ەڭ العاشقى اسەر: شوپىردىڭ اڭگىمەسى

ءبىزدىڭ اۋە كەمەمىز ماسكەۋگە كەلىپ قوندى. كۇپتى كوڭىلىمدى ءسال دە بولسا سەيىلتۋ ماقساتىندا، ءارى ۇلتتىق كومپانيانى قولدايىن دەپ، بيلەتتى «اەروفلوتقا» ەمەس، «ەير استاناعا» العان بولاتىنمىن. ءوزىمىزدىڭ قازاقتاردىڭ ىشىندە، ءوز بورتسەرىكتەرىمىزبەن بارسام، جۇيكەمە ازىراق سالماق تۇسە مە دەگەن دامە. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر وسى ماسكەۋگە بارۋ كەرەكپىن دەگەن كەزدەن باستاپ مازام قاشا باستادى. بۇل نە دەگەن تۇسىنىكسىز قوبالجۋ؟ قازاقتىڭ حان، بولىس، بيلەرىنەن باستاپ، بەرتىنگى ويشىلدارىنىڭ، مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ، اربىردەن كەيىن ءوز اتام مەن اجەمنىڭ، اكەم مەن شەشەمنىڭ ءىزى قالعان ماسكەۋ ەمەس پە ەدى؟ بىراق نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ، كوڭىلىم الابۇرتا بەردى. بالكىم، اتا-بابامنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى قاتىگەز شەشىمدەر وسىندا قابىلدانعانىن بىلگەن سوڭ با، الدە  مىڭداعان قازاق زيالىلارىنىڭ ءومىرىن قيۋ تۋرالى بۇيرىقتار وسىندا شىعارىلىپ، ونىڭ ءبىرازى ءدال وسى قالادا ورىندالعاندىقتان با، ايتەۋىر الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن راقاتتانىپ تاماشالاپ جۇرگەن مىنا مەنىڭ قىزىل الاڭدى قىزىل ماسكەۋگە بۇيرەگىم بۇرا قويمايتىن... بىراق جازعان قۇلدا جازىق جوق، دوكتورانتۋرامنىڭ عىلىمي كونفەرەنتسياسىنا تىكەلەي قاتىسىپ، بايانداما جاساۋىم كەرەك بولعان سوڭ، اربىردەن كەيىن ەلىمە ءتيىپ تۇرعان كورشىنىڭ استاناسىن تىم كەشىكتىرە بەرمەي كورۋ ءۇشىن، ماسكەۋگە دە ۇشىپ كەلىپ قالدىق...

كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋشىلارى ۋادە بەرگەنىندەي، نيكولاي اتتى تاكسيست  كۇتىپ  تۇر ەكەن. قارا ەسكى «ۆولگاسىن» اۋەجايدىڭ اۆتوتۇراعىنا قويىپ، سومكەمدى الۋعا قاسىما كەلدى. كولىككە وتىردىق. تەرەزەدەن ماسكەۋ كوشەلەرىنە قاراپ وتىرمىن: اينالاداعى عيماراتتىڭ اتتارىنىڭ ءبارى كيريلليتسادا جازىلىپتى.ءتىپتى «ماكدونالدس»، «تويوتا» سىندى الەمدىك برەندتەردى دە تەك ءوز قارىپتەرىندە جازعان، لاتىنشا ءبىر ءارىپ كورىنبەيدى.

شوپىر جىگىت سوزشەڭ ەكەن، ماعان ماسكەۋدى تانىستىرۋدى بىردەن-اق باستاپ كەتتى. ارتقى قاتاردا وتىرىپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ كەلەم. كوبىنە ءوزى ايتىپ، ءوزى قويىپ جاتىر، اراسىندا ءبىر سۇراق قويىپ نەمەسە سۇراعىنا قىسقا جاۋاپ قاتىپ قويام.  كولىگىنىڭ ءىشى «سپەتسيفيكالىق  يىسپەن» بۇرقىراپ تۇرعان سوڭ با، ول تامسانا ايتىپ كەلە جاتقان «كەرەمەت قالا موسكۆا» تۋرالى ازىرگە اسا اسەرلەنە الماي وتىرمىن. ونىڭ ۇستىنە الدىڭعى اينانىڭ استىنان ادەمىلەپ تۇرىپ ورىن العان، شاڭ باسقان گەورگي لەنتاسى ءىشىمدى ازداپ مۇزداتىپ قويا بەردى. (بۇدان كەيىنگى كۇندەرى دە بۇل لەنتانى بىرنەشە رەت كوردىم، تۇسىنگەنىم: جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ۇلتتىق رۋحىن دەمەۋشى سيمۆولى ءتارىزدى مانگە يە بولىپتى). ونىڭ ۇستىنە: «باسىندا ءبىر ەل ەدىك قوي، نەگە عانا بولىندىك؟..» دەگەن سارىنداعى «زار زامان ادەبيەتىنەن» ءبىر ۇزىك سىرىنىڭ شەتى اشىلىپ، ونىڭ ارعى جاعىندا ايۋدىڭ اپان اۋزىنداي بولعان سۇر نيەتتى كورىپ، دەنەم مۇزداپ قويا بەردى... «مەنىڭ موسكۆام كەرەمەت قوي! ءار بۇرىشىنىڭ ءوز تاريحى بار. سوعىس كەزىندە  جاۋلارىمىز  مىنا كىرپى سياقتى تەمىر ەسكەتكىشكە دەيىن كەلگەن، سوندا ماسكەۋدىڭ ورتالىعىنا ءسال-اق قالعاندا توقتاتقان عوي، ولاردى! وسىنداي كەرەمەت تاريحى بار قالامدى قازىرگى اكىم سوب... سوب... جارايدى ارى قاراي قالاي اتايتىنىمدى ايتپاي-اق قويايىن، قىسقاسى، سول اكىمىمىز ءازىر كوڭىل كونشىتپەي تۇر». ە-ە-ە،  بۇل كوليا تەك بىرجاقتى تامسانۋدى عانا ەمەس، اكىمىن سىناۋدى دا بىلەدى ەكەن عوي، جامان ەمەس!..

