كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلەنىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. وعان جات ءدىني اعىمداردىڭ كوبەيىپ كەتۋى دە سەبەپكەر بولسا كەرەك. كۇردەلەنگەن جاعدايعا قاراي، ەلىمىزدىڭ كەيبىر ايماقتارىندا ءتۇرلى باعىتتاعى ءدىني باسقوسۋلار ءوتىپ ءجۇر. سونداي شارالاردىڭ ءبىرىن الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ەل-شەجىرە» قوعامدىق قورى ءابۋ حانيفا مەدرەسە كوللەدجىندە ۇيىمداستىردى.

فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى باقىتجان ساتەرشينوۆ  «قازاق داستۇرىندەگى يسلام مادەنيەتى» اتتى سەميناردا ءدىندى تىيىم سالۋ قۇرالىنا اينالدىرماۋعا شاقىردى.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، «ءداستۇرلى يسلام» تۇسىنىگى –  يسلام اتىن جامىلعان جالعان جانە وزگە دە اعىمدارمەن، سونىمەن قاتار «تازا» يسلامدى دارىپتەيتىن سالافيزممەن شاتاستىرىپ الماۋ ماقساتىندا جاساندى تۇردە قالىپتاستىرىلعان. ءداستۇرلى يسلام دەگەندە ءبىز قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى ۇستانعان حانافيلىك ءمازھابتى ۇستانامىز. ويتكەنى سۇننەت باعىتىنداعى حانافيلىك يسلامنىڭ شەڭبەرىندە ءبىزدىڭ رۋحاني-مادەني ورتامىز قالىپتاستى: ونىڭ ءدىني تاجىريبەسى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىمەن بىتە قايناسقان، سونىمەن قاتار  قازاق قوعامى ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ تابىلاتىن بارلىق الەۋمەتتىك مادەني ينستيتۋتتار، ساياسي ينستيتۋتتار حانافي مازھابىنىڭ اياسىندا بولدى. مىسالى، جەتى جارعى، قاسىم حاننىڭ زاڭدار جۇيەسى  تاريح قويناۋىنان بەرى دىنگە قاراما-قايشى ەمەس، ولار حانافي مازحابىنداعى تۇسىندىرمەلەرمەن ۇندەسىپ وتىردى (شاريعات پەن ادەت). ونىڭ ۇستىنە، حانافي مازھابى ءبىلىم مەن عىلىمعا اشىق: ورتاعاسىردان بەرى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ءبىلىم بەرۋ ۇلگىسى حانافي مازھابىنىڭ اياسىندا دا بولدى.

ب.ساتەرشينوۆ ءوزىنىڭ ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتقا سوزىلعان دارىسىندە ادامداردىڭ يمانى جۇرەگىندە بولىپ، ءدىن تۋرالى ساقتىقپەن سويلەگەنى ءجون دەدى. وسىعان بايلانىستى ابايدىڭ ناعاشىلارىنا قىدىرىپ بارعانى تۋرالى مىنا ءبىر مىسالدى كەلتىرە كەتتى. اباي جاس كەزىندە ناعشىلارىنا بارماق بولعان ويىن اكەسىنە ايتقاندا، قۇنانباي بالانىڭ تىلەگىن قۇپ الىپ:

- بالام، بارۋىڭا قارسىلىعىم جوق. وزىڭە ايتارىم، سويلەر ءسوز، ايتار ويىڭنىڭ اڭىسىن اڭداعايسىڭ، - دەپ ەسكەرتكەن ەكەن.

ءبىر كۇنى ناعاشىسى تونتاي ەكىنتى نامازىن ابىڭ-كۇبىڭ وقىپ تەز-تەز بىتىرگەنى، ءارى ءدىني قاعيدانى بۇزىپ، اياتتارىن شاتاستىرىپ وقىعانى ابايعا ورەسكەل كورىنەدى دە:

- ناعاشى، نامازدىڭ شاريعات بەلگىلەگەن قاعيداسىن بۇزىپ، توتە تارتاتىن جولى دا بولادى ەكەن-اۋ", - دەپ مىسقىلداپ ساۋال قويادى. سوندا  ناعاشىسى:

- ءيا، بالام، بۇل سۇراۋىڭ وتە ورىندى. ءارى سەنىڭ بۇل ايتقانىڭ يمام شافيعىنىڭ تار جولىنا جاتادى. بىراق ءبىز ءپىر تۇتاتىن يمام اعزامنىڭ جولى بىرەۋ-اق: ياعني الەم قانداي كەڭ بولسا، ونىڭ شاريعاتى دا سونداي كەڭ. اناۋ-مىناۋ ۇساق-تۇيەك قاتەلىكتەر كەشىرىلە بەرەدى. ويتكەنى، ول قاعيدا "اتتىڭ جالى", "تۇيەنىڭ قومى", "ساداقتىڭ وعى" سياقتى قاتال، قاتىگەز ەمەس، - دەپ كوزىن سىعىرايتا، كولگىرسي، كۇلە جاۋاپ بەرىپتى.

عالىم وسى مىسالدان سوڭ  «ءدىندى ساياساتقا ارالاستىرۋدان اۋلاق بولۋ كەرەك. ءتىپتى،  ءماتۋرۋديدىڭ ءوزى ودان بارىنشا قاشىق جۇرگەن. جاراتۋشى مەن ادام اراسىنداعى سىردى جاريالاۋدىڭ، ريالىق كورسەتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق. مەملەكەتتىڭ زايىرلى ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك» دەپ ءسوزىن اياقتادى.

ءابۋ حانيفا مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرى ءسوز سوڭىندا سۇراقتارىن قويىپ، وعان تۇشىمدى جاۋاپ الدى.

دايىنداعان جاسۇلان ناۋرىزاليەۆ

Abai.kz