شۆەد فەرماسىندا

ءبىز كەمەلىنە كەلتىرە الماعان، الدە الاڭعاسارسىپ ءجۇرىپ وتكىزىپ العان ءسوتسياليزمنىڭ وزىندىك ۇلگىسىن جاساعان ەلدىڭ «حامرا» دەپ اتالاتىن ءسۇت فەرماسىنا جۋىردا جۇمىس بارىسىمەن ات باسىن تىرەگەندە، الدان نە قىزىق كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەدىك.
بۇرىننان بىلەتىنىمىز: بۇل ەلدە ءبىلىم - تەگىن. دەنساۋلىق ساقتاۋ - تەگىن. ونىڭ بىرىنە ەلەڭ ەتپەدىك. ەرتەرەكتە ءبىزدىڭ دە باسىمىزدا ونداي باق قۇسى تۇرعان-دى. ەسەسىنە سالىق سالماقتى. بىراق ستوكگولمنىڭ سانسىز سارايلى، ەسەپسىز ەسكەرتكىشتى، تالاي عۇلامانىڭ، ءتىپتى سوناۋ الفرەد نوبەلدىڭ ءىزى قالعان كوشەسىنە تاڭىرقاماي، قالادان تىسقارى، ءسۇرى قارى ساقتالعان تاۋدىڭ بوكتەرىندە، قالىڭ قاراعايدىڭ شەتىندە تۇرعان سيىر قوراسىنا كىرگەندە تاڭداي قاقتىق.

شۆەد فەرماسىندا

ءبىز كەمەلىنە كەلتىرە الماعان، الدە الاڭعاسارسىپ ءجۇرىپ وتكىزىپ العان ءسوتسياليزمنىڭ وزىندىك ۇلگىسىن جاساعان ەلدىڭ «حامرا» دەپ اتالاتىن ءسۇت فەرماسىنا جۋىردا جۇمىس بارىسىمەن ات باسىن تىرەگەندە، الدان نە قىزىق كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەدىك.
بۇرىننان بىلەتىنىمىز: بۇل ەلدە ءبىلىم - تەگىن. دەنساۋلىق ساقتاۋ - تەگىن. ونىڭ بىرىنە ەلەڭ ەتپەدىك. ەرتەرەكتە ءبىزدىڭ دە باسىمىزدا ونداي باق قۇسى تۇرعان-دى. ەسەسىنە سالىق سالماقتى. بىراق ستوكگولمنىڭ سانسىز سارايلى، ەسەپسىز ەسكەرتكىشتى، تالاي عۇلامانىڭ، ءتىپتى سوناۋ الفرەد نوبەلدىڭ ءىزى قالعان كوشەسىنە تاڭىرقاماي، قالادان تىسقارى، ءسۇرى قارى ساقتالعان تاۋدىڭ بوكتەرىندە، قالىڭ قاراعايدىڭ شەتىندە تۇرعان سيىر قوراسىنا كىرگەندە تاڭداي قاقتىق.

