قاراشانىڭ سوڭعى اپتاسىندا استانا تورىنەن الاش بالاسىن ارۋاقتاندىرار ءسۇيىنشى حابار جەتتى. بۇل -  ميسس مىرزالار مەن سەم اعايلاردىڭ باسىن قوسىپ، ايداي الەمگە ساۋىن ايتقان سامميت دەسەڭىز، قاتەلەسەسىز. «تولعاۋى توقسان، تولعاعى مىڭ-سان» قازاق مادەنيەتىنىڭ تىم تەرەڭدەگى يىرىمدەرىن پاش ەتەتىن، الماعايىپ زامانالار مەن الاپات عاسىرلاردان قوڭىر ءۇنى امان-ەسەن بۇگىنگە جەتكەن، قاسيەتتى قارا شاناعىنان ۇلتىمىزدىڭ شەرى مەن شەمەنى، قايعىسى مەن مۇڭى، قۋانىشى مەن شاتتىعى قاتار ساۋلاعان قارت دومبىرا تۋرالى ىزگى حابار. استاناداعى ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «تۇركىتانۋ جانە التايتانۋ» كافەدراسىنىڭ ديرەكتورى، تاريحشى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ وسى اپتادا «دالا مەن قالا» گازەتىندە «اتادومبىرا» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. عالىمنىڭ الاش بالاسىنان ءسۇيىنشى سۇرايتىنداي ءجونى بار ەكەن. سوناۋ V عاسىردا «باستىلىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» بابالارىمىز قولىنا الىپ تالاي كۇيلەردى كۇڭىرەنتە شەرتكەن قارا دومبىرا تۇركىلەردىڭ باعزى اتاقونىسى التىندى التاي تاۋىنىڭ شىعىس قاپتالىنداعى ءبىر ۇڭگىردەن تابىلىپتى. عالىم ق. سارتقوجانىڭ ايتۋىنشا، بۇل دومبىرانى 2008 جىلى قازىرگى موڭعولياداعى التاي تاۋلارى سىلەمىنىڭ ءبىرى جارعالانت-قايىرقان شىڭدارىنا قاراستى «ءومنوحون امان» دەگەن جەرىنە ورنالاسقان «ۇڭگىرتاس» مەكەنىنەن جەرگىلىكتى شوپان ن. داندار تاپقان.

