ءاربىر قوعامنىڭ وزىندىك قۇندىلىق¬تارى¬نىڭ ماڭىزدى ولشەم ەكەنىن قانشا جەردەن مويىنداساق تا، الەمدىك مادەنيەتتەگى قازىرگى جاعدايدى كوبىندە ەۋروپالىق ءومىر ۇلگىسىنىڭ باسىمدىق تانىتۋى دەپ قاراستىرۋىمىز كەرەك. حح عاسىردا بۇل جاعدايدى ويشىلدار ەۋروورتالىقتىق دەپ اتادى.
ەۋروپالىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن ورنىقتىرۋعا ەۋروپانىڭ جانە اقش-تىڭ ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق جانە اسكەري باسىمدىلىعى قۋات بەرىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە قوعامدىق پىكىر تۋدىراتىن اقپارات تاس¬قى¬نىنىڭ 70-80 پايىزدايىن قاداعالاپ وتىر¬عان، كوپشىلىك مادەنيەتىن قالىپتاستىراتىن كينويندۋستريا ءونىمىنىڭ جارتىسىنان كوبىن شىعارىپ وتىرعان انگلو-امەريكاندىق، دە¬مەك، باستىستىق مادەنيەت ءوز ءومىرىنىڭ ستان¬دارتتارىن بۇكىل الەمگە ۇلگى ەتىپ تىق¬¬پالاۋى تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس.
ادام الەمىندە بولسىن، ادامزات مادەنيەتىندە بولسىن جوقتان ەش¬تەڭە پايدا بولمايدى. وسى قازىرگى زا¬مان مادەنيەتىنە العىشارت بول¬عان، وسى كەزەڭنىڭ قۇندىلىقتارىن دايارلاعان مادەني داۋىرلەر قانداي؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن سوناۋ رەنەسسانستىق گۋمانيزمنىڭ قالىپ¬تاسۋىن، رەفورماتسيانىڭ زايىرلى¬لىق پرينتسيپىنە جول اشۋىن، اعار¬تۋ¬شىلىق ءداۋىرىنىڭ جالپىلاي ساۋات¬تىلىق پەن ءبىلىم قۇندىلىعىن العا تارتقاندىعىن ەسكە الۋ كەرەك. وسى اتالعانداردىڭ بارلىعى الەمدى ءدىني بيلىك قۇرساۋىنان شىعارۋعا، عىلىم-ءبىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن ومىردە كەڭىنەن پاي¬دالانۋعا جانە ادامنىڭ جەكە تۇلعاسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن مويىنداۋعا الىپ كەلگەندىگىن ايتا الامىز.

ءاربىر قوعامنىڭ وزىندىك قۇندىلىق¬تارى¬نىڭ ماڭىزدى ولشەم ەكەنىن قانشا جەردەن مويىنداساق تا، الەمدىك مادەنيەتتەگى قازىرگى جاعدايدى كوبىندە ەۋروپالىق ءومىر ۇلگىسىنىڭ باسىمدىق تانىتۋى دەپ قاراستىرۋىمىز كەرەك. حح عاسىردا بۇل جاعدايدى ويشىلدار ەۋروورتالىقتىق دەپ اتادى.
ەۋروپالىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن ورنىقتىرۋعا ەۋروپانىڭ جانە اقش-تىڭ ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق جانە اسكەري باسىمدىلىعى قۋات بەرىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە قوعامدىق پىكىر تۋدىراتىن اقپارات تاس¬قى¬نىنىڭ 70-80 پايىزدايىن قاداعالاپ وتىر¬عان، كوپشىلىك مادەنيەتىن قالىپتاستىراتىن كينويندۋستريا ءونىمىنىڭ جارتىسىنان كوبىن شىعارىپ وتىرعان انگلو-امەريكاندىق، دە¬مەك، باستىستىق مادەنيەت ءوز ءومىرىنىڭ ستان¬دارتتارىن بۇكىل الەمگە ۇلگى ەتىپ تىق¬¬پالاۋى تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس.