بۇل شوپىر وسى ماسكەۋدە تۋعان، ماسكەۋدە وسكەن قاراپايىم شارۋانىڭ بالاسى ەكەن. «جاعدايىم اسا ءماز بولماسا دا، ءوز ەلىمنىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ تىربانىپ جاتقانىما باقىتتىمىن» دەدى. نە دەگەن ءسوز! ەلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە ريزا بولىپ، ەندى ءىشىم جىلىپ سالا بەردى. ءبىزدىڭ كوپ قانداسىمىزدا جوق شۇكىرشىلىك، قۇرمەت پەن قاناعات ونىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، كوڭىلىن توق ەتە تۇسەتىندەي كورىندى. قانشا جەردەن شوۆينيستىك كوزقاراسى قىلاڭ بەرىپ تۇرعانىمەن، ءوز قاعىنان بەزىنبەگەن كورشى ەلدىڭ ازاماتى سىيلاۋعا لايىق ەدى. «كەلدىك» دەدى، كوليا. «اللاعا شۇكىر» دەدىم مەن، ىشتەي. ليفتىمەن كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا، بەتىمە ەندى عانا ۇڭىلە قاراپ: «ورىسقا ۇقسايدى دەپ ەدى، كادىمگى ازياتكا ەكەنسىز عوي!» دەپ كۇڭك ەتە قالدى، نيكولاي. قاپەلىمدە نە دەرىمدى بىلمەي، كۇلىپ جىبەردىم. ءا-ءا-ءا، كۇتىپ الاردا شاتاستىرىپ الماس ءۇشىن، مەنىڭ ءتۇر-تۇلعامدى وعان سيپاتتاپ  بەرگەندە، ورىسقا ۇقسايتىن سارى دەپ ايتسا كەرەك. نە دەيىن، كوليانىڭ ءۇمىتىن اقتاي الماعانىم وكىنىشتى-اق. بىراق قازاق اراسىندا «ورىسقا ۇقساۋعا»، ەۋروپالىقتار اراسىندا «قىتايعا ۇقساۋعا» بويىم ۇيرەنگەن جان رەتىندە ورىستار اراسىندا  «قازاققا ۇقساعانىما» شىن  جۇرەكتەن قۋانىشتى بولدىم.

 ماسكەۋ تاڭى جانە قىرعىزدار

ماسكەۋدىڭ تاڭى اتتى. قالانىڭ ءدال ورتالىعىندا ورنالاسقان پاتەردىڭ تەرەزەسىنەن قىزىل الاڭعا دەگەن كورىنىس ادەمى ەكەن. كوشەگە شىعا سالىسىمەن، كەشەگى كوليا ايتقان سوب... سوبيانين مىرزانىڭ ايەلى يەلىك ەتەتىن زاۋىت شىعاراتىن پليتالاردىڭ توسەلۋىنە كۋا بولدىم. جولدىڭ جيەگىنىڭ ءبارى قورشاۋلى. ادامدار كولىكتەر جۇرەتىن جولعا شىعىپ، جيەكتەپ جۇرۋگە ءماجبۇر. قاپ! قالا بويىنشا ۇلكەن قۇرىلىس جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقان شاقتا كەلگەن ەكەم. قورشاۋ، قۇرىلىس زاتتارى، توپ-توپ قۇرىلىسشىلار، تەحنيكا... بۇنىڭ ءبارى قالانىڭ تولىق تۇرپاتىن كورگەندەگى العاشقى اسەرىمە اسا «پايداسىن» تيگىزە قويماعانى راس. بۇيىرعانى وسى بولار. مەندە جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ سوڭىنان ەرىپ، «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەن ۇستانىمدى سەرىك ەتىپ، مۇقيات ءجۇرىپ كەلەم.

اينالاما قاراپ قويام. كوپ ەستىگەن «سكينحەدتەردىڭ» بىرەۋى جاپاتارماعاي باس سالماسىن دەپ ۇرەيلەنىپ قويام. امالىم قانشا؟ ولار تۋرالى ابدەن قانىق بولعان سوڭ،  سانامدا بەلگىلى ءبىر ستەرەوتيپ قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن ەكەن.  بىرنەشە جىل بۇرىن وسىندا ماگيستراتۋرا وقىعان جاقىن جولداسىمىزدىڭ: «مەترونىڭ ءدال الدىندا  سكينحەدتەر تۇرعاندىقتان، اۋەجايعا بارا الماي،  دوسىمنىڭ ءدارىسىن سامولەتكە سالا الماي، بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ قالدىم» دەگەنى ءالى  ەسىمدە.