«كىرگەندە» دەپ جازىپ قويىپ­پىز، انىعىندا، سيىر قوراعا كىرگىزبەگەن! ىشىندە نە بارىن ءاي­نەكتى قابىرعانىڭ سىرت جاعىنان تاما­شالادىق. بىرنەشە جىل بۇرىن بايقوڭىردا الىس ساپارعا اتتانعالى جاتقان عارىشكەرلەرمەن ءباسپاسوز ءماسليحاتى وتكەندە، ەكى ارانى تۋرا وسىنداي اينەك قابىرعا ءبولىپ تۇرعان بولاتىن. ول - تۇسىنىكتى جاعداي. التى قات اسپانعا اتتاناتىن عارىشكەرلەرگە قارا جەردە قالاتىن جۋرناليستەر «تۇماۋ-سۇماۋ جۇقتىرماسىن» دەگەن ساقتىقتان تۋعان شارا ەدى. ال «حامراداعى» سيىرلاردىڭ عارىشقا ۇشار تۇرلەرى كورىنبەيدى. راس، بۇلاردىڭ دالادا جايىلىپ جۇرەتىن، قاشاعا بايلانىپ، قورادا قامالىپ تۇراتىن باسقا مۇيىزدەستەرىنەن ەرەكشەلىگى بار. عىلىمي پروگرەسس، ياعني «نوۋ-حاۋ» تۇرعىسىنان. مىنا الپىس سيىردى جالعىز روبوت ساۋادى. ءار سيىر تاۋلىگىنە ءۇش رەت جەلىنىن بوساتىپ الۋعا ارنايى قوندىرعىعا، ياعني روبوتقا كەلەدى. ەشكىم قامشىلاپ قۋالاماي-اق، ايقايلاپ ايداماي-اق! توڭكەرىلگەن تايقازانداي جەلىندەرى ابدەن سىزداعاندىقتان، ءسۇتى تامشىلاپ كەزەككە تۇرادى. باياعى كەڭەس زامانىندا تاڭ اتپاستان باستالاتىن ءسۇت الۋ كەزەگى دەگەن بولاتىن. بۇل دا سول سياقتى. تەك ايىرماسى - ءسۇت بەرۋ كەزەگى. سوسىن وندا - ادام، مۇندا - مال. بايقاعانىمىز، مۇندا كيمەلەپ، كيە-جارىپ، قىزىل كۋالىك كورسەتىپ ءوتىپ كەتپەيدى ەكەن.
ەگەر تانىمايتىن، بىلمەيتىن، ءتۇرى مەن ءتىلى باسقا بىزدەر باسا-كوكتەپ قوراعا كىرسەك، قامسىز تىرلىكتەگى مال الاڭداپ، ءسۇتى قاشىپ كەتۋى مۇمكىن. ونىڭ سوڭى «حامرا» فەرماسىنىڭ بانكروت بولۋىنا سوقتىرۋى عاجاپ ەمەس. ءتىپتى بۇل تەحنولوگيانى ۇرلاپ، سوسىن ساتىپ جىبەرسەك شە؟ سوندىقتان بۇل جەردە سۋرەتكە تۇسىرۋگە، بەينەگە جازۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. سولاي!
ساۋىن روبوتى دەپ جۇرگەندەرى - قوزعال­مايتىن كابينا. كىرەر، شىعار جەرلەرى اشىق، ىشىنە جالعىز سيىر سىياتىن قوندىرعى. الدىمەن، سيىردىڭ جەلىنى جۋىلادى. الدەقايدان ءتورت شۇمەك پايدا بولىپ، ودان سىزدىقتاپ قانا سۋ اتقىلاعانىن كوردىك. ءسويتىپ، شايىلعان ءتورت ەمشەككە كەلەسى ءتورت شۇمەك شىعا كەلىپ، جىلى اۋا ۇرلەيدى. دەمەك، ەمشەكتەردى كەپتىرەدى. اۋا ۇرلەگەن شۇمەكتەر ورنىنا قايتقان سوڭ تاعى ءبىر تۇستان ساۋىن اپپاراتىنىڭ ءتورت ويماعى كوتەرىلىپ، ءتورت ەمشەككە كيگىزىلەدى. بۇل دا ادام قولىمەن ەمەس، ينفراقىزىل ساۋلە كومەگىمەن جۇزەگە اسادى. سوسىن ساۋىن باستالدى. روبوت ءار ساۋىن سيىرىن تانيدى. قۇلاقتاعى ءچيپى ارقىلى. ءتورت ەمشەكتىڭ ءاربىرىنىڭ شىعاتىن ءسۇت مولشەرى كومپيۋتەردىڭ جادىندا. سول مولشەرگە جەتكەندە ەمشەكتى سورۋ توقتالادى. بىرنەشە رەت باقىلاپ تۇردىق، سيىرلاردىڭ كەيبىر ەمشەگى ءسۇت مولشەرىن التى ليتردەن اسىردى. ەڭ تومەنى - بەس ءليتردىڭ ماڭايى. سونىڭ ءوزىن ءتورت ەمشەككە كوبەيتسەڭىز، جيىرما ليتردەن اسادى. ءبىر ساۋعاندا! ال ءار سيىر تاۋلىگىنە ءۇش رەت ساۋىلۋعا كەلەدى.