ادام الەمىندە بولسىن، ادامزات مادەنيەتىندە بولسىن جوقتان ەش¬تەڭە پايدا بولمايدى. وسى قازىرگى زا¬مان مادەنيەتىنە العىشارت بول¬عان، وسى كەزەڭنىڭ قۇندىلىقتارىن دايارلاعان مادەني داۋىرلەر قانداي؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن سوناۋ رەنەسسانستىق گۋمانيزمنىڭ قالىپ¬تاسۋىن، رەفورماتسيانىڭ زايىرلى¬لىق پرينتسيپىنە جول اشۋىن، اعار¬تۋ¬شىلىق ءداۋىرىنىڭ جالپىلاي ساۋات¬تىلىق پەن ءبىلىم قۇندىلىعىن العا تارتقاندىعىن ەسكە الۋ كەرەك. وسى اتالعانداردىڭ بارلىعى الەمدى ءدىني بيلىك قۇرساۋىنان شىعارۋعا، عىلىم-ءبىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن ومىردە كەڭىنەن پاي¬دالانۋعا جانە ادامنىڭ جەكە تۇلعاسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن مويىنداۋعا الىپ كەلگەندىگىن ايتا الامىز.
سونىمەن، قازىرگى زامان مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارىنا توقتالار بولساق، تومەندەگىلەردى باسا ايتۋ كەرەك سياقتى.
قازىرگى زامان مادەنيەتى ءراتسيوناليزمنىڭ ورنىققاندىعىمەن انىقتالادى. راتسيونا¬ليزم – تانىم مەن ءىس-ارەكەتتىڭ ءتۇپ تامى¬رىن ادامنىڭ اقىلىمەن بايلانىستىرىپ پايىمدايتىن كوزقاراستار جيىنتىعى. قا¬زىرگى مادەني ءداستۇردىڭ راتسيوناليستىك ءداس¬تۇر ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. بىراق ول دەگەنىمىز – بۇعان دەيىنگى مادەني كەزەڭدەردە راتسيوناليستىك كوزقاراس جوق ەدى دەگەن ءسوز ەمەس، ويتكەنى ادامزات مادەنيە¬تىنىڭ قاي-قايسىسىنا بولسىن اقىل-زەردەگە (راتسيونعا) نەگىزدەلۋ ءتان. دەمەك، ءار مادە¬نيەت¬تىڭ، ءتىپتى، ءار تاريحي-مادەني كەزەڭنىڭ وزىندىك راتسيوناليستىك ءداستۇرى بار ەكەندىگىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.
ال جالپى ادامزاتتىق راتسيوناليزم ارا¬سىنان وسى قازىرگى زامانداعى راتسيوناليزم نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى دەيتىن بولساق، وعان شىندىققا دەگەن ەرەكشە قاتىناستىڭ ءتان ەكەندىگىن ايتا الامىز. اتاپ ايتار بولساق، بۇل راتسيوناليستىك داستۇردە شىندىق قادا¬عالاۋ مەن باقىلاۋعا، ەسەپتەۋگە كەلەتىن شىن¬دىق ەسەبىندە، ياعني كوز الدىڭا ناقتى ەلەس¬تەتۋگە بولاتىن شىندىق ەسەبىندە الى¬نا¬دى. ەسەپتەۋ، سونىڭ نەگىزىندە ناقتى جوس¬پارلاۋ، جوسپاردىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ، مىنە، شىندىقتى ناعىز كوزگە كورى¬نەرلىك شىندىق ەتەتىن راتسيوناليزم، نەمەسە قازىرگى راتسيوناليزم دەگەن وسى.
بۇل ءراتسيوناليزمنىڭ ەۋروپالىق را¬تسيوناليستىك داستۇردەن باستاۋ الاتىندىعىن دا باسا ايتقان ءجون. ەۋروپالىق راتسيونا¬ليزم¬نىڭ كرەدوسىن جاساپ بەرگەن رەنە دە¬كارت بولدى. ونىڭ تۇسىنىگىندە، الەمدەگى كەز كەلگەن بار نارسەنى ءادىس (مەتود) ارقىلى، دە¬مەك، بەلگىلى ءبىر پروتسەدۋرالار جۇيەسى ارقى¬لى تانۋعا بولادى. عىلىمي تانىمنىڭ ءادىسى تانىمنىڭ ماتەماتيكالىق وپەراتسيالارىنا سۇيەنگەن شاقتا عانا دايەكتى دە اقيقات ءنا¬تيجەلەر بەرەدى دەپ بىلگەن دەكارتتان باستاپ، وسى ءتاسىل تەك قانا جاراتىلىستانىمدىق عى¬لىمداردا عانا ەمەس، گۋمانيتارلىق عىلىم¬داردا دا قولدانىلا باستادى.
