قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالينگە;

الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەككە;

شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمى عابيدوللا ابدىراحىموۆقا

توقاش  بەردياروۆ 1925 جىلى 19 قىركۇيەكتە قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سارىاعاش اۋدانىنا قاراستى كەلەس ءوڭىرىنىڭ قوشقاراتا اۋىلىنداعى ۇشقىن ەلدى مەكەنىندە كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا جارىق دۇنيەگە كەلگەن. ازان شاقىرىپ قويعان اتى -- تورقىسبەك ەكەن. تۇرمىس تاۋقىمەتىنە بايلانىستى بەس جاسىندا تاشكەنتتەگى  بالالار تاربيەلەيتىن № 6  مەكتەپ-ينتەرناتىنا قابىلدانادى. سوندا جۇرگەندە ءتاتتى باۋىرساقتى ەرەكشە ءسۇيسىنىپ جەيتىن بالانى ماڭايىنداعى قىزدار توقاش دەپ اتاپ كەتكەن كورىنەدى. وسىلايشا بۇل ەسىم ونىڭ ءومىر بويعى بويتۇمار سەرىگىنە اينالعان. كەيىننەن  № 23 قازاق بالالار ۇيىندە وقۋىن جالعاستىرعان. 13 جاسىندا تۋعان اۋىلىنا ورالعان. «كوممۋنا» جەتىجىلدىق مەكتەبىن (قازىرگى زيابەك رۇستەموۆ اتىنداعى № 89 جالپى ورتا مەكتەبىن) اياقتاپ ۇلگەرمەي ۇجىمدىق شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا ارالاسادى. ماقتاشىلار بريگاداسىنىڭ ءتابىلشىسى بولىپ ىستەيدى. بۇدان سوڭ بەسقۇبىر اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ (قازىرگى قوشقاراتا اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ) حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان.

ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعان سۇراپىل سوعىس جىلدارىندا 17 جاسار بوزبالا ءوزى سۇرانىپ قاندى مايدانعا اتتانادى. IV ۋكراينا مايدانىنىڭ قۇرامىندا  قاتىگەز جاۋمەن شايقاسادى. ەكىنشى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنىمەن، «ەرلىگى ءۇشىن»، «ستالينگرادتى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «بەرليندى العانى ءۇشىن»  مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. سول ءبىر قيىن- قىستاۋ كەزەڭدەردە  ونىڭ كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرەن ەرلىگىن جىرلاعان ولەڭدەرى العاش رەت جارىق كورەدى. سۇم سوعىس اياقتالعاننان كەيىن دە اسكەر قاتارىندا قالىپ، ءتورت جىل بويى قىزىل تۋلى بالتىق اسكەري-تەڭىز فلوتىندا تەڭىزشى بولىپ قىزمە اتقارادى. 1949 جىلدىڭ كۇزىندە دەنساۋلىعىنا بايلانىستى اسكەري قىزمەتتەن ءبىرجولاتا بوساتىلعان.

بەيبىت ومىرگە ورالعان ول 1950 جىلى الماتىداعى كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسەدى. وكىنىشكە وراي  وقۋىن اياقتاي المايدى. ءسويتىپ ولەڭ جازۋعا ءبىرجولاتا بەت بۇرادى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە تۋىندىلارى ءجيى جاريالانا باستايدى. 1958-1962 جىلدارى «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش»), «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىنىڭ رەداكتسيالارىندا قىزمەت اتقارعان.  اقىن ۇزاق جىلدار بەدەرىندە بىرىڭعاي شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسقان. 1952 جىلى ونىڭ «شالقى تەڭىز» اتتى العاشقى جىر جيناعى جارىق كورەدى. سودان بەرى «مەن  ءومىر سۇرەمىن»، «ۋترەننىي لۋچ»، «بەيبىتشىلىك كوشەسى»، «كوگىلدىر ىمىرت»، «ەسىك الدى كوك تەرەك»، «شىنار»، «فاريدا» اتتى پوەزيالىق جانە پروزالىق كىتاپتارى باسپادان شىققان. ولار سىنشىلار تاراپىنان جوعارى باعالانىپ، جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىلدى. كوپتەگەن شىعارمالارى كسرو حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلدى.

