەك-كە مۇشە ەلدەردە مۇنايدى ءوندىرۋ مەن ساتۋعا مەملەكەتتىك مونوپوليا ورناتىلعان. سوندىقتان ۇكىمەت كەز كەلگەن ۋاقىتتا «شۇمەكتى جاۋىپ»، مۇناي  باعاسىن رەتتەي الادى. مەملەكەتتىك مونوپوليا ىشكى نارىقتا دا تومەن باعانى ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
استىق نارىعىندا مۇنداي ءتاسىل قول ەمەس. سەبەبى بۇل سالادا جەكەمەنشىك كومپانيالار ۇستەمدىك قۇرادى. ولار ۇكىمەتتىڭ ايتقانىنا كونە قويمايدى. ال ەكسپورتتى شەكتەۋ ءوندىرۋشىنىڭ شەكەسىنە بارىپ تيەدى. مىنە، سودان بەرى ەكى جىل وتسە دە، بۇل تۇيىندەردىڭ ەشقايسىسى  شەشىلمەدى. بازارداعى قۇبىلمالى باعا وندىرۋشىلەر مەن ساۋداگەرلەرگە قاتتى اسەر ەتكەنى سونشا، ولار ەندى نارىقتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن حالىقارالىق ۇيىمعا بىرىگۋدى وزدەرى قولداپ وتىر.