قارسى الدىمنان قازاق سەكىلدى بىرنەشە ادام جولىقتى. سالدەن سوڭ تاعى دا سونداي بىرنەشە ادام ءوتتى. بايقايمىن، بۇلار قىرعىز سەكىلدى. بۇل قالادا ولاردىڭ سانى اجەپتەۋىر كوپ پە دەپ قالدىم. ءبىر قاراعاندا كەيبىرەۋى تۋرا قازاق سياقتى، جۇزدەرى جىلى كورىنەدى. (بىرنەشە كۇننەن سوڭ اجىراتا الاتىن بولدىم.وسىنداعى ايشات  اپكە ايتقانداي، قىرعىزدار مەن قازاقتاردى ماسكەۋلىكتەر وڭاي اجىراتادى. بىرىنشىدەن، قازاقتار ءبىر-بىرىمەن ورىسشا، ال قىرعىزدار ءوز تىلىندە سويلەسەدى، ەكىنشىدەن، قازاقتار ۇنەمى ءساندى كيىنەدى، ال قىرعىزدار كوبىنە كۇندەلىكتى جۇمىسقا ىڭعايلى، قاراپايىم كيىنەدى ەكەن). ال جالپى، كەيىننەن بىلگەنىمدەي، بۇل جاقتا قىرعىزدار وتە كوپ. ولاردىڭ ءبىراز بولىگى –  كەزىندەگى ازاماتتىق الۋدى وتە جەڭىل قىلعان كەزدە رەسەي ازاماتى ستاتۋسىن يەلەنىپ العاندار. ماسكەۋدەگى قىرعىز باۋىرلار وتە ۇيىمشىل، اۋىزبىرلىكتەرى مىقتى دەپ ەستىدىم. ءبىرىن-ءبىرى قولداپ، قولپاشتاپ جۇرەدى ەكەن. ونىمەن قويماي، ەلشىلىكتەرىنىڭ مىقتى قولداۋىنىڭ ارقاسىندا قىرعىزدارعا ارنالعان ونداعان ءدامحانا، جەكەلەگەن ەمحانا، ءتىپتى مونشالارعا  دەيىن اشىپ العان ەكەن. ءوز ەلىندە تۇرمىس جاعدايى ءماز بولماعان سوڭ، ەمميگراتسيا قارقىنى كۇشتى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وزدەرى ەڭبەكقور، تىلدىك بارەر جوققا ءتان، ورتاشا ايلىققا قاناعات ەتەتىن ولاردى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. (ولار وسىنشالىقتى كوپ بولعان سوڭ، بىلتىر ءبىزدىڭ مادەنيەت ءمينيسترى دە اجەتحانا تالالاۋشىسى بولعان قىرعىز ايەلى تۋرالى  ءوز ويىن «شىداماي»  ايتىپ قويىپ، ەلارالىق جانجال بولىپ كەتە جازدادى ەمەس پە؟) ال 2016 جىلدىڭ تامىزىندا التۋفەۆ شوسسەسىندەگى تيپوگرافيادا بولعان ءورت كەزىندە قىزىل الاۋدىڭ قۇربانى بولعان ورىمدەي 17 قىرعىز قىزىنىڭ قايعىلى وقيعاسى رەسەيدەگى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە قىرعىزداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى بىرتە-بىرتە كۇن تارتىبىنە ءجيى شىعا باستايتىنىنىڭ ايعاعى دەپ بىلەمىن.

 مگۋ، جۋرفاك  جانە زاسۋرسكي

ءبىرىنشى بارعان جەرىم ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى بولدى.  1784-1786 جىلدارى سالىنعان بۇل تاريحي عيمارات وزىندە تالاي قۇپيانى بۇگىپ، تالاي دۇنيەگە كۋا بولىپ تۇرعان قىزىل الاڭنىڭ قاپتالىندا ورنالاسقان ەرەكشە كورپۋس ەكەن. اقسۇيەك وفيتسەر پ.پاشكوۆتىڭ ۋسادباسىن اۋتوريالىق كورپۋس ەتىپ  بەيىمدەگەن 1839  جىلدان بەرى بۇل جەردەن قانشاما مىڭ تۇلەك قانات قاعىپ ۇشىپ شىقتى ەكەن؟.. بىراق ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرفاگى بۇل جەردە 1952 جىلى جەكە فاكۋلتەت بولعالى بەرى، سوڭعى 65 جىل عانا يەلىك ەتسە كەرەك. سول تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى ما ەكەن، موحوۆوي كوشەسىندەگى بۇل ساۋلەتتى، بىراق وتە ەسكى عيماراتقا كىرگەندە بەينە ءبىر مۋزەيگە كىرىپ كەتكەندەي اسەردە بولدىم. ءبىر قىزىعى، مۇنداعى ستۋدەنتتەر ءبىزدىڭ ەلدىڭ جوو-داعىداي ۋاقىتى مەن يەسى كورىنەتىن پروكسي-كارتالارمەن ەمەس، قاراپايىم ستۋدەنتتىك كۋالىكتى كورسەتىپ ءوتىپ جاتتى. قاۋىپسىزدىككە تەكسەرەتىن قۇرىلعى  مەتاللودەتەكتور –  سول جەردەگى جاڭا زاماننىڭ جالعىز ۇلگىسىندەي كورىندى.