«مەنىڭ تويىم بولعان جوق» دەپ وكىنگەن اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە 50 جانە  60 جىلدىق مەرەيتويلارى تويلاندى. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسى اقىن توقاش بەردياروۆتى كەڭەس ادەبيەتى سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن جانە الپىس جاسقا تولۋىنا بايلانىستى رەسپۋبليكا  جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت  گراموتاسىمەن ماراپاتتادى. كەلەستىك جەرلەستەرى ۇلكەن سالتانات ساتىندە اسا زور قۇرمەتپەن وعان اقبوزات مىنگىزىپ، ۇستىنە ماقپال شاپان جاپقان. بۇل مەرەيتويعا توقاڭنىڭ  ارىپتەس دوسى  عافۋ قايىربەكوۆ ارنايى كەلگەن بولاتىن.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ول الماتىنىڭ گوگول كوشەسىندەگى № 15 ءۇيدىڭ 69 پاتەرىندە تۇرعان ەدى. 1988 جىلى 29 شىلدە كۇنى  پايعامبار جاسى – 63-كە قاراعان شاعىندا  بەلگىلى قازاق اقىنى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر توقاش بەردياروۆ كەنەتتەن قايتىس بولدى. اقىننىڭ زيراتىنا ەسكەرتكىش كەۋدەمۇسىن قويىلعان. ۇشقىن اۋىلدىق وكرۋگىندەگى توقاش بەردياروۆ اتىنداعى № 127 جالپى ورتا مەكتەبىندە دە اقىننىڭ كەۋدەمۇسىنى ورناتىلعان.  اقىن مۇراجايى بار. كەشەگى كەڭەس زامانىندا «كەلەس» كەڭشارىنىڭ (قازىرگى قوشقاراتا اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ) ورتالىعى   -- بەسقۇبىر اۋىلىندا اقىن ەسكەرتكىشى ورناتىلىپ، ونىڭ ەسىمى مادەنيەت ۇيىنە  بەرىلگەن بولاتىن.  الايدا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بۇل اتاۋ ەسكەرۋسىز قالعان. كەلەس وڭىرىندە ۇشقىن دەگەن اتاۋ ءبىر ەمەس، ەكى رەت  كەزىگەدى. ونىڭ بىرەۋى اۋىلدىق وكرۋگ بولسا، ەكىنشىسى ەلدى مەكەن. وسى ەكەۋىن شاتاستىرماۋ ءۇشىن ءارى اقىن تۋعان اۋىلعا  توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمىن بەرۋ ماسەلەسى قانشاما رەت كوتەرىلگەنىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن ساعىزشا سوزىلىپ، سيىرقۇيىمشاقتانىپ، ساعىزشا سوزىلىپ، شەشىمىن تاپپاي كەلەدى.

توقاڭ باقيلىققا اتتانعاننان كەيىن 70 جانە  90 جىلدىق مەرەيتويلارى كەڭىنەن اتاپ ءوتىلدى. ونىڭ العاشقىسىندا ارقالى اقىننىڭ قۇرمەتىنە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى  ءمۇشايرا مەن   سپورت جارىسى وتكىزىلدى. كەيىنگىسىندە الماتىلىق اقىن بولات شاراحىمبايدىڭ قۇراستىرۋىمەن توقاش بەردياروۆتىڭ «ادىراسپان» اتتى تاڭدامالى جىر جيناعى مەن ارقالى اقىن  تۋرالى  «كوكە» دەپ اتالاتىن ەستەلىكتەر جيناعى  شىعارىلدى. الايدا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن 80 جىلدىق مەرەيتويى اتالماي  قالدى. كەلەسى جىلى توقاڭنىڭ باقيلىق بولعانىنا 30 جىل تولعالى وتىر.

وسى ورايدا اقىن ەسىمىن ەنشىلەگەن  № 127 جالپى ورتا مەكتەپ ۇجىمىندا قالىپتاسقان جاقسى ءبىر يگى  داستۇردى تىلگە تيەك ەتە كەتپەستەن بولمايدى. ولار جىل سايىن توقاڭنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەن جانە باقيلىق بولعان كۇندەرىن ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالدىرعان ەمەس. شاما-شارىقتارىنا قاراي اتاپ وتەدى. ۆولەيبولدۆن جارىس ۇيىمداستىرادى.  قاجەت بولعان جاعدايدا اۋدان، وبلىس كولەمىنەن قادىرمەندى قوناقتار شاقىرىپ، ولاردىڭ اقىن تۋرالى تولعانىستارىن تىڭدايدى. توقاڭنىڭ اسقاق رۋحىنا  قۇران باعىشتاپ، وزدەرىنىڭ ءدام-تۇزىن ۇسىنادى. شاقىرعان قوناقتارىن سىي-سياپاتسىز قالدىرمايدى.  اتالمىش ءبىلىم ورداسىن ۇزاق جىلدار بويى باسقارعان بىلىكتى باسشى ءبۇبىزينا تۇرىمبەتوۆا وسىنداي جاقسى ءۇردىستى بەرىك ۇستانىپ كەلگەنىنە قالايشا سۇيسىنبەسسىڭ. ونىڭ وسى ءبىر ساۋاپتى تىرلىگىن  ايرىقشا تىلگە العانىمىز ءجون. ەندى ول زەينەتكەرلىكە شىققانننان كەيىن قازىرگى مەكتەپ ديرەكتورى مىندەتىن اتقارۋشى ەرجان يۋسۋپوۆ تا سول جولدى سەنىممەن جالعاستىرىپ وتىرعانى قانداي عانيبەت.

