گەورگي لەنتاسى جانە قازاقتىڭ جالتاقتىعى
شىعىستا قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ قانا قويماي، ەستiگەن جاننىڭ جۇرەگiن تەربەتiپ، كەۋدەسiندە نازiك تە ءتاتتi بiر اۋەن قالدىراتىن اڭىزدار كوپ. ەستi ادامدار سول اڭىزداردىڭ ەشقاشان اياقتالماۋىن تiلەيدi كوبiنە. اسiرەسە، قيالى جۇيرiك قازاق حالقى ادەمi اڭىز تۋعىزۋعا جانى قۇمار! ۇلى حالىق قانا ۇلى اڭىزدار تۋعىزا الاتىنى دا راس.
ويتكەنi, قازiر قازاق قوعامى سول قاسيەتتi تاۋەلسiزدiكتi شىن مانiندە قاستەرلەي الماعاندىقتان ازاتتىقتىڭ اسىل مۇراتتارىن اياققا تاپتاعانداي كۇن كەشۋدە. وسىناۋ اششى وي جۇرەككە توتيايىن تامشىسىنداي بولىپ تامشىلايدى. وكiنiشكە قاراي، مۇنى امالسىز كۇيiنiشپەن ايتاتىن، ەرiن باۋىرىنا الىپ تۋلايتىن بازبiرەۋلەردiڭ تۇلان تۇتقان قارسىلىعىنا قاراماستان “ۋلى سيامەن” جازاتىن قيلى زامان اڭداتپاي كەلiپ ۇلگەرگەن سىڭايلى. بۇگiنگi تاڭدا قازاقستان مەملەكەتiنiڭ، قازاق حالقىنىڭ قاستەرلi تاۋەلسiزدiگi ارناسىنان اسا بۋىرقانعان اساۋ وزەن بەتiندەگi قالتقىداي قالتىلداپ، بiرتە-بiرتە بولاشاعى بەيماعۇلىم بوپ بارادى. ءۇمiت پەن سەنiم iركiتكە سالعان تەرiدەي جيدiگەن شاق.

گەورگي لەنتاسى جانە قازاقتىڭ جالتاقتىعى
شىعىستا قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ قانا قويماي، ەستiگەن جاننىڭ جۇرەگiن تەربەتiپ، كەۋدەسiندە نازiك تە ءتاتتi بiر اۋەن قالدىراتىن اڭىزدار كوپ. ەستi ادامدار سول اڭىزداردىڭ ەشقاشان اياقتالماۋىن تiلەيدi كوبiنە. اسiرەسە، قيالى جۇيرiك قازاق حالقى ادەمi اڭىز تۋعىزۋعا جانى قۇمار! ۇلى حالىق قانا ۇلى اڭىزدار تۋعىزا الاتىنى دا راس.
ويتكەنi, قازiر قازاق قوعامى سول قاسيەتتi تاۋەلسiزدiكتi شىن مانiندە قاستەرلەي الماعاندىقتان ازاتتىقتىڭ اسىل مۇراتتارىن اياققا تاپتاعانداي كۇن كەشۋدە. وسىناۋ اششى وي جۇرەككە توتيايىن تامشىسىنداي بولىپ تامشىلايدى. وكiنiشكە قاراي، مۇنى امالسىز كۇيiنiشپەن ايتاتىن، ەرiن باۋىرىنا الىپ تۋلايتىن بازبiرەۋلەردiڭ تۇلان تۇتقان قارسىلىعىنا قاراماستان “ۋلى سيامەن” جازاتىن قيلى زامان اڭداتپاي كەلiپ ۇلگەرگەن سىڭايلى. بۇگiنگi تاڭدا قازاقستان مەملەكەتiنiڭ، قازاق حالقىنىڭ قاستەرلi تاۋەلسiزدiگi ارناسىنان اسا بۋىرقانعان اساۋ وزەن بەتiندەگi قالتقىداي قالتىلداپ، بiرتە-بiرتە بولاشاعى بەيماعۇلىم بوپ بارادى. ءۇمiت پەن سەنiم iركiتكە سالعان تەرiدەي جيدiگەن شاق.
حIح عاسىردا ءومiر سۇرگەن ورىستىڭ ۇلى ويشىلى پەتر ياكوۆلەۆيچ چااداەۆتىڭ (1794-1856): “...مەن ءوز وتانىمدى اۋزىمدى تiگiپ، تiزەمدi يiپ، كوزiمدi جۇمىپ جاقسى كورۋگە مويىنسۇنعان ەمەسپiن. مەنiڭ ويىمدا، وتانعا مەيلiنشە پايدالى بولۋدىڭ ءارi توتە، ءارi جالعىز جولى – ونى قاپىسىز تانۋ. مەنiڭ ويىمدا، كوزجۇمباي قۇشتارلىقتىڭ زامانى الدەقاشان وتكەن. باردى جوق دەمە، اسiرەسە، جوقتى بار دەمە. مەنiڭ ويىمدا، بiز الدىڭعى تولقىنداردان كەيiن ولاردان قارعا قادىم بولسا دا iلگەرiلەۋ ءۇشiن كەلگەنبiز. ولاردىڭ كەۋدەسوقتى كورسوقىرلىعىن قايتالاماۋ ءۇشiن كەلگەنبiز. ەل تاريحىنا ادامزات ويىنىڭ ۇشار بيiگiنەن قارامايىنشا تۇك تە شىقپايدى”، – دەگەن تەبiرەنiسكە تولى ۇلاعاتىن ۇلگi تۇتا الماعاندىعىمىز اسا قاتەرلi بولىپ شىقتى. بiز “الدىڭعى تولقىنداردان قارعا قادىم بولسا دا iلگەرiلەۋ ءۇشiن كەلگەن” بولساق تا، 90-جىلداردىڭ باسىندا تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزگەن كەزدەن قارعا قادىم ۇزاماق تۇگiلi, كەرiسiنشە، تiپتەن تاۋەلسiزدiك پرينتسيپتەرiنە ادال قالپىمىزدى بۇزباي ساقتاۋعا دا كۇش-قۇدiرەتiمiز جەتپەي قالدى، وكiنiشكە قاراي. كەمەلدەنبەك تۇگiلi كەرi كەتتiك.