سول كەزەڭنەن باستاپ، ء“بىلىم – كۇش” دەگەن قاناتتى ءسوز تاعى ءبىر راتسيوناليستىك ۇس¬تانىمداعى ف.بەكوننىڭ ارقاسىندا ەل اراسىنا كەڭ تارادى. ادامنىڭ اقىل-ويى¬نان تىسقارى قالاتىن ەشتەڭە جوق دەگەن قا¬عيداتتى ۇستانعان، عىلىمي ادىستەمە ارقىلى بار¬لىعىن تانىپ-بىلۋگە تالپىنعان ادامزات¬تىڭ ەۋروپالىق بولىگىنىڭ ەكسپانسياسى سول ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ الەمگە كەڭىنەن تاراۋىنا بىردەن ءبىر سەبەپ بولدى. بىراق سول ەكسپانسيا ارقاسىندا باسقالاردى بودانداۋ ساياساتى مەن تابيعاتتى اياۋسىز قاناۋ دا جۇزەگە اسىرىلعاندىعىن ۇمىتپاعان ابزال.
ءراتسيوناليزمنىڭ سوڭىنان ەرگەن عىلىم-ءبىلىم عاسىرى تەحنيكا الەمى دەگەن عالاماتتى تۋىنداتتى. تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرى ادام مەن ونى قورشاعان ورتانى تانىماستاي وزگەرت¬تى. جەكە باستىڭ ەڭبەك ۇدەرىسىن كوپشىلىك-كونۆەيەرلىك وندىرىسكە دەيىن كوتەرگەن تەحنيكالىق پروگرەسس جەر شارىن ءبىر ۇلكەن فابريكا-زاۋىتقا، ال تىرشىلىكتى قانداي دا ءبىر الىپ مەحانيزمنىڭ ارەكەتىنە اينالدىرىپ جىبەرگەندەي. قازىرگى زامان مادەنيەتى تەحنيتسيستىك مادەنيەت، ياعني تەح¬نيكالىق پروگرەسس پەن تەحنيكانىڭ ما¬ڭىز¬دىلىعىنا قۇدايداي سەنەتىن مادەنيەت.
تەحنيتسيزم قاتاڭ ماماندانۋ ۇدەرىسىن تۋدىر¬ماي قويمايدى. تەحنيكاعا نەگىزدەلگەن ءوندىرىس پروتسەسى بارىسىندا ادامداردىڭ كوپشىلىگى تەحنيكالىق ۇدەرىسكە قاجەتتى ءبىر بولشەك ەسەبىنە جۇرەدى.
مادەنيەتتىڭ پراگماتيكالانۋى، ياعني “پايدا” ۇعىمى تۇرعىسىنان نەگىزدەلۋى دە وسى قازىرگى زاماننىڭ ايدارى. ادام ارە¬كەتىنىڭ بارلىعى پراكتيكالىق باعىت الىپ، كەلتىرەتىن ناقتى پايداسى، ەسەپكە الىناتىن ناتيجەسى تۇرعىسىنان قۇرىلىمدانادى. ەسەپ، پايدا جانە ۇتىمدىلىق – بۇگىنگى پراگماتيكالىق الەمنىڭ ۇراندارى وسىلار.
اقپاراتتانۋ يدەولوگياسى اقپاراتتىق مادەنيەت فەنومەنىن دۇنيەگە اكەلدى. قازىرگى زامان مادەنيەتىن باسقاشالاي اقپاراتتىق مادەنيەت دەپ تە اتايدى. ويتكەنى، قازىردە اقپارات قوعام ءومىرىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولىپ، ادام ءومىرىنىڭ بار¬لىق سالاسىنا اسەر ەتىپ وتىر.