تاياۋدا وسى ءبىلىم ورداسىندا اقىننىڭ  تۋعان كۇنى كەزەكتى رەت اتاپ ءوتىلدى. الدىمەن مەكتەپ اۋلاسىنداعى اقىنىڭ كەۋدەمۇسىنىنە القىزىل گۇل شوقتارى قويىلدى. «كەلەستىڭ كوكسەرەك اقىنى» اتتى  ىس-شارانى  توقاش بەردياروۆ اتىنداعى ادەبي شىعارماشىلىق قوعامدىق قورىنىڭ  توراعاسى، سارىاعاش اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى جاپپار ۇمبەت قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ اشتى:

-- اقىن توقاش بەردياروۆ -- قازاق ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى جاقسى بىلەدى. سۇراپىل سوعىس جىلدارى ەلى مەن جەرى ءۇشىن وق پەن وتتىڭ اراسىندا  قاتىگەز جاۋمەن جاعالاسا ءجۇرىپ كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرەن ەرلىگىن جىرعا قوستى. بەيبىت ومىرگە ورالعاننان كەيىن دە بۇرقىراتىپ  جالىندى جىرلار جازدى. وتىزشاقتى كىتاپ شىعارىپ، ويلى وقىرماندارىن وتانسۇيگىشتىك سەزىمگە باۋلي ءبىلدى.

وكىنىشكە وراي كەيىنگى  كەزدەرى اقىن ەسىمىن ۇلىقتاۋ شارالارى ۇمىت قالعان سىڭايلى. ولاي دەيتىنىمىز، ارۋ استانانى ايتپاعاندا جارتى ءومىرىن وتكىزگەن، ساۋىق-سايران سالىپ، قىزىعى مەن شىجىعىن قاتار كورگەن  الماتىنىڭ وزىندە توقاش بەردياروۆتىڭ اتىندا مەكتەپ نە  كوشە، ياكي وعان ارناپ ورناتىلعان ەسكەرتكىش  جوق. اقىن تۇرعان ۇيلەرگە مەموريالدىق ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلماعان. مۇندايدى  شىرايلى شىمقالادان دا ىزدەپ تابا المايسىزدار. 1995 جىلى قوڭىر كۇزدە  ارقالى اقىننىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىندا ارنايى بايانداما جاساعان بەلگىلى جازۋشى مارحابات بايعۇتتىڭ: «شىمكەنتتە توقاش بەردياروۆتىڭ اتىنا كوشە بەرىلەتىن بولدى!» -- دەپ ءسۇيىنشى سۇراعانى ەسىمىزدە. بىراق، ول دا اياقسىز قالدى. ونى ايتاسىز، ءوزى تۋىپ-وسكەن الاقانداي اۋىلعا دا اقىن اتىن قويا الماي، الدە قيا الماي وتىرمىز عوي. وسى ورايدا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارماسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالين، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنىڭ اكىمدەرى -- باۋىرجان بايبەك پەن عابيدوللا ءابدىراحىموۆتىڭ تاراپىنان بۇل  وتكىر دە وزەكتى ماسەلەگە قوزعاۋ سالىنىپ، قولعا الىنسا  ەكەن دەيمىز.

ەندى توقاش بەردياروۆتىڭ تۋىندىلارى مەن ول تۋرالى ەستەلىك  كىتاپتار شىعارۋدى باتىل قولعا الىپ، اقىندى ۇلىقتاۋ شارالارىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. مىنە، وسى ورايدا  جەرلەسىمىز جۋرناليست، اقىن، اۋدارماشى، ادەبيەتتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى، ونەرتانۋشى، بيبليوگراف، باسپاگەر، قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى  ابدىساتتار الىپكە ايتار العىسىمىز شەكسىز. ول ارقالى اقىندى ۇلىقتاۋ جايىندا قانشاما ماقالا جازۋمەن قوسا-قابات بىلتىر شىمكەنتتەگى «ازيات» باسپاسىنان «ادەبيەت الەمى» سەرياسىمەن كولەمى 512 بەتتىك «تالانتىمەن تالايدى تامساندىرعان تىلسىم تاعدىر تۋرالى تولعانىستار» اتتى ارنايى جيناقتىڭ العاشقى كىتابىن  شىعاردى. ەكىنشى كىتابىن دا باسپاعا ازىرلەپ قويىپ، دەمەۋشىلەر ىزدەپ  وتىرعان جاعدايى بار. ەندى ءبارىمىز جابىلىپ ءجۇرىپ سوعان جاردەم بەرەيىك. قالا بەردى  ىلتيپاتشىل  ىنىمىزدىڭ  بيىلعى الپىس جاسقا تولعان مەرەيتويىن دا ءتيىستى دەڭگەيدە وتكىزۋگە كومەك كورسەتەيىك. وسىنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىنا وراي جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس ىزگىلىكتى دە يگىلىكتى جۇمىستاردىڭ ءبىرى بولماق.