قاراشانىڭ سوڭعى اپتاسىندا استانا تورىنەن الاش بالاسىن ارۋاقتاندىرار ءسۇيىنشى حابار جەتتى. بۇل -  ميسس مىرزالار مەن سەم اعايلاردىڭ باسىن قوسىپ، ايداي الەمگە ساۋىن ايتقان سامميت دەسەڭىز، قاتەلەسەسىز. «تولعاۋى توقسان، تولعاعى مىڭ-سان» قازاق مادەنيەتىنىڭ تىم تەرەڭدەگى يىرىمدەرىن پاش ەتەتىن، الماعايىپ زامانالار مەن الاپات عاسىرلاردان قوڭىر ءۇنى امان-ەسەن بۇگىنگە جەتكەن، قاسيەتتى قارا شاناعىنان ۇلتىمىزدىڭ شەرى مەن شەمەنى، قايعىسى مەن مۇڭى، قۋانىشى مەن شاتتىعى قاتار ساۋلاعان قارت دومبىرا تۋرالى ىزگى حابار. استاناداعى ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «تۇركىتانۋ جانە التايتانۋ» كافەدراسىنىڭ ديرەكتورى، تاريحشى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ وسى اپتادا «دالا مەن قالا» گازەتىندە «اتادومبىرا» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. عالىمنىڭ الاش بالاسىنان ءسۇيىنشى سۇرايتىنداي ءجونى بار ەكەن. سوناۋ V عاسىردا «باستىلىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» بابالارىمىز قولىنا الىپ تالاي كۇيلەردى كۇڭىرەنتە شەرتكەن قارا دومبىرا تۇركىلەردىڭ باعزى اتاقونىسى التىندى التاي تاۋىنىڭ شىعىس قاپتالىنداعى ءبىر ۇڭگىردەن تابىلىپتى. عالىم ق. سارتقوجانىڭ ايتۋىنشا، بۇل دومبىرانى 2008 جىلى قازىرگى موڭعولياداعى التاي تاۋلارى سىلەمىنىڭ ءبىرى جارعالانت-قايىرقان شىڭدارىنا قاراستى «ءومنوحون امان» دەگەن جەرىنە ورنالاسقان «ۇڭگىرتاس» مەكەنىنەن جەرگىلىكتى شوپان ن. داندار تاپقان. ال مۇنىڭ قۇدىرەتى نەدە دەيسىز عوي، ەستەرىڭىزدە بولسا قازاقتىڭ ابىز اقساقالى، بيىل جازعىتۇرىم ومىردەن وتكەن ەتنوگراف-عالىم جاعدا بابالىق الاتاۋدىڭ باۋرايىنان سوناۋ جىلدارى دومبىرا مەن بيلەپ جۇرگەن ادامداردىڭ بەينەسى قاشالعان تاستى تاپقان بولاتىن. جۇرت بۇل سۋرەتتى كەمىندە 4 مىڭجىلدىق تاريحى بار دەسكەنى ەسىمىزدە. ونى الماتىداعى  قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجايعا وتكىزگەن اقساقال، كەيىندەپ سول تاستىڭ جوعالىپ كەتكەنىن اشىنا ايتىپ، قاپالانىپ ەدى. جۋىردا سول تاس مۇراجايدىڭ الدەبىر ەلەۋسىز زاتتار قوياتىن بۇرىشىندا شاڭ باسىپ جاتقان جەرىنەن تابىلىپتى دەپ ەستىدىك. وعان دا شۇكىر... ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. جاعدا اتامىز قازاقتىڭ دومبىراسىنىڭ تاريحى سوناۋ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى مىڭجىلدىقتارعا شەرۋ تارتاتىنىن دالەلدەگىسى كەلگەنىمەن، كوپشىلىك ونشا زەر سالا قويماعان. ال مىنا دومبىرا سول كىسىنىڭ ءۋاجىن ناقتىلاي تۇسەتىنى كامىل. سەبەبى، دومبىرانى جان-جاقتىلى زەرتتەگەن موڭعول عالىمدارى مەن ق. سارتقوجاۇلى شامامەن V عاسىر مولشەرىندە تۇركى قاعاناتىنىڭ شەپ جايىپ، ۇلى ساحارانى بيلەۋىنىڭ الدىندا الدەبىر تۇركى كۇيشىسى ۇستاعان دومبىرا دەپ تۇجىرىمداپ وتىر. قارجاۋباي سارتقوجاۇلى بۇل دومبىرانىڭ ەڭ ۇلكەن قۇندىلىعى - دومبىرانىڭ موينىندا ءبىر جول بايىرعى تۇركىلەردىڭ بىتىك (رۋنا) جازۋى بارلىعىندا دەيدى وندا نە دەپ جازىلعان دەيسىز عوي.  وقىڭىز: «جۇپار كۇي اۋەنى ءبىزدى سۇيىسپەنشىلىككە بولەيدى!». عالىم بايىرعى تۇرىك بىتىگىنىڭ گرامماتيكاسى رەفورمالانباي (552-570 جىلدارى رەفورمالانعانى تاريحتان ءمالىم) تۇرعاندا جازىلعان جازۋ ەكەنىن ايتادى مۇنىڭ. وقۋ ءۇشىن ءبىراز ىزدەنىستەرگە بارعانىن دالەل-دايەگىمەن كەلتىرىپتى. سىرتقى بەتىنە بۇعىنىڭ، بۇلاننىڭ سۋرەتتەرى سالىنان دومبىرانىڭ شاناعى، تيەگى، پەرنەلەرىنىڭ ورىنى سول كۇيى ساقتالعان. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ۇڭگىردەن ءبىر ادامنىڭ قاڭقاسى، قازاقى ەر-تۇرمان، ساداقتىڭ ودقتارى، قايقى قىلىش، تاعى باسقا زاتتار قازىپ الىنعان.