ساۋىن اياقتالعانمەن، سيىر اسىقپايدى. روبوت جانە ءتورت شۇمەك شىعارىپ، ەمشەكتەرگە ماي جاعادى. ارمانسىز راحاتتانعان سيىر روبوتتان شىعىپ، جەم مەن ءشوپ جەۋگە كەتەدى. روبوت ىشكە كىرگەن كەزەكتى سيىردى چيپ بويىنشا انىقتاپ، ماناعى ارەكەتتىڭ ءبارىن قايتادان باستايدى. تاۋلىگىنە تولاسسىز تۋرا 180 رەت وسىلاي. اي بويى، ايىڭىز نە، جىل بويى وسىلاي.
جەر بەتىندەگى ارمانسىز سيىرلار ءومىرىن ءبىراز ۋاقىت باقىلادىق. استاۋدان شىعاتىن ءمولدىر سۋ، جالاعان سايىن جالتىراعان تۇز، ءجيى-ءجيى توگىلەتىن توعىز ءتۇرلى قوسپا جەم، توبەدەن تۇسەتىن جەتى ءتۇرلى ءنارلى ءشوپتىڭ بۋماسى، جايىمەن جىلجىپ، سيىردىڭ اياعىن ايتاسىز، ءتىپتى قۇيرىعى تيسە توقتاي قالاتىن تەزەك جيناعىش - ءبارى-ءبارى بار. ونىڭ ءبارىن ايتپاعاندا، مىنا اينەك قابىرعالى قورانىڭ ىشىندە بۇرىن ءبىزدىڭ ەڭ ونەرتاپقىش ينستيتۋت عالىمدارى مەن ەڭ وزات شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ ويىنا كەلمەگەن ءبىر زات بار. الگى ساۋىن روبوتىنداي عاجايىپ تەحنيكا ەمەس، تىم قاراپايىم نارسە. كادىمگى سۇيكەنگىشتەر. ءبىرى ءتۇزۋ. تۋرا سيىردىڭ ارقاسىنا ءدال كەلەدى. ەكىنشىسى قيعاش. ءبۇيىرىن قاسۋ ءۇشىن. تىرەۋلەرگە ورناتىلعان سۇيكەنگىشتەردىڭ ۇزىنشاق كىرپى باستارى مال قاسىنعان سايىن ەرسىلى-قارسىلى اينالادى. سونى كورگەندە ءۇيدىڭ، قورانىڭ نە جيىلعان قيدىڭ بۇرىشىنا سۇيكەنگەن سيىردى ايقايدىڭ استىنا الىپ، شىبىقپەن ۇرعىلاپ ايداپ تاس­تايتىن اعايىننىڭ تىرلىگى ەسكە ءتۇستى. ال شۆەدتەر سيىر ءۇشىن ارنايى سۇيكەنگىشتەر جاساپتى. سونىڭ ارقاسىندا «حامرا» فەرماسىنداعى الپىس سيىردىڭ ءاربىرى تاۋلىگىنە الپىس ليتردەن استام ءسۇت بەرەدى. كۇنىگە ەستيتىنى «ارام قاتقىر» مەن «قاراسان كەلگىر» بولاتىن ءبىزدىڭ التى سيىر جابىلىپ بۇعان جەتكىزسە، تاۋبە. مىنا الپىس ليتر ءشوپ پەن جەمنىڭ، سۇرىپتاۋ مەن ىرىكتەۋدىڭ عانا ەمەس، ارقا سيپاعىشتىڭ دا ارقاسى ەكەنى تالاسسىز. «سيىر سيپاعاندى بىلمەيدى، جامان سىيلاعاندى بىلمەيدى» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى بالا كەزدەن قۇلاقتا جۇرەتىن. اتالارىمىز، ءسىرا، جامانداردىڭ سىباعاسىن بەرۋدى كوزدەگەن دە، سيىر قوساق اراسىندا «كۇيىپ كەتكەن» سياقتى.