عالامتوردىڭ پايدا بو¬لۋى¬مەن بىرگە، الەمدەگى ادام¬زاتتىڭ ءوزارا تاۋەلدى بايلانىسىنىڭ قا¬لىپ¬تا¬سۋى – جاھاندانۋ ۇدە¬رىسىن تۋىنداتتى. جا¬ھان¬دانۋعا ادامزات ومىرىنە ساياسي-ەكو¬نو¬ميكالىق ءوز¬گەرىستەر اكە¬لەتىن كۇبىلىس دەپ قانا قا¬راۋعا بول¬ماي¬دى. جاھان¬دانۋ ۇلتتىق قۇن¬دىلىق¬تار¬دى ساقتاي وتى¬رىپ، عالام¬دىق قاتى¬ناس¬تارعا بەيىم¬دەلۋ دەگەن ۇلكەن ماسەلەنى كۇن ءتار¬تىبىنە قويىپ وتىر.
مىنە، قىسقاشا قايىر¬ساق، قازىرگى زامان مادە¬نيە¬تىنە ءتان سيپاتتامالار رەتى وسىنداي. ارى قاراي قازىرگى زامان مادەنيەتىنىڭ بەدەرىن سالىپ وتىرعان اقپاراتتىق تەحنو¬لو¬گيالارعا، ولار تۋىنداتقان رۋحاني مادە¬نيەت ۇلگىلەرىنە ناقتىراق توقتالۋدى قاجەت كورىپ وتىرمىز.
كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالار جەتىستىگى¬نىڭ ارقاسىندا ادامدا جاڭا ء“ومىر ءسۇرۋ” كەڭىستىگى (كوزبوياۋ بولسا دا) – كيبەركەڭىستىك پايدا بولدى. ول كەڭىستىكتە بۇكىل الەم بىزگە مونيتور ەكرانىنان ناقتى شىندىق ىسپەت¬تەس بولىپ كورىنگەنىمەن، ول ءوزىنىڭ قولمەن ۇستاۋعا كەلەرلىك زاتتىق تىعىزدىعىنان، قاتتىلىعىنان ايىرىلعان ءمولدىر الەم.
عالامتوردى پوستمودەرن (مودەرن ءداۋىرى¬نەن كەيىنگى) زامانىنىڭ ۇلى گيپەرماتىنى دەۋگە بولادى. قازىردە عالامتور بىرنەشە ميل¬ليونداعان كومپيۋتەرلەردىڭ باسىن قو¬سىپ وتىرعان اشىق جۇيە. عالامتور ءاۋ باس¬تان ليبەرالدى مانگە يە. وندا كوپ نارسەگە رۇقسات ەتىلگەن. عالامتورعا ىلىنگەن ءماتىن ەركىن پايدالانۋعا بەرىلگەن ءماتىن. سون¬دىق¬تان ءماتىن اۆتورى ءوز شىعارماسىن عالام¬تورعا ءىلۋ ارقىلى ونى وزىنەن شەتتەتۋمەن پارا-پار ارەكەت جاسايدى. ناتيجەسىندە اۆ¬تورلىق قۇقىق، گونورار سىندى باسپا مادە¬نيەتىنە ءتان ۇعىمدار ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءمانى¬نەن ايىرىلادى.
عالامتوردى كوز الدىڭا جاقسىلاپ ەلەس¬تەتۋ ءۇشىن ءبىز پوستمودەرن ديسكۋرسىنىڭ ءوزىن¬دىك ۇعىمى “ريزوماعا” جۇگىنەمىز. بۇل تەرميندى جيل دەلەز بەن فەليكس گۆارتتاري بوتانيكادان العان. وندا ريزوما – وسىمدىكتىڭ تارامدالىپ تامىرلانۋ ءتۇرى. ياعني، ونىڭ قايدان تاراعانىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن ءسوز.
عالامتورلىق تەحنولوگيالاردى سيپات¬تاۋدا ريزوما تاپتىرماس بەينەلى ۇعىم. ري¬زوما تابيعاتىنان ورتالىقسىزداندىرىلعان، يەرارحياعا بوي بەرمەيتىن قۇرىلىم. سون¬دىقتان ونىڭ ەشبىر نۇكتەسى باسقاسىنا قاتىستى باسىمدىق تانىتا المايدى، سول سياقتى، قوس نۇكتە اراسىندا دا ەشقانداي ايرىقشا بولەك بايلانىس قالىپتاسپايدى، ويتكەنى وندا ءبارى بارىمەن تىكەلەي بايلا¬نىس¬تى. كەڭ ماعىناسىندا “ريزوما” پوست¬مو¬دەرن الەمىنىڭ بەينەلى سيپاتى بولا الا¬دى، ويتكەنى وندا ورتالىقتانۋ، رەتتىلىك پەن سيممەتريا جوق.