بيiك سانا، اسقاق رۋحتىڭ ءدۇر سiلكiنiسi, ۇلتتىق نامىستىڭ ويانۋى ۋاقىت وتە كەلە جازىلىپ كەتەتiن كەسەل ەمەس ەكەنi بەسەنەدەن بەلگiلi بولعانمەن، امال نەشiك، بويكۇيەز،مەيلiنشە جالتاق قازاق قوعامىندا قاسيەتتi تاۋەلسiزدiك تورعا قامالعان بەيشارا قۇستىڭ كەيپiن كيiپ وتىر. تاۋەلسiزدiكتiڭ العاش ءتاي-ءتاي باسقان جىلدارىندا جەردەن باۋىرىن كوتەرۋگە تالپىنىپ، ءسال-ءپال بيiكتەگەن ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق نامىس ارادا وتكەن ازداعان جىلداردا “بەتەگەدەن بيiك، جۋساننان الاسا” بازباياعى قالپىنا قايتا كوشكەندەي. ۇزاق جىلداردان بەرi رەسمي بيلiك ۇستانعان جاداعاي ساياسات، “ەكi شوقىپ، بiر قاراۋ” داعدىسى، وڭتايلى كەزدەيسوقتىقتارعا وراي ارەكەت ەتۋگە يەك ارتقان جالتاق ۇستانىمدارى وسىنداي كۇردەلi ءارi قاتەرلi جاعدايعا تۇمسىق تiرەتكەن سىڭايلى. بۇعان جەكە تۇلعا، ۇلت وكiلi رەتiندە كوپتەگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ اسا كەرەناۋلىعى، وتان تاعدىرىنا باسى اۋىرمايتىن بويكۇيەزدiگiن قوسۋ كەرەك. ءاسiلi, جەكە ادام، تiپتi, تۇتاس ايماقتاردىڭ تاعدىرىندا، كۇندەلiكتi قام-قارەكەتiندە توسىن جايتتار، كەزدەيسوقتىق جيi ورىن الۋى ىقتيمال بولعانىمەن، مەملەكەتتiڭ، اسiرەسە، ۇلتتىڭ تاريحى مەن كەلەشەگiن كەزدەيسوقتىقتار ايقىنداۋعا تيiس ەمەس. مەملەكەت مۇددەسi, قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەلەرi بۇدان بىلاي دا تەك قانا كەزدەيسوقتىقتارعا نەگiزدەلە بەرەتiن بولسا، ودان اسقان تار ويلىلىق مىسالىن تاريحتان iزدەپ تابۋ قيىن شىعار. امال قانشا، جالپى كورشiلەرiمiزدiڭ، اسiرەسە الىپ رەسەيدiڭ الا كوز، كوك سۇڭگiسiنەن ۇرەيiمiز ۇشاتىنى سونشالىقتى، كەيiنگi ۋاقىتتا قازاق مۇددەسiن كەزدەيسوق جايتتارعا وراي ءسوز ەتۋگە ماشىقتانىپ الدىق.
بۇنى ەڭ اۋەلi اقپاراتتىق كەڭiستiگiمiزدەگi السiزدiگiمiز، ساۋىسقان ساقتىعىمىز بەن جالتاقتىعىمىزدىڭ ناتيجەسiندە ورىن الىپ وتىرعان سوراقىلىقتاردان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان دا ەلiمiزدە كوممۋنيستiك كەزەڭدi دارiپتەۋ، قىزىل يمپەريانى اڭساۋ، ۇلى ورىسشىلدىق يدەولوگياسى مەن “رەسەي الەمدەگi ەڭ مىقتى، قۋاتتى مەملەكەت بولعان، بولىپ قالا بەرەدi, ال ءاربiر ورىس – قاھارمان” دەگەن قۇلدىق پسيحولوگيانى ساناعا سiڭiرۋ ۇزدiكسiز ءورشiپ كەلەدi كۇننەن كۇنگە. ونىڭ ورەسكەل مىسالدارىنا قادام باسقان سايىن جيi ۇشىراسۋدامىز.
مامىر ايىندا جەڭiستiڭ 64 جىلدىعىن اپتالاپ تويلاۋىمىز، اسiرەسە، ەلiمiزدەگi ءۇش-ءتورت بەدەلدi تەلەارنالاردىڭ ماسكەۋدەگi قىزىل الاڭدا وتكەن ورىس قارۋى مەن سوعىس كۇشتەرiن اگرەسسيۆتi تۇردە ناسيحاتتايتىن سالتاناتتى اسكەري شەرۋدەن ءتورت-بەس ساعات بويى ۇزبەي تiكەلەي حابار جۇرگiزۋi وسىنىڭ بiر دالەلi.