قازاق اۋىلىندا

بالا كەزدە قۇلاققا قۇيىلعاننان باسقا كوزبەن كورگەن تالاي جايت بار. ناق سيىرعا قاتىستى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ سيىرى، تۇقىمىن ايتپاعاندا، ساياسي تۇراعى جاعىنان ەكىگە بولىنەتىن. سوۆحوزدىڭ، ياعني مەملەكەتتىڭ سيىرى جانە جەكەشەنىڭ سيىرى. مەملەكەتتىڭ سيىرىن ارنايى باعاتىن فەرما بولدى. البەتتە، «حامرا» سياقتى ەرتەگىدەي ەمەس. قارادۇرسىن، بۇكىل ەلدەگىدەن ءسال قالىڭقى جاعداي. باقتاشى، ءشوپشى، بۇزاۋ كۇتۋشى، ساۋىنشى، كۇزەتشى، ءسۇت تاسۋشى دەگەندەي ونداعان ءتۇرلى جۇمىسشىلارى بار ەدى. ەسەپشى، ساناقشى، مال دارىگەرى مەن زوو­تەحنيك دەگەندەي ماماندارى تاعى بار. فەرما باستىعىن، ونى تاسۋشى شوفەردى قوسقاندا ءبىر قاۋىم جۇرت. مەملەكەتتىڭ، انىعىندا، ونىڭ سيىرىنىڭ ەسەبىنەن تۇتاس اۋىل كۇن كورەتىن.
ال جەكەشەنىڭ سيىرىن باعۋ - مەملەكەت ەڭبەكشىسى ەسەبىنەن شىعىپ قالعان شالدار مەن وعان ءالى كىرگىزىلمەگەن بالالاردىڭ شارۋاسى. بالالاردىكى - جازدىڭ ءۇش ايىنا ەرمەك ءۇشىن. سول ءۇش ايدى سيىر باعۋعا ارنادىق دەگەنمەن، ونىڭ بار قىزىعى - وزەنگە شومىلۋ، بالىق اۋلاۋ، كىتاپ وقۋ، كورگەن كينونى ايتۋ. ال سيىرلار ءبىزسىز-اق تاڭعى ساۋىننان كەيىن ءتىزىلىپ ورىسكە شىعاتىن. قالىڭ شالعىنعا كومىلە جايىلاتىن. قانىپ سۋىن ىشەتىن. قوڭىزعا جىلدىق ازىققا جارايتىنداي ەتىپ تەزەگىن تاستايتىن. كۇن قىزا ءبارى قۇيرىقتارىن جوعارى شانشىپ، جاپپاي وقىرالاپ كەتەتىن. وقىرا - سونانىڭ مال تەرىسىنە «تىققان قۇرتى»، ياعني بولاشاق سونا تەرى كۇنگە قىزعاندا جىبىرلايدى. ول كەزدە بالا-شاعا مەن شال-شاۋقان نە، وبكومنىڭ سەكرەتارى الدا تۇرسا دا سيىر توقتاماس ەدى. توعايدىڭ الدە قورانىڭ كولەڭكەسىنە تىعىلىپ جانى قالادى. ايتپەسە، شابۋىلعا شىققان گۋدەرياننىڭ تانكىسىنەن كەم ەمەس ەكپىنمەن اۋىلعا تارتادى. بارا قورشاۋدى قيراتادى، باقشانى تاپتايدى، وشاقتى قۇلاتادى، ورەنى اۋدارادى. ەڭ باستىسى، سول الاساپىران كەزىندە بۇزاۋى قاسىنان تابىلا قويادى. سيىر باعۋدىڭ بار ءمانىسى سوندا - وقىرالاعاندا اۋىل جاققا جىبەرمەۋ. سوسىن بۇزاۋىن جامىراتپاۋ. ىستىق قايتا مال تاعى جايباراقات جايىلادى. كەشكىسىن قارىندارى قامپيعان، جەلىندەرى سىزداعان