ءزاۋلىم، بيىك عيماراتتىڭ حولى دا سىرت كەلبەتى سياقتى سالتاناتتى ەكەن. ازداپ ەۋروپانىڭ وپەرا تەاترلارىن ەسكە تۇسىرەدى، ول زاماندارداعى باستىستىق ستيلگە ەلىكتەپ سالىنعانى كورىنىپ تۇر. وسى ءسان مەن سالتانات تابالدىرىقتان اتتاعاننان-اق ستۋدەنتكە رۋحاني بيىكتىك پەن زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ تۇرعانداي. وسىنداي تاريحي اسەردى مۇرىندى جارىپ بارا اتقان كوفە ءيىسى ءبولىپ جىبەردى. بايقاۋىمشا، تومەنگى قاباتتا كوفەحانانىڭ بىرنەشەۋى بار سياقتى. تەپكىشەكپەن ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. ۆ.جۋكوۆسكي، ا.گريبوەدوۆ، ف.تيۋتچەۆ، ۆ.بەلينسكي، م.لەرمونتوۆ، ي.تۋرگەنەۆ، ا.وستروۆسكي سىندى ۇلتتىق ماقتانىشتارى وقىپ، د.روزەنتال، ە.پروحوروۆ، ا.بوچاروۆ، ا.زاپادوۆ، گ.بەلايا سىندى جۋرناليستيكا مارعاسقالارىنىڭ ءىزى قالعان بۇل كورپۋستا كىمدەر وقىعانى تۋرالى ارنايى تاقتايشا ءىلىنىپتى. ونى جاعالاي جۋرناليستيكا تاريحىنان حابار بەرەر ەكسپوناتتار ورىن تەۋىپتى. بۇل كوممۋنيكاتسيا قۇرالدارىنىڭ ارقايسىسى جاس بۋىنعا: مىنە، سەن قازىرگى كورىپ جاتقان جۋرناليستيكا مىناداي ەۆوليۋتسيالىق جولداردان وتكەن دەپ سىبىرلاپ تۇرعانداي.

حالىقارالىق جۋرناليستيكا جانە ادەبيەت كافەدراسىنا كىردىك. بەرىسى جيىرما جىل، ءارىسى قىرىق-ەلۋ جىل وتكەن گازەت-جۋرنالدىڭ تىگىندىلەرى رەتسىز، تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان كافەدرانىڭ ستولدارى دا، ورىندىقتارى دا وتە-موتە ەسكى ەكەن. قانشا جەردەن راريتەت بولسا دا، مىنا جەردى كىشكەنە يكەمگە كەلتىرىپ قويايۋعا بولماس پا ەدى دەپ ويلادىم، سەبەبى شاڭ-توزاڭنىڭ ءيىسى تىنىسىمدى تارىلتىپ بارادى. توبە وتە بيىك بولعاندىقتان عانا اۋا جەتىپ تۇر، ايتپەسە... قابىرعادا سۋرەتتەرى قاتار-قاتار بولىپ ءتىزىلىپ تۇرعان وسى كافەدرادا جۇمىس جاساپ، قازىر و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن عالىم-وقىتۋشىلاردىڭ بەينەسىنە قاراپ، بويىمدى ءبىر مۇڭ بيلەدى.

شەتەلدىك كەڭەسشىم اڭىز بولعان اتاقتى عالىم، ادەبيەتشى يا.ن.زاسۋرسكيمەن تانىستىرام دەگەن. جاسى توقسانعا تاياپ قالسا دا، ءومىرىنىڭ سانالى بولىگىن ورىس جۋرناليستيكاسى  مەن ونىڭ ءبىلىمدى ساربازدارىن تاربيەلەۋگە ارناعان بۇل اتامدى كورىپ، تانىسۋ ءبىر ارمان ەدى. ول قازىر فاكۋلەتتىڭ دەكانى ەمەس، بىراق پرەزيدەنتى! ۇلكەنگە قۇرمەت تانىتىپ، وسىنداي قىزمەت ءتۇرىن ويلاپ تاپقان وقۋ ورنىنىڭ باسشىلىعىنا قالاي ريزا بولمايسىڭ؟ «مىنا قىزدىڭ ەسىمى – الما. قازاقستاننان، استانادان كەلگەن» دەدى، اپايىم بۇكىرەيىپ، مۇگەدەكتەر ارباسىندا وتىرعان اتاعا. زاسۋرسكي بولسا باسىن جايمەن عانا كوتەردى دە، ۇسىنىپ تۇرعان وڭ قولىمدى الىپ، ناعىز دجەنتەلمەندەرشە ءسۇيىپ، ءىلتيپاتىن ءبىلدىردى.