تەلەارنالاردىڭ بارشاسى دەرلiك سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان فيلمدەردi اپتالاپ كورسەتۋمەن بولدى. تاۋلiگiنە ءۇش-ءتورت فيلم! بارلىعى دەرلiك ورىس يدەياسىن – ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭiس ورىستارعا عانا تيەسiلi جەڭiس دەيتiن ۇعىمدى اشىق تا، استىرتىن دا ناسيحاتتايتىن فيلمدەر. تۋراسىن ايتالىقشى، رەسەيدiڭ كينولارىندا ەرەكشە ەرلiك كورسەتكەن وزگە ۇلت وكiلدەرiنiڭ جاعىمدى بەينەسi سومدالعانىن كورگەن جان بار ما؟ قازاقتىڭ ەر ۇلى، جالپى باتىر ازيات بار ما؟ ونداي كەيiپكەرلەر كوبiنە جەكسۇرىن ەتiپ سومدالاتىنى وتiرiك پە؟ تiپتi, سوڭعى كەزدە ماقتالىپ جۇرگەن “اپوستول” تەلەحيكاياسىندا جاۋ قولىندا دا ءوز وتانىن شەكسiز سۇيەتiن ورىس – كوماندير، ال الگi كوماندير دايىندىقتان وتكiزiپ جۇرگەن ءۇش ديۆەرسانتتىڭ بiرiنiڭ فاميلياسى – مامەدوۆ، ەكiنشiسi لاتىش، الدە ليتۆان، ايتەۋiر بالتىق تەڭiزi جاعالاۋى حالىقتارىنىڭ وكiلi. الگi بايعۇس مامەدوۆ مۇندا دا بەرiلگەن بۇيرىقتى ورىنداۋعا قاۋقارسىز بەيشارا، تۇك تۇسiنبەيتiن ميعۇلا ەتiپ بەينەلەنەدi. قارشاداي بالالاردى (كامەلەتكە تولماعان قىلمىسكەرلەر، جەتiمدەر ۇيiندە تاربيەلەنگەندەر) اجال اۋزىنا ايداعان “سۆولوچي”، ورىستىڭ جاڭا سيپاتتاعى باتىرلارى – شەكارا تۇبiندەگi شەپتەن قاشىپ، جول-جونەكەي نەمiستەردi جاپپاي قىراتىن كەيiپكەرلەر سومدالعان “يۋن 41-گو” سەكiلدi فيلمدەر كرەملدiڭ جاڭا زامانداعى يدەولوگياسىن كوككە كوتەرگەن تۋىندىلار. وسى فيلمدi جاساۋشىلار جەرگiلiكتi قاريانى دا (پولياك پا، باتىسۋكرايندىق بولار، بالكiم) جەككورiنiشتi ەتiپ سومداۋعا ۇمتىلعان. الگi شالدىڭ بار كiناسi – ءوز وتانىن وتارلاعان، دۇنيە-مۇلكiن تالان-تاراجعا سالعان قىزىل اسكەرلەردi (ورىستار، كوممۋنيستەر) جەك كورەتiندiگi عانا. سونداي-اق نەمiستەردi مازاقتاۋعا تولى، جارتىلاي جالاڭاش-جالپى بەزەك قاقتىرىپ جۇگiرتەتiن “كرەپكي ورەشەك” كينوكومەدياسى دا فيلمدi جاساۋشىلاردىڭ وي ورەسiنiڭ تومەندەگiنە جيرەنiش تۋعىزباسا، ەشكiمدi تامساندىرا قويماسى كامiل. وسىندايدا پ.يا.چااداەۆتىڭ: “...مەنiڭ ويىمدا، ورىستىڭ ساناسى كەسكiنسiز، رەڭسiز، تومەنشەك وي. ەۋروپانiكi – اناۋ، بiزدiكi – مىناۋ. بiرi – پiل، بiرi – قاندەن”، – دەپ تاعى بiر ايتقان ءسوزi ويعا ورالادى ەرiكسiز.
ءيا، ميلليونداعان ادام قانى توگiلگەن سوعىس – قاسيەتتi سوعىس. ايتسە دە جەكە ادامنىڭ نەمەسە بيلiك باسىنداعى از عانا توپتىڭ، بiر مەملەكەتتiڭ عانا مۇددەلەرi ءۇشiن قاسيەتتi نارسەنiڭ قۇنى تۇسiرiلمەۋگە تيiس. ۇلى جەڭiس بارشا ادامزاتتىڭ جەڭiسi دەيتiن بولساق، ونىڭ ناتيجەلەرiن كرەمل مەن ورىس حالقى عانا يەمدەنە المايدى. بۇل – شىندىقتى اياققا تاپتاۋ ءارi ناعىز ادiلەتسiزدiك.
رەسەي، ورىس قوعامى 1941-45 جىلدارداعى سوعىستى، جەڭiستi العا سالىپ، ءوز مەملەكەتiنiڭ سان قيلى مۇددەلەرiن استىرتىن جۇرگiزۋگە اككiلەنگەنi سونشالىق، 9-مامىر قارساڭىندا، ودان كەيiن دە قاراپايىم ادامدار تاۋەلسiز قازاقستاندا ەمەس، باياعىشا ورىس يمپەرياسىنىڭ بۇعاۋىندا كۇن كەشiپ جاتقانداي قورقىنىش سەزiمiنەن ارىلا العان جوق. اسiرەسە، سول 9-مامىر كۇنi ەلiمiزدەگi بارشا تەلەارنا جۋرناليستەرi مەن ستۋديا قوناقتارى ەفيرگە كەۋدەلەرiنە گەورگي لەنتاسىن تاعىپ شىعۋى قاسيەتتi تاۋەلسiزدiكتەن سانالى تۇردە باس تارتۋ رەتiندە باعالانۋعا تيiس. ەگەر ولار تاۋەلسiزدiك بەلگiسi – مەملەكەتiمiزدiڭ كوك تۋىنىڭ بولشەگiن جۇرەك تۇسىنا تاعىپ شىققاندا جەڭiستiڭ قۇنى تومەندەپ قالار ما ەدi?!