سيىرلار ەشكىم ايداماستان اۋىلعا تارتادى. ءوز سوقپاقتارى بولادى. اشا تۇياقتار كولدەنەڭ تاستىڭ ءبارىن بىرتىندەپ شەتكە ىعىستىرىپ تاستاعان الگى سوقپاقتار سونداي تەگىس. سيىر جوقتا بالالار ءۇشىن تەگىن ۆەلوترەك. اۋىلعا قايتاتىن مالدىڭ ءجۇرۋ رەتى بار. ەڭ مىقتىسى الدىندا. ول توقتاسا، ارتتاعى بۇكىل تىزبەك قاڭتارىلادى. ءبىرىن-ءبىرى سوقپاقتا باسىپ وزىپ، اينالىپ العا تۇسە المايدى. تابىن ءتارتىبى تىم قاتتى. ەگەر ورتاعا جاڭادان سيىر كەلسە، ارقايسىسى جاسقاپ، جايقاپ كورەدى. ءسويتىپ، ونىڭ تابىنداعى ورنى انىقتالادى. قاشان سويىلىپ نە ساتىلىپ كەتكەنشە رەتى بۇزىلمايدى.
كەش تۇسە شەشەلەرىمىز ساۋىپ، قالعانىن بۇزاۋلارى قاقتاپ بەرگەن سوڭ، سيىر بىتكەن قورا سىرتىن جاعالاي جاتاتىن. موماقان. بەيبىت. قامسىز. تاتۋ. جاي جاتپايدى، كۇيسەپ جاتادى. كۇنى بويى تىلىمەن وراپ، سىلەكەيىمەن شىلاپ، قارىنعا جونەلتكەن ءشوپتى قايتا شايناۋ باستالادى. قازاقتىڭ تەڭەۋ ءسوزى وسىدان تۋعان. مىجىپ سويلەپ كەتكەندى «كۇيسەگەن سيىر سياقتى» دەيدى.
سيىر - ءتورت تۇلىكتىڭ ءبىرى رەتىندە قازاق ومىرىنە زور ۇلەس قوستى. ءسۇتىن ءپىسىرىپ ىشتىك. بەتىنە تۇسەتىن قايماققا، تۇبىندە قالاتىن قاسپاققا تالاستىق. سول تالاستى توقتاتۋ ءۇشىن «قاسپاقتى كوپ جەسەڭ - تويىڭدا جاۋىن جاۋادى» دەگەن ءسوز شىققان. انالارىمىز شيكى ءسۇتتى ءسۇزىپ، تارتىپ، كىلەگەي الاتىن. كىلەگەيدى جيناپ، ماي شايقايتىن. پىسكەن، ءالى سۋي قويماعان سۇتتەن ايران ۇيىتاتىن. ايران ىشپەگەن كۇنى ءوزىمىزدى اش جۇرگەندەي سەزىنەتىنبىز.
ايرانعا تۇز سالىپ، دورباعا قۇيىپ، باقانعا ءىلىپ قويسا، بىرەر كۇندە قاتىق پايدا بولادى. ونى كوجەگە قوسىپ ىشەتىن بولعان. ساۋىنعا مال سۇراعانداردان «كوجەگە قاتىق قىلايىق» دەگەن ءسوز قالعان. بالا كەزىمىزدە اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى قارا ولەڭ ايتىسادى. ايتىس سوڭىنا قاراي ايتىلاتىن ءبىر شۋماق سانادا جاتتالىپ قالىپتى. جالپى، بالا كەزىمىزدە جادىمىز ەستىگەندى سول ساتتە جازىپ الاتىن ماگنيتوفون ىسپەتتى ەدى. قالاي، قاي كەزدە بۇزىلعانىن ەندى ءوزىمىز بىلمەيمىز، تەك سەزەمىز. الگى ولەڭ مىناداي:
اۋىلىمدى سۇراساڭ - سيىرلى باي،
تۇرادى سارى قاتىق ءۇيىرىلىپ-اي!