قازاقتاردى جاقسى بىلەتىنىن، بىرنەشە رەت الماتىدا بولعانىن، سول قالانى بارىنەن دە ىستىق كورەتىنىن ايتىپ جاتتى. نە دەگەن مادەنيەتتى، بيازى، زيالى ادام. قانشا قارتايسا دا ساناسى تىڭ، سىنى كەتسە دە، سىنى كەتپەگەن تۇلعا عوي!.. دەپ ويلاپ قويام. مەنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىما دا قىزىعۋشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتقانى دا ونىڭ جوعارى مادەنيەتىن كورسەتىپ تۇرعانداي ەدى.  بىر كەزدە... ءبارىن قۇرتتى. «مەنىڭ  اكەم ءبىر كەزدەرى الماتىدا جۇمىس جاساعان. مەن ول كەزدە بالامىن. سول زاماندا قازاقتاردا قازىرگىدەي قالا بولمايتىن. ءتىپتى اجەتحانالارى دا جوق بولاتىن. ءجاي، بىلاي دالاعا بارا سالاتىن...» دەپ سەلك-سەلك ەتىپ كۇلە باستادى. تاڭدانىستان نە ايتارىمدى بىلمەي، اڭتارىلدىم دا قالدىم. سونشاما قۇرمەتىم، الىپ-ۇشقان كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى دا قالدى. قانشا دەگەنمەن، «ستارچەسكي مارازم» دەگەن نارسە بار عوي. بۇرىن كەيبىر تاكاپپار ويلارىن ءبىلىمى مەن ەتيكالىق تۇجىرىمدارمەن باسىپ وتىرسا، ال قاتتى قارتايعاندا، الجۋ بەلگىلەرى قوسىلىپ، ارام ويلارىن تىزگىندەي الماي قالاتىن ساتتەر بولاتىنىنىڭ ايقىن دالەلىن كورىپ تۇرمىن-اۋ، شاماسى... نەگىزى، سول ساتتە نيكولاي نەكراسوۆتىڭ «كومۋ نا رۋسي جيت حوروشو...» دەگەن پوەماسىنداعى ورەكەڭدەردىڭ «تابيعي تىرشىلىگى» جايلى، قاراپايىم شارۋالاردىڭ اراقپەن سۋعارىلعان بەيشارا ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر ايتۋىما بولۋشى ەدى. بىراق ونىم قارابايىر پىكىرتالاسقا ۇلاسىپ كەتەر دەپ، ءارى ۇلكەن كىسىمەن تايتالاسپا دەگەن تاربيە تەتىگىن قوسىپ، ءوزىمدى ءوزىم باستىم. ونىڭ ايتقانىنان ەشكىم تاعىنان تايىپ قالمايدى. ءابي اتتى تاريحشى اعايىمنىڭ سۇيىكتى ءسوزى بار ەدى، «جىرتىق تەسىككە كۇلىپتى» دەگەن. زامانىنا قاراي ادامى. پرەزيدەنتىمىز ايتقانداي: «قازاقتىڭ تاريحىندا ءبىز ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق». الجۋدىڭ ءسال الدىندا تۇرعان، قاۋسىراپ قۇر سۇلدەرى قالعان قارياعا رەنجىپ نەم بار؟ بۇل ايتسا، وزگە ەلدىڭ ازاماتى، ال ءوز ىشىمىزدە وتىرىپ، ءوز قاعىنان ءوزى جەرىنىپ، قازاق بولعانى ءۇشىن «نامىستاناتىن»، تامىرىن شاۋىپ تاستاعىسى كەلىپ وتىرعان زامانداستىرىمىز قانشاما؟ مىقتى بولساق، سولاردىڭ ساناسىن، سولارىڭ وسى ءتارىزدى تۇسىنىگىن دۇرىستاپ، تۋعان تاريحىمىزدى سولارعا  سىيلاتىپ الايىق، دەپ ءتۇيدىم وزىمە...

قىزىل الاڭ جانە لەنين ەلەسى

جۋرفاكتان شىعىپ، قىزىل الاڭعا بوي تۇزەدىم. جەراستى وتكەلىنەن وتىسىمەن، شاۋىپ بارا جاتقان اتتار بەينەلەنگەن ەرەكشە فونتان الدىمنان شىقتى. ناعىز استانالىق ساۋلەتكە ءتان ەرەكشە ستيل تۋىندىسى بۋىرقانعان پافوسىمەن ءتانتى ەتتى.

كوزىممەن اينالامدى شولىپ ءوتتىم. بۇل 10 گەكتارداي جەردى الىپ جاتقان اتاقتى الەكساندر باعى ەكەن. كۋتافيا مۇناراسى، رومانوۆتارعا قۇرمەت سىندى بىرنەشە ەسكەرتكىشتەردەن، جوعارعى، ورتاڭعى، تومەنگى دەپ اتالاتىن بولىمدەردەن تۇراتىن بۇل ۇلكەن ساياباقتىڭ باس جوسپارى تاس پەن تەمىرگە قاشالىپ جازىلىپ، جەرگە تاڭىلىپ قويىپتى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ارنالعان ارنايى ەسكە الۋ الاڭدارى دا وسىندا ورنالاسقان ەكەن. كوزىمە بالا كەزدە تەلەديداردان  جيى قايتالايتىن كورىنىس قىلاڭ بەردى. ءيا، قازىرگىدەي سەنسورلى ەكراندار جوق، كىشكەنتاي عانا ءتۇرلى-ءتۇستى كورەي تەلەۆيزورلارى ەلدىمەكەندەرگە جەتىپ، ءار كورگەن تەلەباعدارلاماعا تۇشىنىپ  جۇرەتىن شاق ەدى، ول كەز. ماڭگىلىك الاۋ تۇرعان الاڭدا اسكەري مىندەتىن وتەپ تۇرعان قاراۋىل ساربازدى اناسى  كورىپ قالىپ،  «ديما، يا تەبە ۆارەنە پرينەسلا!..»  دەپ قويماي ايقايلاي بەرگەن سوڭ، بالاسى «كوردىم اناشىم» دەگەندەي، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن قوزعالتاتىنى بار ەدى عوي؟ تۋرا سول الەۋمەتتىك روليكتىڭ فونىن شىنايى ومىرىمدە اراعا جيىرما بەس جىل سالىپ كورىپ تۇر ەكەنمىن.

بەلگىسىز سولداتتىڭ دەنەسى جەرلەنگەن بۇل جەردى اناۋ-مىناۋ ەمەس، پرەزيدەنتتىك پولكتىڭ ساربازدارى ءار ساعات سايىن اۋىسىپ كۇزەتەدى ەكەن. «ەسىمىڭ بەلگىسىز، ال ەرلىگىڭ وشپەيدى» دەپ جازىلعان بۇل ەسكەرتكىشتىڭ استىندا بالكىم ۇيىنە قارا قاعاز كەلگەن مىڭداعان قازاق ساربازىنىڭ ءبىرىنىڭ  دەنەسى جاتقان بولار، كىم ءبىلسىن؟..