گەورگي لەنتاسى دەگەنiمiز نە؟ گەورگي پوبەدونوسەتس دەگەنiمiز كiم؟ ورىس يكوندارىندا ۇزىن نايزامەن ات ۇستiنەن ايداھاردى ءولتiرiپ جاتقان قالپىندا بەينەلەنەتiن گەورگي پوبەدونوسەتس اڭىزدىق تۇلعا، پراۆوسلاۆ دiنiنiڭ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەلەپ-جەبەۋشiسi. پاتشالىق رەسەي زامانىندا گەورگي كرەسiمەن سولداتتار مەن تومەنگi شەندi وفيتسەرلەر – قازاق دالاسىن قارۋ كۇشiمەن جاۋلاعان وتارشىلدار، قاتىگەزدiگiمەن اتى جايىلعان ورىس-كازاكتارى، كەنەسارى حاننىڭ باسىن شاپقان جەندەتتەر مەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi كەزiندە قازاق اۋىلدارىن اياۋسىز شاۋىپ، بەيبiت حالىقتى قان-جوسا ەتiپ قىرعاندار كوپتەپ ناگرادتالعانى تاريحتان ايان. ەڭ قايعىلىسى سول، وتارشىلدارعا وسىنشالىق قۇرمەت تانىتىپ وتىرعان الەمدەگi بiردەن-بiر مەملەكەت – قازاقستان، تەك قازاقتار عانا. بۇيتكەنشە، الگiندەيلەر قۇلدىق سانانىڭ، ناعىز قۇلدىقتىڭ شىنايى بەلگiسi – شىنجىر بۇعاۋدى، اعاش اجىرعىنى موينىنا كيگەنi يگi ەدi. تىم بولماعاندا كولگiرسۋ مەن كەزەكتi وتiرiككە جول بەرiلمەس ەدi مۇندايدا.ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا اعىلشىندار دا ايانباي شايقاستى. تiپتi, ولار فاشيستiك گەرمانيامەن 1939 جىلدىڭ قىركۇيەگiنەن باستاپ سوعىسقان بولاتىن. ولاردىڭ تۋى قۇرمەتكە الدەقايدا لايىق. ەندەشە ونى كەۋدەمiزگە نەگە تاقپاسقا؟! ءاسiلi, قاي كەزەڭدە دە ورىن العان تاريحي وقيعالاردى تاۋەلسiزدiك پريزماسىنان باعالاپ ۇيرەنبەگەنiمiز ەرگەجەيلi ورەمiزدiڭ بiردەن بiر بەلگiسiندەي. ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭiس تە قازاق حالقىنىڭ قاھارماندىعىن الەمگە پاش ەتكەن، ءجاي عانا بۇراتانا حالىق ەمەس، شىنايى تاۋەلسiزدiككە ناعىز لايىق ۇلت ەكەنiن دالەلدەگەن ۇلى وقيعالاردىڭ بiرi بولاتىن. ءاربiر ءتورتiنشi-بەسiنشi قازاق ازاماتى مايدان دالالارىندا ەرلiكپەن قازا تاپتى. بارشاسى دەرلiك 18 بەن 40 جاس ارالىعىنداعى ناعىز قىلشىلداعان شاعىنداعى ەر ازاماتتار. قازاق ۇلتى ءوزiنiڭ گەنوفوندىنان بiر ساتتە تۇگەلدەي ايىرىلىپ قالا جازدادى. جانە سوعىستا وسىنشا قۇرباندىققا ۇشىراعان حالىقتار بiرلi-جارىم عانا. وسىنى ورىس تاريحشىلارى، ماسكەۋ مويىنداپ وتىر ما؟ جوق! بiزدi ءالi دە ەكiنشi سورتتى سانايدى. سوندىقتان دا وسى رەتتە بiر شىندىقتى باسا ايتۋىمىز كەرەك، الەمدە ورىستاردى، رەسەيلiكتەردi ۇناتپايتىندار قاراقۇرىم، جالپى ورىس بولعاندىعى ءۇشiن ەمەس، رەسەيدiڭ عاسىرلار بويى جۇرگiزiپ كەلە جاتقان دوكiر ساياساتى، كرەمل بيلiگiن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ قازiرگi وكتەمدiگi, ەكiجۇزدiلiگi مەن وزگە بارشا حالىقتاردى بiتiسپەس دۇشپان، اتا جاۋ سانايتىن ورەسiزدiك، تار ويلىلىعى ءۇشiن ۇناتپايدى. ورىس حالقىنىڭ ءوزi ايتاتىنداي: “الiمجەتتiكپەن ءايبات بولا المايسىڭ!”، (“ناسيلنو ميل نە بۋدەش!”).
بىلتىر تامىز ايىندا سولتۇستiك كاۆكاز ايماعىنداعى سوعىستى قازاقستاندىق جۋرناليستەر “وڭتۇستiك وسەتيا جانجالى” دەپ كۇلبiلتەلەگەنمەن الەم جۇرتشىلىعى رەسەيدiڭ وسى اگرەسسياسىن قاتتى ايىپتاعانى ءمالiم. رەسەيدiڭ باقايشىعىنا دەيiن قارۋلانعان كۇشi باسىم اسكەرلەرi, 58-ارميانىڭ شىنجىر تاباندى تانكiلەرiنiڭ قۋاتتى توبى تاۋەلسiز، ەگەمەندi گرۋزيانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن تابانعا تاپتاپ، ەلدi بولشەكتەگەندە الەمدiك بەدەلدi باسىلىمداردىڭ بارشاسى دەرلiك “كرەملەۆسكيە پيراتى” (“The Wall Street”), “زاپاد بولشە نە موجەت بەزۋچاستنو نابليۋدات زا بەسچينستۆامي بانديتا – روسسي” (“The Guardian”), “گرۋزيا : روسسيا ناپراشيۆاەتسيا” (“The Financial Times”) دەپ جازۋعا ءماجبۇر بولدى. تiپتەن، ءار ءسوزiن ەكشەپ ايتاتىن اقش پرەزيدەنتi, سابىرلى دا اسا مادەنيەتتi باراك وبامانىڭ ءوزi: “رەسەي تىم وشپەندi, الەمگە قاۋiپ ءتوندiرiپ، ايماقتاعى تۇراقتىلىققا كەسiرiن تيگiزۋدە. رەسەيگە قاتىستى بiزدiڭ بارلىق ساياساتىمىزدى قايتا قاراۋىمىز كەرەك” دەۋگە ءماجبۇر بولدى. مiنە، وسى سوعىس باستالماس بۇرىن ماسكەۋ وڭتۇستiك وسەتيا مەن ابحازيادا ازاماتتارعا رەسەي تولقۇجاتتارىن استىرتىن جاپپاي ۇلەستiرiپ، رەسەيدiڭ مەملەكەتتiك ناگرادالارىن وڭدى-سولدى تاراتقان-دى. تiپتi, تاۋەلسiز ەلدiڭ تەرريتورياسىندا وسىنداي ەكiجۇزدi ساياسات جۇرگiزiلiپ جاتقاندىعىنا الاڭداعان گرۋزيا پرەزيدەنتi ميحايل سااكاشۆيلي بiرنەشە رەت ارنايى مالiمدەمە جاساپ، كرەملدi قاتتى ايىپتاعانى دا بەلگiلi. الايدا، بۇل رەسەيدiڭ وكتەم ءارi جىمىسقى ساياساتىنا توقتاۋ بولا العان جوق. كەيiنiرەك كرەمل وڭتۇستiك وسەتيا حالقىنىڭ 90 پايىزى رەسەي ازاماتتارى، ولاردى قورعاۋعا تيiسپiز دەگەن ەكiجۇزدi جەلەۋدi العا تارتتى.