وسىدان ەكى جىل بۇرىن رەسەيدىڭ سول كەزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى الەكسەي گوردەەۆ استىق ءوندىرىسى مەن ونىڭ ساۋداسىن باقىلايتىن حالىقارالىق ۇيىم قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس ايتقان ەدى. الايدا ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاق تۇگىل، نارىقتاعى ءىرى ويىنشىلار ورە تۇرەگەلدى. سونداعى ءۋاجى مىناداي –  وپەك-كە مۇشە ەلدەردە مۇنايدى ءوندىرۋ مەن ساتۋعا مەملەكەتتىك مونوپوليا ورناتىلعان. سوندىقتان ۇكىمەت كەز كەلگەن ۋاقىتتا «شۇمەكتى جاۋىپ»، مۇناي  باعاسىن رەتتەي الادى. مەملەكەتتىك مونوپوليا ىشكى نارىقتا دا تومەن باعانى ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
استىق نارىعىندا مۇنداي ءتاسىل قول ەمەس. سەبەبى بۇل سالادا جەكەمەنشىك كومپانيالار ۇستەمدىك قۇرادى. ولار ۇكىمەتتىڭ ايتقانىنا كونە قويمايدى. ال ەكسپورتتى شەكتەۋ ءوندىرۋشىنىڭ شەكەسىنە بارىپ تيەدى. مىنە، سودان بەرى ەكى جىل وتسە دە، بۇل تۇيىندەردىڭ ەشقايسىسى  شەشىلمەدى. بازارداعى قۇبىلمالى باعا وندىرۋشىلەر مەن ساۋداگەرلەرگە قاتتى اسەر ەتكەنى سونشا، ولار ەندى نارىقتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن حالىقارالىق ۇيىمعا بىرىگۋدى وزدەرى قولداپ وتىر.
سول سەبەپتى 6-7 ماۋسىمدا سانكت-پەتەربۋرگتە وتەتىن دۇنيەجۇزىلىك استىق فورۋمىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولماق. 65 ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلەرى، حالىقارالىق ۇيىمدار باس قوساتىن جيىندى ساراپشىلار داۆوستان ارتىق تۇسپەسە، كەم تۇسپەيدى دەپ وتىر. جالپى، باسقوسۋدىڭ رەسەيدە وتكىزىلۋى تەگىن ەمەس. تەرىستىك كورشىمىز استىق ەكسپورتى جونىنەن اقش، كانادا جانە ەۋرووداقتان كەيىن ءتورتىنشى ورىندا. الايدا ءىرى باسەكەلەستەرىنە قاراعاندا، رەسەيدىڭ ەگىستىك القابى مول. بۇل – اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنە باسىمدىق بەرۋ ارقىلى كومىرسۋتەگى شيكىزاتىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلتاتىن بىردەن-ءبىر جول.  ويتكەنى بولاشاقتا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنە، ونىڭ ىشىندە ءداندى-داقىلدارعا دەگەن سۇرانىس كوبەيەدى. قازىر جەر بەتىندە بوس جاتقان قۇنارلى القاپ ازايدى. ال تۇرعىنداردىڭ سانى جىل سايىن ءوسىپ كەلەدى. 1900 جىلى جەر بەتىندە 1,6 ملرد، 1980 جىلى 4 ملرد ادام ءومىر سۇرسە، قازىر 6,7 ميللياردتان استام حالىق بار. بۇۇ بولجامى بويىنشا 2050 جىلى جەر بەتىندەگى ادام سانى 9 ميللياردقا جەتەدى. وعان قوسا، بيووتىنعا دەگەن سۇرانىستىڭ ارتقانىن ۇمىتپاعان ءجون.
رەسەيدىڭ وزىندە بىلتىر 108 ملن توننا استىق جينالدى. بۇل 18 جىلدان بەرى قول جەتپەگەن رەكوردتىق كورسەتكىش. قازىر استىقتىڭ باعاسى كومىرسۋتەگى قۇنىنا جەتەقابىل. مۇنايدىڭ تونناسى 364,6 دوللار بولسا، بيدايدىڭ تونناسى – 180-200 دوللار كولەمىندە. ايتسە دە، ماسەلە تەك باعادا ەمەس. «قارا التىندى» شارتتى تۇردە بايلارعا ارنالعان تاۋار دەسە، بيداي – كەدەيدىڭ ازىعى. كومىرسۋتەگىن تۇتىنۋ دامىعان ەلدەرگە تيەسىلى بولسا، ازىق-تۇلىككە دەگەن سۇرانىس ازيا مەن افريكاداعى دامۋشى ەلدەردىڭ ۇلەسىندە. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىك، رەسەي استىعى كوبىنە ەگيپەت، تۋنيس، الجير، ماروككوعا جونەلتىلەدى. ال بۇل ەلدەر سونشالىقتى باي ەمەس. ەگەر سوڭعى جىلدارى قارجى سالاسىنداعى الىپساتارلاردىڭ «جاردەمىمەن» مۇناي باعاسى شارىقتاسا، استىققا كەلگەندە مۇنداي ءادىستىڭ «قولى جۇرمەيدى». كەدەي ەلدەر ونى ءۇش-ءتورت ەسە باعامەن ساتىپ الا المايدى.
استىق نارىعىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – جىل سايىن قۇنى وزگەرىپ وتىرادى. ءبىر قاراعاندا، باعانىڭ شارىقتاۋىنا بارلىق نەگىز بار. الايدا حالقى كوپ نەگىزگى تۇتىنۋشىلار – ازيا مەن افريكا ەلدەرىنىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. ناتيجەسىندە، نارىقتا استىقتىڭ كوپ مولشەرى قالادى. باعا قۇلدىراسا، ينۆەستيتسيا ازايادى. ناتيجەسىندە، ەگىستىك جەردىڭ كولەمىن كەمىتۋگە تۋرا كەلەدى. بيىل دا وسى ءۇردىس قايتالاندى. وتكەن جىلعى مول ءونىم باعانى قۇلدىراتتى. سوندىقتان رەسەي استىق وداعىنىڭ توراعاسى اركادي زەرنوۆوي جوعارىدا اتالعان تۇيتكىلدەردى پەتەربوردا وتەتىن فورۋمدا شەشۋ قاجەت دەيدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، وندىرۋشىلەر، تۇتىنۋشىلار جانە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كۇشىن بىرىكتىرگەندە عانا تىعىرىقتان شىعار جول تابىلادى.
جۋىردا رف اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر پەتريكوۆ رەسەي، ۋكراينا جانە قازاقستان استىق پۇلىن قۇرىپ، الەمدىك نارىقتىڭ 25 پايىزىن يەلەنە الادى دەگەن بولاتىن. بىراق بۇل 10-15 جىلعا ارنالعان جوسپار. ازىرگە ورتاق قازانداعى ءار ەلدىڭ ۇلەسى دە بەلگىلەنگەن جوق. «مۇنداي وداق قۇرۋدىڭ ماڭىزى سول – ءۇش ەل بىرىگىپ، شەتەلدىك باسەكەلەستەرگە توتەپ بەرە الادى» دەپ وتىر.

قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، سوڭعى 6 جىلدان بەرى ەلىمىزدە جينالعان استىقتىڭ جالپى كولەمى 5,4 ميلليونعا ارتقان. رەكوردتىق كورسەتكىشكە (20,1 ملن ت) قول جەتكىزگەن 2007 جىلدى الساق، وسى جىلدار ىشىندەگى ءوسىم 36,7 پايىزعا كوتەرىلدى. استىق جيناۋدا قوستاناي وبلىسى (30,7%), سولتۇستىك قازاقستان (29,2%) جانە اقمولا وبلىستارى (19, 3%) الدىڭعى قاتاردا. ءداندى-داقىلداردىڭ باسىم بولىگى بيداي ۇلەسىندە – 80,5 %. جىلىنا 13,5-20,1 ملن بيداي الىنادى. بۇل تمد بويىنشا رەسەي مەن ۋكراينادان كەيىن 3-ءشى ورىندى يەمدەنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ەكسپورتقا ورتا ەسەپپەن 2,8-7 ملن توننا بيداي شىعارىلادى. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ بولجامىنا سەنسەك، 22-28 ملن توننا استىق وندىرۋگە ەلىمىزدىڭ شاماسى جەتەدى.

«الاش ايناسى» گازەتى، 05.06.2009