جەتتى ەندى، جەڭە الماسقا كوزىڭ سەنىڭ،
مۇرىنىڭدى كوتەرمەشى ءشۇيىرىپ-اي.
سيىر مەن ونىڭ قاتىعى باستاپقى ەكى تارماقتىڭ اجارىن اشسا، سوڭعى ءتورتىنشى تارماقتان قارسىلاستىڭ بەينەسىن تىكەلەي ايتپاسا دا بۇقاعا تەڭەۋ اڭعارىلادى. قايران قازاقتىڭ قىرىق قىرتىستى ءسوزى، سونىڭ استارىن تۇسىنەتىن قۇلاق قالسا قازىر!
حوش، ءوز سيىر-سوقپاعىمىزعا تۇسەيىك. ءسال اشىعان ايرانعا باستاۋدىڭ مۇزداي سۋىق سۋىن قوسسا، شالاپ شىعادى. شوپشىلەردىڭ سۇيىكتى سۋسىنى.
ىشۋدەن ارتىق ءسۇتتى بوشكەگە جيناي بەرسە، ىركىت بولادى. «يت باسىنا ىركىت توگىلدى» دەپ بابالارىمىز مولشىلىقتى بەينەلەگەن. بوشكە تولعان كۇنى انالارىمىز ونى ۇلكەن قازانعا قوتارادى. استىنا سيىردىڭ كەپكەن تەزەكتەرىن قالاپ قايناتادى. «اعاي ۇيدە وتىرادى، قۇرت قايناتىپ، ماي شايقاپ» دەگەن ءازىل ولەڭ ويعا ورالدى. وسپانحاننان قالعان مۇرا ەدى! قايناعان قۇرتتىڭ كوبىگىن جالاۋ - بالا كەزدىڭ ءبىر قىزىعى. «ىستىق قۇرتقا ءتۇسىپ كەتەسىڭدەر» دەپ شەشەلەرىمىز قۋىپ الەك. سوسىن قايناعان ىركىتكە تۇز سالىپ، ەڭىس ەتىپ توسەلگەن تاقتايداعى قاپقا قۇيادى. ءۇستىن جالپاق تاسپەن باستىرادى. قايناعان ىركىتتىڭ سارسۋى اعىپ، بىرەر كۇندە سۇزبە شىعادى. شەشەلەرىمىز سۇزبەنى قابىمەن كوتەرىپ، ورەگە اكەلەدى. ەندى قولمەن سىعىمداپ كۇلشە جاسايدى. كۇلشە كەپكەنشە وعان بالا دا، قۇس تا اۋەس. قۇستى قايدام، بالالاردى «ورەدەن قۇرت ۇرلاساڭ - جاۋىن جاۋادى» دەپ توقتاتادى.
سيىردىڭ مايى قارىنعا جينالسا، قۇرتى قاپقا سالىنادى. بۇدان بولەك ىرىمشىك بار. قىپ-قىزىل ىرىمشىك قازىر تۇسىمىزگە كىرەدى، ال تىسىمىزگە تيمەيدى. شەشەمىزبەن بىرگە قايتپاسقا كەتكەن قايران ونەر!
