تاعدىردىڭ ماڭدايعا جازعانى سول — اتا-بابالاردان مۇراعا قالعان قازاقتىڭ ۇلان-عايىر دالاسى ءتۇرلى زامانداردا جەر اۋىپ كەلگەن سان ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستارعا پانا بولدى. الىستان كىم كەلسە دە، قۇشاعىن جايىپ قارسى الاتىن قازاقتىڭ كەڭپەيىلدىگى مەن قوناقجايلىلىعى دا بۇعان ءوزىنىڭ ىقپالىن تيگىزبەي قويعان جوق. سان تاراپتان سوققى جەپ، باس ساۋعالاعاندارى بار، كۇشپەن جەر اۋدارىلىپ، ايدالعاندارى بار، ءتۇرلى حالىقتار قازاق جەرىنە تاباندارى تيگەندە عانا جان شاقىرىپ، ەستەرىن جيدى.

بۇگىندە ولار باسقا ەلدى وتانىم دەپ سانامايدى، ىرگەلەرىن بەكىتىپ، وسىندا تامىر جايعان قاي ۇلتتىڭ وكىلىنەن سۇراساڭىز دا، ولاردىڭ تاريحي وتاندارى بىرەۋ، ول — قازاقستان.

قازاقستانداعى ۇلتارالىق جانە دىنارالىق تاتۋلىقتى نىعايتۋ ىسىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ  باستاماسىمەن قۇرىلىپ، بۇگىندە كونستيتۋتسيالىق مارتەبەگە يە بولىپ، ەلدىڭ ىشكى ساياساتىندا تەڭدەسسىز ءرول اتقارىپ وتىرعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەكەنى داۋسىز.

دەگەنمەن، ءبىز بۇگىنگى تاڭداعى قازاقستانداعى ۇلتارالىق قاتىناس جايىنا ماسەلەنىڭ باسقا قىرىنان كەلىپ كورمەكپىز.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العان ساتتە الەمدەگى ەڭ كوپۇلتتى، ەڭ كوپدىندى مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اينالدى. زاماناۋي الەمدە ءتۇرلى قاقتىعىستار مەن تۇراقسىزدىقتاردىڭ كوپشىلىگى ءدال وسى ۇلتتار مەن ءدىن وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتاردان تۋىنداپ جاتقاندىقتان، اسىرەسە، قازاقستانعا دۇشپان كوزبەن قارايتىن، مىسىقتىلەۋلى ساراپشىلاردىڭ كوپشىلىگى كوپ ۇزاماي-اق بۇل ەل ءوز ىشىنەن ءىرىپ-ءشىرىپ، قىرىق پىشاق بولىپ جان-جاققا تارتىپ، اقىرى ەل بولماي قۇلاپ تىنادى دەپ ساۋەگەيسىپ باققانى دا سوندىقتان.

اقيقاتىن ايتقاندا، وعان نەگىز دە جوق ەمەس ەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، سولتۇستىك ايماقتارداعى بىرقاتار شوۆينيستىك پيعىلداعى ازاماتتار تەرىستىككە قاراي بۇرا تارتقان كەزدەرى دە بولعانىن كوزىمىز كورگەن.  «مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە قازاقتار ەندى وزدەرىنىڭ ۇستەمدىگىن باسقالارعا بايقاتىپ، تىزەسىن باتىرادى. وزگەلەر بۇعان شىداماي جان-جاققا تاراسادى» دەگەندەر دە بولدى. باسقا دا ءتۇرلى فاكتورلار ساۋەگەيلەردىڭ گۋ-گۋ اڭگىمەسىنە شىندىققا جاناسىمدى سىلتاۋلار تاۋىپ بەرىپ وتىردى.

الايدا قازاق ەلىنىڭ باعىنا قاراي سول قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە بۇل مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولاتىن. ول ەلدىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى ونىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىندا ەكەنىن بەك تۇسىنگەن ازامات بولدى.

ول جاس مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ورلەۋى دە، ساياسي تۇراقتىلىعى دا، دەموكراتيالىق دامۋى دا بۇل ەلدى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ءوزارا سىيلاستىعىنا، تۇسىنىستىگى مەن تاتۋلىعىنا بارىپ تىرەلەتىنىن ءاۋ باستان جاقسى ءتۇسىندى. ەلباسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۇزەگە اسىرىلعان مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ساياساتى ءار ۇلتتىڭ ەتنيكالىق جاڭعىرۋىن، ءوز تىلدەرى مەن سالت-داستۇرلەرىن قالاعاندارىنشا بەرىك ۇستانۋ ارقىلى وزدەرىن تولىققاندى ۇلت رەتىندە، ءارى وسى ەلدىڭ تەڭ قۇقىلى ازاماتى رەتىندە سەزىنۋىن تىرەك ەتىپ الدى. رەسپۋبليكانىڭ ىشكى ساياساتىندا ۇلتارالىق كەلىسىم ماسەلەسى، وركەنيەتتى تۇردە ءوزارا كەلىسىمگە كەلۋى ايرىقشا ماڭىزدى ورىنعا يە بولدى. وسىنىڭ ارقاسىندا 130-دان استام ۇلت پەن 46 ءدىننىڭ وكىلدەرى «قازاقستان — ورتاق وتانىمىز، ورتاق ءۇيىمىز» دەگەن قۇندىلىقتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسا ءبىلدى.