بۇگىنگى قوعامدى قورشاعان اقپاراتتىق شىندىق ادامزاتتى 70-80 جىلدارعى شىن¬دىقتان مۇلدەم بولەك. ول ۆيرتۋالدى شىن¬دىق تۋىنداتقان عايىپ بولمىسقا باي¬لا¬نىستى. وسى “ۆيرتۋالدى شىندىق” تىركەسى قا¬زىر وڭدى-سولدى كوپ قولدانىلىپ ءجۇر¬گەنى¬مەن، ونىڭ ماعىناسىنىڭ تۇسىنىكسىز، كومەس¬كىلەۋ ەكەندىگى بەلگىلى. ادەتتە، بۇل تەرمين كوم¬پيۋتەرمەن بايلانىستى پايدالانى¬لا¬تىندىعى عانا انىق.
ۆيرتۋالدى شىندىق الەمىندە بىزگە ءۇي¬رەنشىكتى كىتابي مادەنيەت ءماتىنى دە وزگە¬رىس¬كە ۇشىراپ وتىر. بۇرىنعى بىرولشەمدى، ءبىر سىزىق بويىنا تىزبەكتەلگەن ءبىر جازىق¬تىق¬تا¬عى ءتۇزۋ ءماتىن ورنىنا كوپولشەمدى ەلەك¬تروندى گيپەرماتىن كەلدى. گيپەرماتىن كە¬ڭىستىگىندە بىرنەشە ءماتىننىڭ قاتار ورنا¬لا¬سۋى مۇمكىن، ءتىپتى، ماتىندەگى كەز كەلگەن ءسوز نەمەسە اۆتور تۋرالى بۇكىل كەرەكتى ماعلۇ¬مات¬تى الا الاتىن باسقا سايت پاراقتارى تۇرۋى مۇمكىن.
كادىمگى كىتاپتى وقىپ وتىرىپ ءبىز ونىڭ كەڭىستىكتەگى شەگىنەن اسا المايمىز، وندا كورسەتىلگەن سىلتەمەلەر بويىنشا قىزىق¬تىر¬عان نارسەنى الگى كىتاپتى تاستاپ بارىپ قانا، باسقاسىن ىزدەپ تاپقاننان سوڭ وقي الامىز. ال كيبەركەڭىستىكتەگى ۆيرتۋالدى شىندىقتا ورنالاسقان گيپەرماتىندە ءبىز ءبىر ماتىننەن كەلەسى ماتىنگە الدىڭعىسىندا تۇرىپ-اق لەزدە وتە الامىز.
ۆيرتۋالدى شىندىق ءماتىن وقۋدىڭ عانا ەمەس، ءماتىن جاساۋدىڭ دا (“جازۋ” دەگەن ءسوزدى ادەيى¬لەپ پاي¬دالانباي وتىرمىز) جاڭا جولدارىن ۇسىنىپ وتىر. بۇگىنگى زاماندا كوپ¬شىلىك شىعارما جازبايدى، ءماتىن قۇراستىرادى. قۇراس¬تىرۋ (اننان-مىننان، انادان-مىنادان، ءتيىپ-قا¬شىپ...) – ينتەرماتىن¬دى¬لىكپەن انىق¬تالعان جاڭا شىعارما¬شى¬لىق ءتۇرى. ين¬تەر¬ماتىن دە¬گە¬نىمىز ءماتىن¬دەردىڭ وزگەرىسكە تۇسكەن نۇسقاسى، ءماتىن¬دەر¬دىڭ ءبىر-بىرىنە كىرىگۋى. بۇل ۇعىم ءما¬تىندى جاڭاشا پايىمداۋعا جول اشادى. ينتەرماتىننىڭ نەگىزگى قاسيەتى ونىڭ ىشتەي ارتەكتىلىگى، اشىقتىعى، كوپنۇسقالىعى. ينتەرماتىن وزگە ماتىندەرگە قاتىستى شى¬عارىلادى. ول تەك بۇ¬رىن¬عى ماتىندەرگە قاتىستى ەمەس، وزىنەن كەيىن جازىلعان ماتىندەرگە دە قاتىستى.