<!--pagebreak-->

بiر عاجابى، سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا دا شەت ەلدەردiڭ، ەڭ اۋەلi رەسەيدiڭ ناگرادالارىنا قۇمارتۋشىلاردىڭ قاتارى كوبەيە تۇسۋدە. ەلiمiزدەگi رەسەيدiڭ ەلشiلiگi جىلما-جىل ونداعان قازاقستاندىقتاردىڭ كەۋدەلەرiنە ءتۇرلi وردەن-مەدالدi تاعۋدى ادەتكە اينالدىرىپ كەلە جاتقانى اڭعارىلادى. ولاردىڭ اراسىندا ونەر ادامدارى، قوعام، مەملەكەت قايراتكەرلەرi, ەكونوميكانىڭ ءتۇرلi سالالارىنداعى ايتۋلى ماماندار دا بار. كرەملدiڭ ماراپاتىنا يە بولعاندار وسى ناگرادالارىن ماقتان ەتە باستادى. تاۋەلسiز ەلدiڭ ازاماتتارىن وزگە مەملەكەتتەر نەگە ناگرادتايدى؟ سول مەملەكەتتiڭ سويىلىن سوعىپ، قازاقستاندا سولاردىڭ مۇددەلەرiن قورعايتىندىعى ءۇشiن بە؟ وندا قازاقستان مۇددەسiن كiم قورعايدى؟! تاياۋدا رەسەي پرەزيدەنتi دميتري مەدۆەدەۆ قازاقستاندىق بەلگiلi اكتەر، م.لەرمونتوۆ اتىنداعى ورىس دراما تەاترىنىڭ ءارتiسi ۆلاديمير تولوكوننيكوۆتى “دوستىق” وردەنiمەن ماراپاتتادى. جارلىقتا: “قازاقستاندا ورىس ونەرi مەن ورىس تiلiن تاراتىپ ءارi ناسيحاتتاپ جۇرگەنi ءۇشiن” دەپ اشىق ايتىلعان. الداعى ۋاقىتتا تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ قانشاما ازاماتىن ءداپ وسىنداي سەبەپپەن ناگرادتاماقشى؟ ارينە، ءۇستiرت قاراعاندا مۇندا تۇرعان ەشقانداي جىمىسقى ساياسات، سوكەتتiك جوق سياقتى. ال شىنتۋايتىندا بۇل ۇلى ورىسشىل شوۆينيزم مەن سەپاراتيزمنiڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋ، ورىس تiلiن ناسيحاتتاۋ ارقىلى رەسەيدiڭ مەملەكەتتiك مۇددەلەرiنە باسىمدىق بەرۋدiڭ شىنايى كورiنiسi. وزگەلەرگە كورنەكiلiك ساباق، قايدا جۇرسەڭ دە قاسىق قانىڭ قالعانشا ورىس تiلiن قورعا دەپ مەڭزەۋ، ىنتالاندىرۋ. قازاق قوعامى ۇنەمi جەلەۋ ەتەتiن “حالىقتار دوستىعىن نىعايتۋ” دەگەندi دە د.مەدۆەدەۆ بiلمەيدi ەمەس، تەك كوپە-كورنەۋ كوزگە iلمەي وتىر. ينتەرنەت ارقىلى ماكسيم كرامارەنكو سەكiلدi ساياز ويلىلاردىڭ ەلiمiزدەگi بەلگiلi جۋرناليست سەرiك مالەەۆكە “ارتىمدا پراۆوسلاۆ دiنi”، “ۇلى دا كۇشتi”، “ماتەريكتiك” ورىس وركەنيەتi, ارىسى رەسەي بار”، – دەپ قوقان-لوققى جاساۋى دا (“جاس قازاق” گازەتi, №16, 24 ءساۋiر، 2009 ج. وركەن كەنجەبەكوۆتiڭ “روتوفوبيا” اتتى ماقالاسى) سول جىمىسقى ساياساتتىڭ ۋلى جەمiسi. وسىدان بiراز بۇرىن تەلەارنالارىمىزدىڭ بiرiندە وتكەن وتكiر پiكiرتالاس ۇستiندە جاس قازاق راديوجۋرناليسi “31-راديو” ارناسىندا جۇمىس iستەپ جۇرگەنiندە سونداعى ورىس ايەلiنiڭ: “سەن مۇندا 50-دە 50 باعدارلاماسىنا عانا بولا ءجۇرسiڭ، ايتپەسە سەنiڭ دە، قازاق تiلiنiڭ دە قاجەتi جوق”، – دەگەن اۋىر سوزدەردi ايتقانىن بۇكiل قازاقستانعا جانى جۇدەپ جايىپ سالدى.
سودان كەيiن ەشكiم سەلت ەتتi مە؟ الگi ايەل قىزمەتتەن بوساتىلعانىن ەستiدiك پە؟ جوق! قازاق تiلiن، قازاقتاردى ءجان-تانiمەن جەك كورەتiن الگiندەي شوۆينيست قىزمەتكەرلەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا – مەملەكەتتiڭ، ۇلتتىڭ مۇددەلەرiنە قورعان بولۋعا تيiستi سالالاردا قالايشا ءالi كۇنگە قىزمەت اتقارۋدا؟! كوشەدەگi قاراپايىم ادام ەمەس، بiرگە قىزمەت iستەيتiن ارiپتەسiنە وسىنداي پiكiر بiلدiرگەن جان بۇدان بىلاي قازاقستاننىڭ مۇددەسiن قورعايدى دەپ سەنە الامىز با؟ سوندىقتان دا تەلەارنالاردىڭ كوپشiلiگi دەرلiك ءتول شىعارمالار كورسەتۋدەن گورi, رەسەي فيلمدەرi مەن تەلەحابارلارىن ءتارجiمالاپ ۇسىنۋدى ءجون سانايدى. باعدارلامالاردا (“كاز.”) دەپ كورسەتiلگەنمەن، ونىڭ قازاقشاسىن تومەندەگi جۇگiرiپ جاتقان تيتiمدەي تيترلەردەن عانا وقي الاسىڭ. ال وعان كiم شۇقشيىپ وتىرادى؟! وتكەن سەنبi كۇنi “پەرۆىي كانال ەۆرازي” تەلەارناسى الەمدiك كينو رەتiندە “پوليتسەيسكي پو نايمۋ” فيلمiن ۇسىندى. تەلەباعدارلامادا ادەتiنشە “كاز.” دەپ كورسەتiلگەن الگi كينونىڭ قازاقشا دىبىستالۋى سۇمدىق سوراقى بولىپ شىققان. اۋدارعان ارتيستەردiڭ دىبىستارى كورسەتiلگەن كادرلەردەن كەشiگiپ، مۇلدەم اۋا جايىلىپ ەستiلگەن.