قازاقستان سەكىلدى كوپۇلتتى مەملەكەتتە ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ جەمىستى بولۋى مەن تۇراقتى دامۋىنىڭ ەڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى بولعانى انىق. كەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى اتاپ وتكەنىندەي، «ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدىڭ ەڭ باستى وزەگى بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستار وكىلدەرىنىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىن تاۋىپ، ولاردىڭ بىرىگە وتىرىپ، دەربەس دامۋىنا قاجەتتى العىشارتتاردى انىقتاي بىلۋىمىزدە بولدى».

قازاقستاننىڭ 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا بۇكىلحالىقتىق رەفرەندۋممەن قابىلدانعان اتا زاڭىنىڭ ءوزى «ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى…» دەپ باستالۋىنىڭ دا وزىندىك سىرى بار. اتا زاڭىمىز بويىنشا ەشبىر ۇلتتىڭ، ءدىننىڭ وكىلى ءوزىن بۇل مەملەكەتتە ەكىنشى سورتتاعى ادام سەزىنبەۋىنە تولىق جاعداي جاسالدى. وعان قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ 14-بابىندا «تەگىنە، الەۋمەتتىك، لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرىنە بايلانىستى نەمەسە وزگە دە جاعداياتتار بويىنشا ەشكىمدى ەشقانداي كەمسىتۋگە بولمايدى» دەپ جازىلۋى تولىق نەگىز بولدى. اتا زاڭىمىزدىڭ 39-بابىندا «ۇلتارالىق تاتۋلىقتى بۇزاتىن كەز كەلگەن ارەكەت كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانىلادى» دەپ ۇلتارالىق تاتۋلىق ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدىلىعى تاعى دا ايشىقتاي كورسەتىلدى.

وسىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ مادەنيەتى جالپىۇلتتىق بايلىق رەتىندە قاراستىرىلدى. كۇللى ۇلت وكىلدەرىنە كونستيتۋتسيا ارقىلى وزدەرىنىڭ ەتنومادەني بايلىقتارىن ساقتاپ، دامىتۋعا مۇمكىندىكتەر بەرىلدى.

ءسويتىپ، كۇنى كەشە عانا «قىرىق پىشاق بولىپ، ىرگەسى قاقىراي سوگىلەدى» دەگەن تالاي ساۋەگەيلەردىڭ كومەيلەرىنە قۇم قۇيىلىپ، قازاقستان زاماناۋي الەمنىڭ ەڭ قاۋىپتى قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى — ۇلتارالىق قاقتىعىستاردى بولدىرماۋدىڭ ءتيىمدى تەتىگىن تاپتى. ءوزىنىڭ اۋماعىندا تۇراتىن ۇلتتار مەن ۇلىستاردى ولاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا بايلانىستى ارازداستىراتىن ەشبىر جول قالدىرمادى.

قازاقستان اۋماعىنداعى ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى «ءششاي دەسپەي» قويان قولتىق تىرشىلىك كەشۋىنە بۇل مەملەكەتتىڭ تۇپكى يەسى — قازاق حالقىنىڭ قانىندا بار كەڭپەيىلدىلىگى مەن سابىرلى ساليقالىلىعى سەبەپ بولىپ وتىرعانىن ەلدىڭ دامۋ تاريحىنا ءجىتى قاراپ وتىرعان كەز كەلگەن ساراپشى جوققا شىعارمايدى.

بۇگىندە قازاق جەرىن مەكەن ەتىپ وتىرعان ۇلتتاردىڭ قاي-قايسىسى دا كەزىندە ۇلى دالاعا شەكەلەرى شىلقىعاننان، جەتىسكەننەن كەلگەن جوق ەدى. بارار جەر، باسار تاۋلارى بولماي، جەر بەتىندە تىرشىلىك يەسى بولىپ قالامىز با، جوق پا دەگەن كۇدىكپەن كەلگەن كەز كەلگەن ۇلت وكىلى وسى قازاقتىڭ ارقاسىندا اۋىزدارى اققا ءتيىپ، ەستەرىن جيناپ، ەتەكتەرىن جاپقانىن كوز كورگەن كونەكوزدەردىڭ قاي-قايسىسى دا اشىق ايتادى، ونداي جاندار ءاردايىم قازاققا العىس پەن ىقىلاس-ءىلتيپاتتارىن اياعان ەمەس. بۇل —  ءبىر دەيىك.

ەكىنشىدەن، تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ ەڭ باستى فاكتورى قازاقستان باسشىلىعىنىڭ، ناقتىراق ايتقاندا، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلتارالىق جانە دىنارالىق قاتىناستارداعى كورەگەن ساياساتى.

پرەزيدەنتىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق ەلدىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ باستى قاعيدالارىن ايقىنداپ الدى. بۇل قاعيدالار ۇلتتار اراسىنداعى تۇسىنىستىكتىڭ كىلتىن تابۋ، قوعامدىق تۇراقتىلىقتى ۇلتتىق ماسەلەلەردى ءادىل شەشۋدىڭ نەگىزى ەتىپ الۋ، بارشا حالىقتى ورتاق قۇندىلىق — ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ جولىندا بىرىكتىرۋ سەكىلدى ماسەلەلەرگە جۇگىندى.

«قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىندا ءبىرىنشى كەزەكتە قولعا الىنۋى ءتيىس، ەڭ باستى مىندەتتەر ەلدى ىشكى قايشىلىقتار ءمۇجىپ، ىشىنەن ءىرىتىپ جاتاتىن بولسا، ورىندالۋى مۇمكىن ەمەستىگى ايقىن كورسەتىلدى. ۇزاقمەرزىمدىك ستراتەگيانىڭ ەڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق پەن بارلىق ۇلتتاردىڭ تەڭ قۇقىلىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ناتيجەسىندە مۇمكىن بولاتىن قوعامنىڭ بىرلىگى، سونداي-اق ءتۇرلى دىندەردىڭ اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ءوزارا سىيلاستىعى مەن ءبىر-بىرىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋى الىندى.

سوڭعى جىلدارى قولعا الىنعان تابىستى ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ساياسي رەفورمالارعا ۇلاستىرۋ جاعدايىندا مەملەكەت باسشىسى ۇلتارالىق قاتىناستار جۇيەسىن بۇرىنعىسىنان دا ءتيىمدى، ىقشامدى ەتە تۇسۋگە باعىتتالعان جاڭا مىندەتتەر قويدى.

قازاقستانداعى ۇلتارالىق جانە دىنارالىق قاتىناستاردىڭ ءارى قارايعى ۇندەستىگىن دامىتىپ، ماقساتتى تۇردە كەشەندى ساياسات جۇرگىزۋ ءۇشىن  ەلىمىزدە «ۇلتارالىق جانە دىنارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق مودەلىن جاڭعىرتۋ جونىندەگى 2006-2008-جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما» قابىلدانىپ، تابىستى جۇزەگە اسىرىلدى.

باعدارلامانىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى رەتىندە رەسپۋبليكاداعى دىنارالىق جانە ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق مودەلىن جەتىلدىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن كەشەندى شارالاردى ويلاستىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسىنە باسىمدىق بەرىلدى. سونداي-اق ۇلتارالىق جانە دىنارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى احۋالعا ناقتى باعا بەرۋ، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق شيەلەنىستەردىڭ بار-جوعىن  انىقتاپ، ولاردىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋ، ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق پەن ۇلتارالىق جانە دىنارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ ماسەلەلەرى الدىڭعى قاتارعا شىعارىلدى.

وسىنىڭ ارقاسىنا قوعامداعى ۇلتارالىق، دىنارالىق احۋالعا عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءىسى ۇيىمداستىرىلىپ، جۇزەگە اسىرىلدى. ۇلتارالىق ارەكەتتەستىكتىڭ بولۋى مۇمكىن تۇيتكىلدى تۇستارىنا تۇراقتى تۇردە مونيتورينگ جۇرگىزىلۋدە. ونىڭ ىشىندە ادەتتە وزدەرىنىڭ قىزۋقاندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن، بوتەن مادەنيەتتى، سالت ءداستۇر مەن ءتىلدى سىيلاۋ تۇرعىسىنان ۇشقارى ارەكەتتەرگە ويلانباي بارا سالۋ قاۋپى جوعارى جاستار اراسىنداعى ۇلتارالىق كەلىسىمدى دامىتۋ  ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل بولىنۋدە. وسىنىڭ ناتيجەسىندە تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى قوعامدىق جاڭعىرۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە كارى-جاس، ورىس-قازاق نەمەسە باسقا ۇلت دەپ بولىنبەي، مۇسىلمان، يا  باسقا ءدىن وكىلى دەپ ىرگە اجىراتپاي، ورتاق ءۇيىمىز قازاقستاندى جاڭعىرتۋدىڭ كەلەلى دە كەشەندى شارالارىنا بارلىعى بىرلەسە ءۇن قوسىپ، بولاشاققا بىرگە اياق باسىپ بارادى.

مۇنىڭ بارلىعى ۇلتارالىق تاتۋلىق اتتى ەڭ ۇلى قۇندىلىقتىڭ يدەيالىق اۆتورى، ءارى ونى ەشكىمنىڭ جانىنا جارا سالماي، ەشكىمدى كەمسىتپەي، كەرىسىنشە بارلىعىنىڭ ۇلتتىق بولمىستارىن ەلدىڭ ورتاق يگىلىگى رەتىندە كوككە كوتەرە بىلگەن كورەگەن باسشى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ وتىر.

ا.ەراسىلوۆ

Abai.kz