قازىرگى زامان مادەنيەتىن تەرەڭ زەرت¬تەۋشىلەردىڭ ءبىرى روللان بارت “اۆتور ءولىمى” تۋرالى ايتادى. ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، بۇل حح عاسىرداعى زيالىلار ايتىپ جۇرگەن كوپ “ولىمدەر” ىشىندەگى تاعى ءبىر ءولىم. ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، ف.نيتسشە “قۇداي ءولىمى” تۋ¬را¬لى، و.شپەنگلەر “مادەنيەت ءولىمى” تۋرالى، م. فۋكو “ادام ءولىمى” تۋرالى ايتتى ەمەس پە؟! بۇل دا جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ەن¬گىزىلگەن جاڭاشىلدىق – كرەديت تەحنولوگيا¬سىنىڭ كلاسسيكالىق تۇسىنىكتەگى دارىسكەر “ولىمىنە” اكەلەتىندىگى سياقتى مەتافورالىق ماسەلە. اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن اقپاراتتىق ءنوپىر تاسقىن ءبىلىم الۋعا ەمەس، بىلۋگە ماجبۇرلەۋ بولىپ وتىر.
جاسىراتىن نە بار، بۇگىندە مادەنيەتتەن وقۋ تاجىريبەسى كەتىپ بارا جاتىر. بالكىم، بىرەۋلەر بۇگىنگى تاڭدا وقۋدىڭ ناعىز داۋرەنى ەمەس پە، گازەت وقۋعا، شىم-شىتىرىق وقي¬عا¬عا تولى دەتەكتيۆ وقۋعا قۇمار ادامزات ەمەسپىز بە دەر. مۇندا وقۋ دەگەنىمىز، تىكەلەي ساليقالى دا سارابدال كلاسسيكالىق ادەبي-فيلوسوفيالىق ءماتىندى وقۋمەن بايلانىس¬تىرىلىپ وتىر. قازىرگى وقۋ وقىعانىڭدى ءوز جۇرەگىڭنەن سەزىنە وتىرىپ وتكىزۋ، سوعان قوسىلا قوبالجۋ، ويعا شومۋ سىندى قاسيەت¬تەردەن ادا اقپارات قابىلداۋمەن شەكتەلۋگە جاقىن كۇيدە دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.
وقۋ تاجىريبەسى كەتىپ، ونىڭ ورنىن تەلە¬ديدار مەن ۆيدەواقپارات باسىپ كەلە جاتقاندىقتان، كىتاپ مادەني مىنەز-قۇلىقتى قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ ارتقى شەبىنە ءوتتى. وقۋدان قالعان ادام ميىنىڭ ماڭىزدى بولىكتەرىن جاتتىقتىرۋدان دا قالادى، قيالداۋ، سەزىنۋ ۇشقىرلىعىنان، كوڭىل-كۇي سەرگەكتىگىنەن جانە ويلاۋ شاپشاڭدىعىنان ايىرىلادى. بۇل قاسيەتتەر اقىل-ويدى جۇ¬تاڭداتىپ ونىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىنە زيان اكەلەدى.
عالامتور كەڭىستىگىندەگى ادام بەلگىلى ءبىر ماعىنادا نومادقا اينالادى. عالامتور شارلاۋشىسى سول كەڭىستىكتە يەن دالانى ات جالىنا جابىسىپ شاۋىپ وتەتىن كوشپەلى سىندى جەلىپ ءجۇر دەۋگە بولادى. بىراق ونىڭ الەمى كوشپەلىلەردىڭ ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالاسى ەمەس، گيپەرشىندىق، ۆيرتۋالدى شىندىق دالاسى. تاريحي كوشپەلى وركەنيەت ات جالىنا جابىسىپ وتكەن وركەنيەت بولسا، بۇگىنگى كۇننىڭ نەونومادى (جاڭا كوش¬كىن¬شىلەرى) كومپيۋتەر الدىنداعى ورىندىققا جابىسقان وركەنيەت، پوستمودەرن وركەنيەتى.