ماڭگىلىك الاۋعا گۇل قويماقشى بولىپ، كەزەكتە تۇرعانداردىڭ ىشىندە شەتەلدىك تۋريست تە، جاستار دا، قاريالار دا، بۇلدىرشىندەر دە  بار. ماعان ەرەكشە ۇناعانى، ءبىر توپ ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىلارىن ەكى ۇستازى جەتەكتەپ اكەلىپ، ساپ تۇزەتىپ تۇرعىزىپ، ەكى-ەكىدەن ءبولىپ، قولدارىنداعى ءبىر-ءبىر تال گۇلدەرىن ەرەكشە قۇرمەتپەن، اتالار رۋحىنا قۇرمەت ەتكىزىپ قويدىرىپ جاتتى. قانداي ادەمى كورىنىس! قانداي ونەگەلى ارەكەت! «اتالارىڭ جاۋدى قورعاپ، سەندەر ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن!» دەپ سىنىپ ىشىندە ايتقان ءبىر بولەك تە، ال ارنايى ۋاقىت ءبولىپ، قولدارىنا گۇلدەرىن ۇستاتىپ وسىلايشا ىزەت جاساتقاننىڭ ءجونى مۇلدەم باسقا ەمەس پە؟..

قىزىل الاڭعا كىرە بەرىس جەرلەردىڭ بارلىعى قورشالىپتى. قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا. ءار قاقپادا ەكى-ءۇش ميليتسيادان تۇرىپ، الاڭعا قاراي ءوتىپ جاتقان ادامداردىڭ سومكەسىندە جارىلىس تۋدىراتىن زاتتىڭ بار-جوعىن انىقتاپ جاتىر.  ول تەكسەرىستەرىنەن ءوتىپ، الاڭنىڭ قاق ورتاسىنا قاراي اياڭدادىم. مىنە، ۇزىندىعى 330 م، ال ەنى  75 م جەردى الىپ جاتقان  قىزىل الاڭ... سوڭعى پاتشالارى ءىى نيكولاي تاققا وتىرعان الاڭ. 1905-تە ءبىرىنشى توڭكەرىس بولىپ، بىراق ارتىنشا ءباز-باياعى قالپىنا تۇسكەن جەر.1917-دە بىرەۋلەر رەۆوليۋتسيا دەپ، ەكىنشىلەر قاندىقول قىلمىسكەرلەردىڭ بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ الۋى دەپ سۋرەتتەيتىن ساياسي وقيعالاردىڭ وربىگەن جەرى. جەتپىس جىل ەلەس ارمانمەن كۇي كەشكەن جاساندى وداقتىڭ تالاي پافوستى پارادى وتكەن جەر. توقسان ءبىرىنشى جىلدىڭ جازىندا ويلاماعان جەردەن تامىز بۇلىگى بولعان جەر... ءيا، نەگىزى بۇل قوڭىر-قىزىل، ءۇنسىز قابىرعالار وتە كوپ جايتقا كۋا…

بۇل جەردە نەگىزىنەن تاريحي مۋزەي، شىركەۋلەر، نەكروپول جانە كرەمل ورنالاسقان. ولاردىڭ سالىنۋ جىلى ءارتۇرلى، بىراق نەگىزىنەن قويۋ قىزىل-قوڭىر تۇسپەن بويالعان ولاردا تاريحي  رۋح پەن حريستياندىق مانەر بايقالادى، ول زاڭدى دا. ارينە، بۇلاردىڭ ىشىندەگى ءبىزدىڭ نازارىمىزدى وزىنە ەركىسىز اۋدارتاتىنى – لەنيننىڭ ماۆزولەيى. «بۇل –  لەنين بابامىز، بۇل –  لەنين دانامىز» دەپ باقشادا اندەتكەندەردىڭ سوڭعى وكىلى رەتىندە وسى ماۆزولەيدى بالا ارامانىمىزعا تاڭيتىنى ەسىمدە...  لەنيندى ۇلگى ەتىپ قانشاما كوممۋنيستىك ەلدىڭ (انگولا، موڭعوليا، قىتاي، ت.ب.) كۇن كوسەمدەرىن بالزامداپ، كومبەي، ەل جۇرت الدىنا قويىپ قويعانىن تاريحتان بىلەمىز... وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن: «ماۆزولەي جابىلىپ قالدى، ەندى لەنيندى كورۋگە ەشكىمدى كىرگىزبەيدى»; «ونى كومىپ تاستاپتى»; «لەنين دەپ قويعانى ءجاي عانا مۋلياج ەكەن» دەگەن سياقتى ءبىراز سىبىس ەستىگەن ەدىك. جابىلماپتى. بىراق ماعان كورۋ دە بۇيىرمادى. كۇزەتتە تۇرعان ساربازداردان سۇراعانىمدا تەك اپتاسىنا بەس كۇن عانا، تۇسكە دەيىن كىرىپ كورۋگە بولادى ەكەن.  باعىما وراي كورە المادىم با، الدە وكىنىشكە قاراي كورە المادىم با بىلمەدىم، بىراق قايىرلىسى وسى بولار دەدىم. ءوز باسىم قاتتى ءبىر وكىنىشتى سەزىنىپ تۇرعانىم جوق. مۋلياجى جاتسا دا، شىن ءوزى جاتسا دا، ءجۇز جىلعا ۋاقىت بويى ونى رۋحى جاي تاپپاي، ءوزى سالعان ءاۆتوريتاريزمنىڭ، جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ «كۇن كوسەمدىك» دەرتىنىڭ ەڭ سوراقى قۇربانى ءوزى بولعانى انىق. جامباسى جەرگە تيمەگەن ارۋاق ەكى دۇنيە ورتاسىندا قالىپ قويادى ەستۋشى ەدىك، كىم ءبىلسىن؟..