ماسەلەن، قىلمىسكەر كوشەدەگi ايەلدi تۋ سىرتىنان ۇشكiر تەمiر سۇعىپ ولتiرەتiن ساتتە ەكراندا اۋزى اشىلعان ايەلدiڭ، شوشىنعان جۇرتتىڭ بەينەلەرi ءۇنسiز كورiنەدi دە، دىبىستالۋى بiرنەشە مينۋتتان كەيiن-راحاتتانىپ وتىرعان بۇرىنعى پوليتسەيدi ۆانناعا شومىلدىرىپ جاتقان ايەلدiڭ كۇلiپ وتىرعان كەزiندە: “قۇتقارىڭدار! ويباي، ءولتiردi!” دەگەن سيپاتتا كورەرمەنگە ەستiلەدi. اۋدارمالاردىڭ ساپاسى ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولعان اڭگiمە، ال سول وراشولاق اۋدارمانى دا تەحنيكالىق تۇرعىدان مۇلدەم سيىقسىز ەتiپ شىعارۋ قازاق تiلiن سۇيكiمسiز ەتۋگە باعىتتالعان ارانداتۋ ارەكەتتەرi سەكiلدi.
ءيا، سوڭعى جىلدارى ونسىز دا شىدامدىلىق پەن كونبiستiكتiڭ پوليگونىنا اينالعان قازاقستاندا ۇلتتىق نامىسىمىزدى وسىلايشا تاپتاۋ كۇن ساناپ ءورشiپ، تۇراقتى ۇدەرiسكە اينالىپ كەتكەنi وتiرiك ەمەس. قازاق باق-تارىنداعى تيتiمدەي قاتەلiك، ەلەۋسiز كەمشiلiكتەردi قاتاڭ قاداعالاپ، قيت ەتسە جازا قولدانۋعا قۇشتارلىق تانىتاتىن شەنەۋنiكتەر ورىستiلدi اقپارات قۇرالدارىندا الاشتىڭ نامىسىن اياققا تاپتاۋدى، قاساقانا جiبەرiلەتiن سوراقىلىقتاردى اڭعارماعانسيتىندارىن جيi بايقاۋعا بولادى. بۇل – ۇلتتىق نامىستى كوپە-كورنەۋ تاپتاۋعا جول بەرۋ، تiپتi, كەيبiرەۋلەر ءۇشiن ەرەكشە سانگە اينالعانداي. تۋراسىن ايتساق، بiز، قازاقتار، قورقىنىشقا جۇكتiمiز. ورىس يمپەرياسىنان، كەڭەستiك توتاليتارلىق جۇيەدەن ۇزiلمەي جەتكەن قورقىنىش. 1916 جىلعى قىرعىن مەن ۇلى اشتىقتان، 1937-38 جىلدارداعى قاراتۇنەك زوبالاڭ مەن ۇرەيدەن، ۇنەمi جۇرەگi شايلىققان ادامداردىڭ قويداي مومىندىعى ءارi بەيشارالىعى. وسىدان بiرەر جىل بۇرىن بەلگiلi اقىن اعامىز نەسiپبەك ايتوۆ جانە وزگە دە ۇلت جاناشىرلارى مەملەكەتتiك تiلدi قورعاۋ ماقساتىندا استانادا كوشە شەرۋiن ۇيىمداستىرعانى بار. ورتاڭقول ورىس انشiلەرiنiڭ كونتسەرتiنە مىڭداپ جينالاتىن قازاقتاردىڭ جيىرما-وتىزى عانا الگi شەرۋگە قاتىستى. رەسەيدەگi ورىس ايەلiنiڭ فرانتسۋز كۇيەۋiمەن بالا ءۇشiن سوتتاسىپ جاتقانىن قازiر كۇندiز-ءتۇنi حابارلاپ جاتقان قازاقستان اقپارات قۇرالدارىنىڭ كوپشiلiگi وسىناۋ ماڭىزدى شاراعا تiپتەن نازار اۋدارعان دا جوق. ول ول ما، 31-مامىر قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi ەكەنi بارشاعا بەلگiلi. ال سول ۇلتتىق ازا كۇنiن “ەل ارنا”، “حابار” مەن “قازاقستان” تەلەارنالارى عانا قاپەرگە الدى. وزگە بارلىق ارنا باسشىلىعى بۇلك ەتكەن جوق.
“شەردi شەر قوزعايدى” دەمەكشi, الگiندەي بەيبiت شەرۋلەردi كوپتەپ ۇيىمداستىرۋ ورنىنا، سوڭعى كەزدەرi مەملەكەتتiك تiلدiڭ تاعدىرى ساياسي ۇپاي جيناۋدىڭ ءتاسiلi ەمەس،پوپۋليستiك قۇرالعا اينالماسىن دەيتiن “كوسەمدەر” ەلiمiزدە جاۋىننان سوڭعى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ بارادى. مۇنداي ءولi ءسوزدi لاۋازىمدى مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەر دە، تiپتەن ءتۇرلi قوزعالىستاردىڭ بەلسەندiلەرi دە ويلانباي ايتا سالۋدى ادەتكە اينالدىرعان. اۋ، ءاربiر ناعىز قازاق ءۇشiن تۋعان تiلiنiڭ تاعدىرى، ونىڭ كەلەشەگiنەن ارتقان ساياسات، ودان اسقان ومiرلiك مۇددە بار ما؟! بار بولسا – ول قانداي مۇددە!؟ بۇگiن تiلiمiزدەن ايرىلساق، ەرتەڭ-اق دiلiمiز، دiنiمiز، سان عاسىرلىق تاريحىمىز بەن قايتالانبايتىن مادەنيەتiمiزدەن بiرجولا ايىرىلاتىنىمىزدى بiلۋگە كوپ اقىلدىڭ كەرەگi جوق قوي. انا تiلiن بiلمەيتiن پەندە، جۇمىر باستى ادام بولىپ قالۋى ىقتيمال، بiراق قازاق بولىپ قالا المايدى عوي.