الەم دەگەنىمىز ءبىر ۇزىن كابەل بولىپ شىققانداي! ساپ-ساۋ ادام قالايشا ءوزىنىڭ فان¬تازمدىق ەكراننىڭ عايىپ (ۆيرتۋالدى) كەڭىستىگىنىڭ تۇتقىنىنا اينالعانىن باي¬قا¬ماي دا قالادى. وسى تۇستا “عايىپ (ۆير¬تۋال¬دى) شىندىق” ۇعىمىنا توقتالۋ ورىندى. تۇپتەپ كەلگەندە ء“vىrtual” دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى لاتىن تىلىندە قاس قىلعانداي “ناعىز”، “ەڭ اقيقات”، “شىنايى” دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن، ءبىر¬اق ءبىز ونى ءوز تۇسىنىگىمىزدە “ويدان شى¬عارىلعان شىندىق”، “شىندىق سياقتى بولىپ كورىنگىسى كەلگەن شىندىق” دەپ ۇعىنامىز عوي.
“ۆيرتۋالدى” دەگەن تەرميننىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، ءسوز توركىنى ء“vىrtus”-تا جاتقاندىعىن جوعارىدا اتاپ ايتقان بولاتىنبىز. ول ۇعىم ورتاعاسىرلىق حريستيان فيلوسوفياسىندا ءابسوليۋتتى جالپى ءماننىڭ جالقى زاتتارمەن بايلانىستىلىعىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن پايدا¬لانىلعان. سودان بەرى ۇمىت بولۋعا جاقىنداعان تەرميندى فيزيكتەر جالعان ەلەمەنتارلىق بولشەكتەردى اتاۋ ءۇشىن قايتا جاڭعىرتقان. ولار ۆيرتۋالدى بولشەكتەر دەگەن تىركەستى “مۇمكىن الەم” تۇسىنىگىمەن بايلا¬نىس¬تىرعان. ءسويتىپ، 70-ءشى جىل¬داردىڭ سوڭىنا دەيىن تەرميننىڭ ەلەكتروندى الەمگە دە، اقپاراتتىق تەحنولوگيالارعا دا ەش قاتىسى بولماعان.
“ۆيرتۋالدى شىندىق” ۇعىمىن 1970 جىلداردىڭ سوڭىندا ماس¬ساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ينستيتۋ¬تىندا ويلاپ تاپتى دەگەن دە دەرەك بار. ول شىندىقتىڭ كومپيۋتەر كومەگىمەن بەرىلگەن ۇشولشەمدى ماكروۇلگىسىن انىقتاۋ ءۇشىن پايدالانىلعان. باستاپقىدا ول ۇلگىلەر اسكەري سالادا الدەبىر تەحنيكانى سىناقتان وتكىزۋ الدىندا، مىسالى، ۇشاقتى اۋادا ايداعانداي اسەر الا وتىرىپ، ۇشۋعا جەردە دايارلىق جاساۋ بارىسىندا قولدانىلعان قۇرىلعىلارعا قاتىستى ايتىلعان. ال جارون لانە تەرميندى جاڭا كومپيۋتەرلىك ءونىم¬دەرگە بايلانىستى پايدالانىپ ول كوپشىلىك اينالىمعا كومپيۋتەرمەن بىرگە ەنىپ ۇلگەردى.
بۇل شىندىق بار شىندىقتىڭ تۇتاس¬تىعى، تۇراقتىلىعى مەن تامامدالعان¬دىعىنىڭ ورنىنا بولشەكتىك، وزگەرمەلىك، الۋان تۇرلىلىك، اياقتالماعاندىقتى قويدى. ۆيرتۋالدى شىندىق شىن ومىرگە زيانىن تيگىزبەي ءوز الدىنا بالاما الەم جاساپ الۋ مۇمكىندىگىن بەردى. كومپيۋتەرلىك گرافيكا مەن وندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا ادام¬نىڭ (عالامتور جەلىسىندەگى كومپيۋتەردى پايدالانۋشىنىڭ) تىكەلەي اسەر ەتە الۋ ءمۇم¬كىندىگى قوسىلا كەلە ۆيرتۋالدى جاسام¬پازدىقتىڭ جاڭا مۇمكىندىگىن بەرگەن كيبەركەڭىستىك دۇنيەگە كەلدى.
ەندى، مىنە، “ۆيرتۋالدى كورپوراتسيا”، “ۆيرتۋالدى اقشا”، “ۆيرتۋالدى ويىن”، “ۆيرتۋالدى وقۋ”، جانە ت.ب. تۋرالى دا ايتا¬تىن بولىپ ءجۇرمىز. دەمەك، ۆيرتۋالدى¬لىق¬تىڭ (عايىپتىلىقتىڭ) الەۋمەت ومىرىنە، ادام ومىرىنە تەرەڭ بويلاي ەنگەنى سونشا¬لىق، ءبىز ەندى قوعامنىڭ ۆيرتۋاليزاتسيالانۋى (عايىپتانۋى) تۋرالى ايتۋعا ءماجبۇرمىز.