سونىمەن، قازاق مادەنيەتى تاعى ءبىر باعزى بايلىعىمەن تولىقتى. سەبەبى، قارجاۋباي سارتقوجاۇلى قازىرگى مادەني جاڭالىقتارعا سۇيەنە وتىرىپ، بۇل دومبىرا دۇنيەجۇزى شەرتپە اسپاپتارىنىڭ ەڭ كونەسى ەكەنىن ايتىپ وتىر. ال ول كەزدە تۇركىلەر الدەقاشان قارا دومبىراسىن قولىنا الىپ، «جۇپار كۇي اۋەنىنە» بالقىپ، ۇلى دا ۇلىق مادەنيەتىن پاش ەتىپ ۇلگىرگەن. دەمەك، ءبىزدىڭ دومبىرانىڭ تاريحى سوناۋ ەرتە عاسىرلاردىڭ كەرۋەنىنەن سىر سۋىرتپاقتايدى. جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى مىڭجىلدىقتار كوكجيەگىنەن دومبىرانىڭ ءۇنى ساۋلاعانىنا بۇل بۇلتاپتپاس دالەل. «قازاق حح عاسىردىڭ باسىندا كەڭەس وداعىنىڭ زورلىعىمەن ۇلت بولىپ قالىپتاسقان» دەگەن ماڭگۇرت تۇجىرىم،  ياكي، «حV عاسىردا اياقاستىنان پايدا بولعان جابايى حالىق» دەگەن كوزقاماندىق كوزقاراس، «تۇركىلەر جىل ساناۋىمىزدىڭ VI عاسىرىندا پايدا بولعان تاعى تايپالار وداعى» دەيتىن قاساڭ قاعيدا، «بۇلاردا مادەنيەت بولعان جوق، مادەنيەتتىڭ بەلگىلەرى عانا بولدى» دەپ ۇرانداتاتىن توپاس تۇسىنىكتىڭ قانشالىقتى ايانىشتى ەكەنى وسىدان-اق بەلگىلى.

ابىز دومبىرا، اڭىز دومبىرانىڭ ۇنىنە قۇلاق ءتۇر، الاش بالاسى! سەنىڭ كيەڭ دە، يەڭ دە، ۇمىتىلعان وتكەنىڭ دە سوندا. سول ۇنمەن سەن جوعالتقانىڭدى تاباسىڭ، وشكەنىڭدى جاندىراسىڭ. سەبەبى، سەنىڭ مادەنيەتىڭدەي ۇلى مادەنيەت، سەنىڭ وركەنيەتىڭدەي ۇلى وركەنيەت جوق عالامدا! سەنىڭ اتا-باباڭ اتادومبىرانىڭ شاناعىنان مىڭداعان كۇيلەردى بەبەۋلەتىپ، سارى دالانى انگە ماسايتىپ جۇرگەندە، الدەكىمدەر ساقالى ساپسيىپ ءسىبىردىڭ سىزدى ورماندارىندا جالاڭبۇت بەزىپ، جاراتقاننان تەك ءتىرى ءجۇرۋدى عانا سۇرايتىن ەدى. سەنىڭ جاۋجۇرەك ارعى اتالارىڭ كۇلتەگىن مەن تونىكوكتىڭ كوكمارمار تاستارعا ويعان جازۋىنان رۋحىن ىزدەپ، قايىرىلماس جىلدارعا قارت دومبىرامەن باسۋ ايتقاندا، ءجالاڭتوس باھادۇرلەرى شۇرشىتتەردى تالقانداپ، ۇلى دالانى بىرلىككە كەلتىرۋگە قايتادان سان مارتە ۇمتىلعاندا بازبىرەۋلەر ورماننان شىقپاق تۇگىلى، بۇتتارىنا جاپىراق بايلاق، ءبىرىن-ءبىرى «قۋالاپ» ءالى جۇرگەندى سول ورماندا. شىڭعىسحاندى «اقساق قۇلانىمەن» ەگىلتىپ، باسىن يدىرگەندە، بازبىرەۋلەر ءالى دە سول قاراتۇنەگىندە قامالىپ، شىعارعا جول تابا الماي ساندالعان-دى. توقتامىستىڭ قولى توپالاڭىن شىعارىپ، اتتى اسكەرىمىز ءسىبىر ورماندارىن كەسىپ وتكەن تۇستا، بازبىرەۋلەر شىلبىرىمىزعا جابىسىپ، ۇزەڭگىمىزدى سۇيگەنى دە كۇنى كەشە ەدى-اۋ... سول ءبىر جىلدارداعى رۋحىڭدى قايتا تاپ، قايراتتان، قازاق وعلاندارى!

دومبىراڭ نە دەيدى، سەن نە دەيسىڭ؟! ويلان دا، تولعان!.. ونىڭ ءتىلىن ۇق، ءوز ءدىلىڭدى تاپ!

«اباي-اقپارات»