لەنين دەمەكشى، جىل سايىن وعان قاتىستى جاڭا  دەرەكتەردىڭ شەتى شىعىپ جاتادى. ماسەلەن، فرانتسياداعى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ جەتەكشىسى،  قوعام قايراتكەرى بەرلين كەنجەتايۇلى يريشەۆتىڭ ايتۋىنشا، ۆلاديمير يليچ رەسەيدەن قۋعىندالىپ، شەت ەل اسىپ جۇرگەن كەزدەرىندە بىرنەشە  جىل فرانتسيادا، ونىڭ ىشىندە پورنيك دەگەن قالادا تۇرىپتى. ونىڭ بۇل دەرەگىنىڭ اشىلۋىنا كەزىندە ماسكەۋگە بارعان فرانتسيا دەلەگاتسياسىنىڭ مۇراجايداعى سۋرەتتەرىنەن پورنيكتە تۇسكەن سۋرەتىن تانىپ قويۋى تۇرتكى بولىپتى.  بەرلين كەنجەتايۇلى سول قالاعا بارىپ، لەنين مەن ونىڭ ايەلى تۇرعان ءۇيدى كوزىمەن كورگەن، بىراق ورىستاردىڭ قۇلشىلىق ورنىنا اينالىپ كەتپەس ءۇشىن قالا اكىمدىگى ناقتى ءۇيدىڭ دەرەگىن جاسىرۋعا تىرىسادى ەكەن. ەڭ قىزىعى، لەنين جولداس ءوزىنىڭ قۇپيا وسيەتحاتىندا ءوزى ولگەن سوڭ سول پورنيكتە جەرلەۋدى تاپسىرعان دەگەن دەرەك بار. ءوزىنىڭ  تابىنۋشىلاردىڭ قۇربانى بولارىن ىشتەي سەزىپ، قاۋىپتەنسە كەرەك... جارايدى، بۇل دەرەكتىڭ ءمان-جايىن انىقتاۋدى تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەرگە قالدىرايىق تا، ساياحاتىمىزدى ودان ءارى جالعاستىرايىق.

 قۇربىمنىڭ ۇيىندە

ماسكەۋگە بارامىن دەگەننەن-اق ءبىر جاندى كورگىم كەلدى. ول –  ۋنيۆەرسيتەتتە ءتورت جىل بىرگە وقىعان، كەيىن ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە  ماگيستراتۋراعا  وقۋعا بارىپ، وقۋىن ءتامامداپ، ەلگە قايتقالى جاتقاندا ومىرلىك سەرىگىن تاۋىپ، ماسكەۋدە قالىپ قويعان اسەل. اسەل وتە اقكوڭىل، كىشىپەيىل، بىلىمگە قۇشتار قىزداردىڭ ءبىرى بولدى. ماسكەۋدە قىزمەت جاسايتىن قازاقتىڭ ءبىر لايىقتى ازاماتىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان ول بۇگىندە ەكى ۇل، ءبىر قىزدىڭ اياۋلى اناسى. كورمەگەنىمە ون جىلداي ۋاقىت بولعاندىقتان، ونى جۇزبە-ءجۇز كورىپ، قاۋىشقىم كەلدى. بۇل نيەتىمدى استانادا جۇرگەن كەزىمدە  جەتكىزگەنىمدە، ول بىردەن ۇيگە كەلەسىڭ دەپ، توتەسىن ايتتى. ارينە، بۇلاي ايتپاسا، ءبىزدىڭ اسەل اسەل بولا ما؟ قازاقتىڭ قىزدارىنىڭ كەڭپەيىل قوناقجايلىلىعى، جىلىشىراي باۋىرمالدىعى اسەلگە دە ءتان ەدى. مىندەتتى تۇردە سوعىپ، جاعدايىن ءبىلىپ، ەلدەن ارنايى الىپ بارعان وتاندىق ونىمنەن تۇراتىن بازارلىقتارىمدى تابىستاۋ كەرەكپىن دەپ جوسپارلاپ قويدىم.

كونكوۆو ستانتسياسى. مەترومەن جۇيىتكىپ، اتالعان ستانتسياعا كەلىپ ءتۇستىم. اسەل اۋلاسىنا شىعىپ، كۇتىپ الدى. سول باياعى جايدارى قالپى، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ىستىق قۇشاعىمىزعا ەنىپ كەتتىك. بىرنەشە قاباتتان تۇراتىن جاڭا ۇيدەگى كوپپاتەردىڭ بىرىنە كىردىك.  الدىمىزدان باۋىرجان مەن راقىمجان جۇگىرىپ شىقتى. ارتىنان كىشكەنتاي ءجانيا قىزىمىز دا كەلىپ امانداسىپ جاتىر. بىلدەي ەكى باتىرىمىزدىڭ اتىن قوس ۇلىنا قويىپ، بولاشاق قاھارمانداردى تاربيەلەپ وتىرعان ونەگەلى شاڭىراقتا قوناق بولۋ بۇيىرعان ەكەن. ءبىزدىڭ اسەل ادەمى كەلىنشەك بولىپتى. جاۋدىرەگەن كوزدەرى تازا جان الەمىنەن سىر شەرتىپ تۇرعانداي. ەكەۋمىز ابدەن ساعىنىسىپ قالىپپىز. شۇرقىراي جۇزدەستىك. شەرىمىزدى تارقاتتىق. قوس جۋرناليست وتباسىلىق، قالالىق، رەسپۋبليكالىق ماسەلەنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار مەن قوعام دەرتى تاقىرىبىنا قالاي ويىسىپ كەتكەنىمىزدى اڭعارماي قالىپپىز.