حالقىمىزدا «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن قاعيدالى ءسوز بار. بۇگىنگى ءىس-شارانى دا اقىن بەيىتىنىڭ باسىنا بارىپ، ونىڭ اسقاق رۋحىنا قۇران باعىشتاۋدان باستاۋدى ءجون كورۋىمىزدىڭ سەبەبى دە وسىندا. ەندى قالىپتاسقان داستۇرگە ساي  مەكتەپكە جينالىپ وتىرمىز. توقاڭا قانشا تاعزىم ەتسەك تە، قۇرمەت كورسەتسەك تە ابدەن جاراسادى. تۋعان جەرىمىزدىڭ تۇلعالارىن دارىپتەۋ ارقىلى ءبىز ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى تانىتا الامىز. بۇگىنگى ءىس-شارانى ۇيىمداستىرعان مەكتەپ ۇجىمى مەن  كەلگەن قوناقتاردىڭ بارىنە  العىس ايتۋمەن قاتار  سىزدەردى بۇدان بىلاي دا ءدال وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋگە شاقىرامىز! -- دەپ  ءسوزىن قورىتىندىلادى.

باسقوسۋ بارىسىندا ۇشقىن اۋىلدىق اكىمدىگىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى تاسباۋ پولاتوۆ، ۇشقىن اۋىلدىق وكرۋگى ارداگەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ىلەس جۇماعۇلوۆ، بايىرعى ۇستاز ورىنباسار ەگەمبەرديەۆ، توقاش بەردياروۆ اتىنداعى № 127  جالپى ورتا مەكتەپ  ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى رامازان  قوجامجاروۆ، مۇعالىمى گۇلجان قاراقۇلوۆا، جەرگىلىكتى اكتريسا، مادەنيەتتانۋشى  مەرۋەرت جۇماليەۆا، اباي اۋىلدىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ  توراعاسى تويلىباي تومارباەۆ،  قازىعۇرتىق ادەبيەت جاناشىرى  جوراباي كولەگەن،  جازۋشى نۇرعالي راحاەۆ،   تاعى باسقالار توقاڭ جايىنداعى جۇرەكجاردى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى. بەردالى رىسبەكوۆ، ادىلەت ازىمقۇلوۆا، قىزداركۇل وماروۆا، نارىكباي ناقىپبەكوۆ، اقىن اتىنداعى ءبىلىم ورداسىنىڭ وقۋشىلارى -- ۇلجان ەركەباي، ايجان قونىسالى، ايجارقىن بولات، ايسارا ومىرزاق، انار اۋلان، نۇرجىگىت ەگەمبەرديەۆ، ديدار رىسباي  جارىسا  ولەڭ وقىدى. نۇرتۋعان ابىلاي مايلىقوجانىڭ «تولعاۋىن» ورىندادى. «توقاش اقىننىڭ اۋىلعا ساعىنىشپەن كەلۋى» دەپ اتالعان ساحنالىق كورىنىس قويىلدى.

بۇدان بولەك ۆولەيبولدان توقاش بەردياروۆ اتىنداعى جۇلدە ءۇشىن بولعان  جارىسى كەزەكتى رەت وتكىزىلدى. وندا ۇشقىن اۋىلىنىڭ جاستارىنان قۇرالعان «بولاشاق» كومانداسى جەڭىمپاز اتاندى. وسى كوماندانىڭ كاپيتانى، ۇشقىن اۋىلدىق اكىمدىگىنىڭ جاستار ءىسى جونىندەگى ينسپەكتورى  ولجاس ساتتاروۆ ەڭ ۇزدىك ويىنشىعا بەرىلگەن جۇلدەگە يەلىك ەتتى.  توقاش بەردياروۆ اتىنداعى № 127 جالپى ورتا مەكتەبى  ەكىنشى ورىندى ەنشىلەدى. № 138 جالپى ورتا مەكتەبى ءۇشىنشى ورىندى يەلەندى.

قوناقتاردىڭ قۇرمەتىنە اق داستارقان جايىلىپ، ءدام-تۇز ۇسىنىلدى. وسىلايشا توقاش اقىننىڭ اسقاق رۋحىنا تاعى ءبىر رەت تاعزىم كورسەتتىك.

قۇتتىباي قالىباەۆ،

مايدانگەر  اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ تۋىسقان  ءىنىسى،

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،

سارىاعاش اۋدانى،

كەلەس ءوڭىرى

Abai.kz