جالتاق، تابانسىز، قويانجۇرەك ەرەسەكتەر كەيiنگi جاستاردىڭ جۇرەگiندەگi ۇلتجاندىلىق الاۋىن، تۋعان حالقىنا، تiلiنە دەگەن سۇيiسپەنشiلiگiن ءوشiرiپ، ەتەكتەن تارتپاق بولارى قايعىلى جايت.
كەيiنگi جاستار دا ءار قادامىن اڭداپ باسسا، سۋىرىلىپ العا شىقپاسا، باياعىشا “بەتەگەدەن بيiك، جۋساننان الاسا” بولسا دەپ تiلەيتiندەر، سولاي تاربيەلەۋگە قۇشتارلار كوپ.
بiراق، جاستاردىڭ ءوز جولى، ءوز ءۇنi بار...
وسىدان بiرەر اپتا بۇرىن الماتى قالاسىنىڭ اكiمi احمەتجان ەسiموۆ مىرزا ستۋدەنتتەر سارايىندا قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ۇستازدار جانە ستۋدەنتتەر قاۋىمىمەن كەزدەسۋ وتكiزگەن بولاتىن. ادەتتەگiدەي بايانداما رەسمي تiلدە وقىلىپ، ءتۇرلi فاكۋلتەتتەردiڭ اتىنان اكiمگە قۇتتىقتاۋ ايتۋشىلار دا ورىس تiلiندە جوسىلتقان. جينالعان جاستاردىڭ اراسىندا: “اپىر-اي، بiز ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتپiز بە، الدە رەسەيدiڭ پروۆينتسيالىق وقۋ ورنىمىز با؟” دەگەن نارازى كۇبiر-سىبىر ۇلعايا ءتۇستi. تەك كەزدەسۋ اياقتالار تۇستا ميكروفونعا قولى جەتكەن قارشاداي قازاق قىزى (ەكونوميكا فاكۋلتەتiنiڭ 1-كۋرس ستۋدەنتi ەكەن): “وسىندا وتىرعانداردىڭ 90 پايىزى، تiپتەن 100 پايىزى قازاقشا جاقسى تۇسiنەدi. مەنiڭ قويايىن دەگەن سۇراعىم بايانداما نەگە ورىسشا جاسالدى دەگەن سۇراق ەمەس، مەنiڭ قويايىن دەگەنiم، بايانداما نەگە قازاقشا جاسالمادى؟” دەپ سالدى. جينالعان بارشا ستۋدەنتتەر اسقان ريزالىقپەن دۋىلداتا قول سوققان ءسات سول سارايداعى ەڭ ۇلى، قاسيەتتi ءسات ەدi. Iلە-شالا كەيبiر جاستار الگi قىزعا قاراتا: “اتتەڭ-اي، وقۋدان شىعارىلاتىن بولدىڭ-اۋ، قاراكوز قارىنداس!” دەسiپ ايانىشپەن باس شايقاستى. مiنە، بەلگiلەنگەن شەكارا-شەڭبەردەن شىعىپ كەتسە تاعدىرى اياۋسىز تالقىعا تۇسەتiنiن اۋزىنان انا ءسۇتi كەپپەگەن كەيبiرەۋلەر دە جاقسى ۇعىنىپ العان. بiراق الگi قارشاداي قىزدىڭ ورلiگi مەن نامىسقويلىعى قايتالانباس قاھارماندىقپەن پارا-پار جانە ۇلى اقىن ماعجان جۇماباەۆ: “مەن كەيiنگi جاستارعا سەنەمiن!” دەگەن اسقاق سوزدەردi وسىندايدان ايتقانى داۋسىز. ال ستۋدەنت قىزدىڭ بولاشاق تاعدىرى ساراي پرەزيديۋمىندا وتىرعان مارقاسقالاردىڭ ارىنا سىن. بيلiگi باردىڭ ءسوزiن عانا سويلەيتiن كەيبiر وقىتۋشىلاردىڭ ۇياتىنا بەزبەن!
فۋتبولدى تاماشالاۋعا كەيدە ستاديونعا جينالاتىن قازاق جاستارىنىڭ:
“ۋ كازاحوۆ نەت “نازاد”،
ۋ كازاحوۆ ەست “ۆپەرەد”!
ەي، دەتۆورا، سلۋشايتە
ەتو پوەت ۆەليكي نارود!” – دەپ كۇركiرەي قوسىلىپ ايتاتىن قازiرگi اندەرiنەن-اق ەل نامىسىن بيiك قويا بiلەتiن الاش ۇرپاعى قالىپتاسىپ جاتقانىنا قۋانۋعا تيiسپiز.
“قورقاقتان مومىن جامان” دەگەن ۇلى اباي. تابيعات تۋمىسىنان قورقاق ەتiپ جاراتقان جاننىڭ كiنالەرiن كەڭپەيiلدiكپەن كەشiرۋگە بولادى، ال مومىندىقتى قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن ىنجىقتىق پەن ماۋباستىققا ۇلاستىرۋعا ادەتتەنگەن موسقال كiسiلەردiڭ جاڭا ۇرپاق – جاس قازاقتاردى دا تايعاناق ەتiپ تاربيەلەۋگە ۇمتىلاتىندىعىن اقتاۋعا بولمايدى. ءاسiلi, سوندىقتان دا ءالi كۇنگە رەسەيدiڭ يلەۋiنەن شىعا الماي ءجۇرمiز، قولتىعىنان پانا iزدەۋگە قۇشتارمىز. ەلدiك تۋىمىزدى “ەۋرازيا يدەياسىمەن” اۋىستىرۋعا اۋەستiگiمiزدiڭ شەكتەن اسقانى سونشالىق، ءتۇر-ءتۇسiمiز، ءومiر سالتىمىز، دiن مەن دiلiمiز، تiپتi, قامىت اياقتاۋ كەيپiمiز شىنايى ازيات ەكەندiگiمiزدi بادىرايتا ايگiلەپ تۇرسا دا، ەكiجۇزدiلiكپەن ءوزiمiزدi الدەبiر ەۋرازيالىق ناسiلگە جاتقىزباق بوپ قارا تەرگە تۇسۋدەمiز. ايگiلi لوح-نەسس قۇبىجىعى سەكiلدi نە بار ەكەندiگi, نە جوق ەكەندiگi جۇمباق الگi ەۋرازيالىق ءناسiل قاي اۋرۋ قيالدان تۋعانىن ءتۇسiنۋ قيىن.