«ءبىزدىڭ ەلدە ءدىني نانىمىڭدى بىلدىرۋگە تىيىم سالىنىپ جاتىر ەكەن عوي. يماندىلىققا تولىق بەت بۇرعان ادامعا جۇمىس جوق دەپ ەستيمىز. سوندا بۇل قالاي بولعانى؟» دەدى ءبىر كەزدە قۇربىم مۇڭايىپ. بەس ۋاقىت نامازىن جانىنا سەرىك ەتكەنىنە بىرنەشە جىل بولعان قۇربىمنىڭ بۇل الاڭداۋشىلىعىن ءبىر ادامداي ءتۇسىنىپ وتىرمىن. سىرت جاقتا جىلدار بويى ءجۇرىپ، ءۇش بالانى دۇنيەگە اكەلىپ، رەتى كەلگەندە ەلگە ورالامىز دەپ جۇرگەندە، الگىندەي حابارلار جەتكەندە، ارينە  ۋايىمداماسقا شارا جوق. بىراق بۇل يماندىلىققا شەكتەۋ ەمەس،  دىني ەركىندىك دەپ ءدىني فاناتيزمگە ءتۇسىپ كەتكەن ءبىر توپ الەۋمەتتىڭ كۇننەن كۇنگە كۇشەيىپ بارا جاتقان راديكالدى ءىس- ارەكەتتەرىنە زيالى قوعامنىڭ ساقتانۋشى ارەكەتى ەكەنىن قالاي جەتكىزسەم ەكەن؟.. سوندا ءبىزدىڭ ەل سىرت كوزگە يماندىلىقتىڭ جاۋى بولىپ تۇرعانداي عوي؟ ال نەگىزى قازاق قوعامى يماندىلىقپەن ەمەس، سونىڭ اتىن جامىلىپ، ازعىندىقتى، ۇلتسىزدىقتى  تۋ ەتكەن ەكىجۇزدىلەرمەن ىمىراسىز كۇرەستى  باستاپ كەتكەن ەدى عوي... وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ناماز وقيمىن دەگەن ادامعا قۇرمەتپەن قاراسا، قازىر ونداي ءسوزدى ەستىگەندەر سالافيت ەمەس پە ەكەن، ۆاحاببيست ەمەس پە ەكەن، وتباسىمەن ارالاسادى ما، الدە ءبارىن تارك ەتكەن بە، «براتتارىمەن» كەڭەسە مە، «سەسترالارى» ءۇشىنشى كۇيەۋ تاۋىپ بەرىپ جاتقان جوق پا ەكەن، الدە جاماعاتتى سىيلاپ، ءتۇزۋ جولمەن جۇرە مە ەكەن دەپ الاڭدايتىن بولدى ەمەس پە، اسەل-اۋ... بۇل كۇرمەۋى مول قاتپارلى ماسەلەدە سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرمەي، جىلدار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق بەت-الپەتتى بۇزىپ الماي، يماندىلىقتى كۇشەيتۋ جولىن تابۋ وڭاي شارۋا بولماي تۇر عوي...

«بۇل جاقتاعى جاستاردان قورقامىن، – دەپ ءسوزىن جالعادى، اسەل. –  ون ەكى، ون ۇشكە جاڭا تولعان قىزدارى جارتىلاي جالاڭاشتانىپ، تەمەكىسىن شەگىپ، جىگىتپەن جۇرەدى. اتا-انالارى بىرەر كۇنگە قالادان كەتكەندە، ۇيىندە دەرەۋ جىنويناق كەشتەرىن جاسايدى. سەن مۇندا كەلگەندە ازداپ قورىقتىم دەپ وتىرcىڭ. ال مەن ورىستاردى ايايمىن. جىل سايىن دەموگرافياسى قۇلدىراپ بارا جاتقان ولاردا ۇلت رەتىندە ازايۋ، ازعىندالۋ سياقتى  باسەڭسۋ فاكتورالارى قاتتى  بايقالادى.  شەشەن، قىرعىز سياقتى ۇلتتاردىڭ بالالارى كەمىندە ءتورت-بەسەۋدەن بولسا، ولاردا ءبىر وتباسىندا  ءارى كەتسە ءبىر-ەكى بالادان عانا، ولاردىڭ ءوزى ءارتۇرلى ورتاعا ەرتە ءتۇسىپ كەتىپ جاتادى. سوندىقتان بۇلاردىڭ جاعدايى الاڭداۋلى دەر ەدىم...»

قۇربىمنان زاسۋركي تۋرالى دا سۇرادىم. قانشا دەگەنمەن، كەزىندە الماتىدان ماسكەۋگە كەلگەندە قارسى الىپ، ءتالىمىن بەرگەن ۇستازى عوي. «ونىڭ قاراپايىمدىلىعى ۇنايتىن. ءبارىمىزدى «كوللەگي» دەپ  اتايتىن. ارىپتەس رەتىندە كەڭەسىن ايتىپ، ارىپتەس رەتىندە ويىمىزدى وربىتەتىن. شىعارما جازعاندا، ويىن ەرەكشە  جەتكىزگەن بولاشاق جۋرناليستەرگە بولەك نازارىن بۇرىپ، ونىڭ ۇتقىرلىعىن وزگەمىزگە ونەگە ەتەتىن»، دەدى. ءيا، يا.زاسۋركي مىرزا وسىدان ساناۋلى جىل بۇرىن عانا قاراپايىمدىلىق، ءوزارا سىيلاستىق كەلبەتىن ساقتاعان ەكەن...

(جالعاسى بار)

الما سايلاۋقىزى، جۋرناليست