60-80 جىلدارى كانادالىق مادەنيەت¬تانۋشى مارشالل ماكليۋەننىڭ ايتقان كورىپكەلدىگى ەندى جۇزەگە استى دەۋگە بولادى – ادام تەحنولوگيالار كومەگىمەن تەك قول-اياعىن، قۇلاق-كوزىن عانا ەمەس، ول ەندى ءوزىنىڭ جۇيكە جۇيەسىن دە ەلەكتروندى مەديا كومەگىمەن ۇزارتىپ وتىر.
ۆيرتۋالدى شىندىق شىندىقتى يميتا¬تسيالامايدى، ونى سيمۋلياتسيالايدى، ياعني سول شىندىققا ۇقساس، بىراق ومىردە جوق ءوزىن¬دىك ءبىر شىندىقتى تۋىنداتادى. تاراتا ايتساق، يميتاتسيا الدىندا تۇرعان دايار ۇلگىنى قايتالايدى، ال سيمۋلياتسيا جوقتىڭ ور¬نىنا ءجۇرىپ، جوقتان باردى (عايىپتى¬لىق¬تى) جاسايدى. سيمۋلياكر – تۇپنۇسقاسى جوق كوشىرمەنىڭ كوشىرمەسى.
ناقتى شىندىقتا شەك قوياتىن تابيعي الدە الەۋمەتتىك زاڭداردىڭ بولۋىنا باي¬لا¬نىستى ادام ويىنا كەلگەندى جاساي المايدى. ال ۆيرتۋالدى شىندىق سول مۇمكىندىكتى ەكران الدىنداعى ادامعا بەرەدى، ادامنىڭ شىعارماشىلىق شەكاراسىن كەڭەيتەدى، جاڭا اسەرلەر ۇسىنادى. مىسالى، الدەبىر سەبەپ¬تەرگە بايلانىستى ەشقاشان ۇشاق جۇرگىز¬بەيتىن ادامعا قازىرگى تەحنولوگيالار ۇشاقتى جۇرگىزگەندەي نەمەسە عارىشتا سامعاعانداي سەزىم سىيلاي الادى.
قازىرگى تەحنولوگيالىق جاڭالىقتار ۆير¬تۋالدى شىندىقتا تىرشىلىك ەتۋدى ادامعا تارتىمدى قىلعانى سونداي، ولارعا قامكوڭىل قىلار تولىمسىزدىعى باسىم ناقتى الەمدە تىربانىپ تىرشىلىك ەتكەننەن گورى فانتاس¬ماگوريالىق ەلەس الەمىن كەزۋ ۇنايتىن سياق¬تى. سوعان كوز جەتكىزگەن سايىن “اقىرىن بەرسىن!” دەگەننەن باسقا امال جوق.
بۇگىندە ۆيرتۋالدىق الەم سوعان كوز جەتكىزگەن سايىن ۇيرەنشىك¬تى¬لىككە اينالدى. ۆيرتۋالدى كومپيۋتەرلىك ماگازيننەن تاۋار ساتىپ الامىز، بولاشاق سالىنار ءۇيىمىزدى قولمەن سالىپ قويعانداي ەتىپ جوبالايمىز، حات جازعانداي بولامىز، حات العانداي بولامىز، كىتاپ وقىعان سياق¬تى¬¬مىز... راسىندا، وسى ءبىر “سياقتىلىق” الەمى – حات سياقتى، بىراق ولاي دەۋگە اۋىز بارمايدى; كىتاپ سياقتى وقىلادى، بىراق كى¬تاپ ەمەس دەگەندەي…. تىم كوبەيىپ كەتتى. قا¬راپ وتىرساق، “سياقتىلانىپ” بارا جات¬قان الەمدە “ادام سياقتىلانباي”، ادام بو¬لىپ قالۋدىڭ ءوزى قيىنعا تۇسەتىندەي كورىنەدى...

اقتولقىن قۇلساريەۆا، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، №195-196 (25593)