ەۋروپاعا قاراي ۇمتىلىستىڭ دا ۇدەسiنەن شىعار ءتۇرiمiز جوق، ويتكەنi, مامىر ايىندا ناتو-نىڭ گرۋزيادا وتكiزگەن اسكەري جاتتىعۋلارىنا قاتىسۋدان قازاقستان كوپە-كورنەۋ باس تارتقانى ەلiمiزدi ەۋروپاعا سۇيكiمدi ەتە قويدى دەي المايمىز.
ال بۇكiل ناتو ەلدەرi مەن وعان مۇشەلiككە ۇمتىلىپ وتىرعان جاڭا تاۋەلسiز مەملەكەتتەردiڭ بارشاسى ءوز ەلدەرiنiڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگi اتالمىش اليانستىڭ قىزمەتiنە تiكەلەي بايلانىستى ەكەنiنە ابدەن كوز جەتكiزiپ بولعان.
سولتۇستiك كاۆكازداعى سوعىستان كەيiن وتكiزiلگەن وسىناۋ اسكەري جاتتىعۋلارعا باتىس ەلدەرi ايرىقشا ماڭىز بەرگەندiگi بەلگiلi جانە وعان رەسەيدiڭ تۇبەگەيلi قارسى بولعانى دا ءمالiم. اتالمىش شتابتىق جاتتىعۋلاردان قازاقستاننىڭ باس تارتۋىنا كرەملدiڭ ىقپال ەتكەنiنە الەمدiك ساراپشىلار مەن حالىقارالىق زەرتەۋشiلەردiڭ ەش كۇمانi جوق.
ول از دەگەندەي، ەۋروپا مەملەكەتتەرiنiڭ وكiلدەرi پراگا قالاسىندا باس قوسىپ، اسا ماڭىزدى “نابۋككو” گاز قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى تاياۋ ارادا باستالاتىنى تۋرالى دەكلاراتسياعا قول قويعاندا قازاقستان تاعى دا قالىس قالدى. رەسەي تەرريتورياسىن اينالىپ وتەتiن ءارi باسقا جوبالاردان نەعۇرلىم ارزان تۇسەتiن جانە مەيلiنشە قاۋiپسiز “نابۋككو” جوباسىنا وكتەم رەسەيدiڭ ءاۋ باستان ءوش، تۇبەگەيلi قارسى ەكەنi دە بەلگiلi. بارشا باتىس ەلدەرi تيiمدiلiگiن مويىنداپ وتىرعان ستراتەگيالىق گاز قۇبىرىنان قازاقستاننىڭ باس تارتۋى كەزدەيسوقتىق ەمەستiگiن ەۋروپا اڭعارمايتىنداي ەسسiز ەمەس شىعار؟! گاز ماسەلەسi تىم تەرەڭ، قۇيتىرقىسى كوپ اڭگiمە. كەلەر كۇنگە قالدىرايىق ونى دا.
قارا سوزگە دەس بەرمەگەن قازاق وسىدان سان عاسىرلار بۇرىن-اق: “ورىستان دوسىڭ بولسا، قوينىڭدا بالتاڭ ءجۇرسiن”، – دەپ عاقليا ەتكەنiن ەۋروپا ەلدەرi ەندi-ەندi مويىنداي باستاعان iسپەتتi. سوندىقتان دا ءوز قاۋiپسiزدiكتەرi ءۇشiن الاڭدايدى، پوستكەڭەستiك ەلدەرگە بۇيرەگi بۇرادى. ال قازاقستان... جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇنەمi كرەملگە قاراپ جالتاقتايدى. وسىلايشا زىمىران ۋاقىت جۇيتكiپ بارادى. جيىرما ەكi جاسىندا قان مايداندا ەرلiكپەن قازا تاپقان قاھارمان ۇلدارىمىزدىڭ بiرi باۋبەك بۇلقىشەۆ سوناۋ 1942 جىلى ء“ومiر مەن ءولiم تۋرالى” تولعانىپ: “ادام تۋادى، ادام ولەدi. مۇندا تۇرعان قايعى نە؟ بۇل – جاراتىلىس زاڭى. بiزدiڭ شىعىس ەلدەرi: “ادام – دۇنيەگە كەلگەن قوناق، بiراز قوناقتادىڭ، اتتانۋىڭ كەرەك”، – دەسەدi.
بiراق ادام دۇنيەگە تەك قانا كەلiپ، اشەيiن عانا اتتانا بەرمەيدi: ول ارتىندا وي قالدىرادى، ويدان مۇرا قالدىرادى. ول ومiرگە ادام بولىپ كەلiپ، ادام كۇيiندە قايتادى”، – دەپ تەبiرەنگەن ەكەن. قازiرگi ۇرپاقتىڭ قولىنا تاۋەلسiزدiكتiڭ كوك بايراعىن بۇيىرتىپتى، كەمەڭگەر جاراتۋشى! سول اسقاق تاۋەلسiزدiك تۋرالى بۇگiنگi شىندىق كەلەر ۇرپاقتار ءۇشiن الدەبiر اڭىزدىق مۇراعا اينالماسا يگi. ادەمi اڭىزدار اياقتالماسا يگi.

جاڭابەك شاعاتاي، «تۇركىستان» گازەتى، 04.06.2009