قازاقتان بەس ءجۇز جىل بۇرىن عانا ايى­رىلعان نوعاي اراسىنا بارعاندا، قۇرت-ءىرىم­شىكتەن باسقا «پىسلاق» دەگەن تاماقتى كوردىك. ونىسى - ورىسشا ايتقاندا، سىر. قازاق جاساي قويماعان، نوعاي بىزدەن ايىرىلىپ كاپ تاۋى­نىڭ بوكتەرىنە بارعاندا، سونداعى حالىقتار­دان ۇيرەنگەنى حاق. ايتپاقشى، نوعايلار «سيىر» دەپ ۇرعاشىسىن عانا ايتادى. بويداق مالدىڭ اتى بىزدەگىدەي: بۇقا نەمەسە وگىز. ال جال­­پى زەڭگىبابا تۇلىگى نوعايشا - «قاراتۋار». ءبىزدىڭ ورىستان تىكەلەي اۋدارىپ العان «ءمۇيىزدى ءىرى قا­رامىزعا» قاراعاندا اناعۇرلىم قۇلاققا جا­تىق. ەسكەرەر بىرەۋ تابىلسا. بۇل دا - جول-ءجو­نەكەي ويدىڭ ءبىرى.
جوعارىداعىنىڭ ءبارىن ەسكەرە كەلگەندە، سيىر - قازاقتىڭ اسىراۋشىسى. اسىرەسە، اۋىلعا ەڭ اۋىر بولعان ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ارتتاعى ەلدى امان ساقتادى. بىزگە نانباساڭىز، سول جىلدارى بالا بولعان اقىن ساعي جيەنباەۆ­تى وقىپ كورىڭىز. ءسۇت تۋرالى باللاداسى بار. ۇمىتپاساق، بىلاي باستالاتىن:
كوشتى تالاي كوك اسپاننىڭ بۇلتتارى،
كەپتى جۇرتتىڭ كوزىندەگى شىقتارى.
ءتورت جىل بويى اسىراعان بىراق تا،
تاڭدايىمنان كەتەر ەمەس ءسۇت ءدامى.
باللادا بالا مەن بۇزاۋدىڭ، انا مەن سيىردىڭ ءۇشىنشى يىندىگە ىشتەي تالاسى تۋرالى. قىزىقسا، وقىرماندار وزدەرى تاۋىپ وقىر.
اتا-بابامىز سيىردان ءسۇت ساۋمەن شەكتەلسە، كانە. كۇش-كولىك رەتىندە پايدالانعان. البەتتە، بۇقانى ەمەس، وگىزدى. ءبىرىنشىسىنىڭ اتقا­راتىن مىندەتى بەلگىلى. جوعا، مىندەت دەمەيىك، انىعى، اۋىل ارالاپ، تابيعاتتىڭ، ءتاڭىردىڭ ءوزى تارتۋ ەتكەن قىزىقتى كورۋ. قازاقتىڭ «باقسىنى بايىم بار دەمە، بۇقانى مالىم بار دەمە» دەيتىن ماقالى ءدال ايتىلعان. كولىك رەتىندە كوكتەمدە سوقاعا، جازدا ارباعا، قىستا شاناعا جەگىلۋ - بۇقانىڭ ەمەس، وگىزدىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان. وگىز - قازاق اراسىندا كۇشتىڭ سيمۆولى. بالا كەزىمىزدە اندا-مۇندا جەر تىتىرەگەندە، اجەمىز «جەردى كوك وگىز كوتەرىپ تۇرادى، سول ءبىر مۇيىزىنەن ەكىنشىسىنە اۋىستىرعاندا جەر قوزعالادى» دەيتىن. «ءوزىم دەگەندە وگىز قارا كۇشىم بار» دەگەندى دە اتالارىمىز ايتىپتى. ساعي جيەنباەۆ سوعىس جىلدارى وزدەرىن سيىردىڭ ءسۇتى ساقتاپ قالعانىن جىرلاسا، سول سۇراپىل ۋاقىتتا بۇكىل اۋىلدىڭ كۇش-كولىگى وگىز بولعانىن قاليحان ىسقاقوۆ تۇتاس رومانعا وزەك ەتكەن. «تۇيىق». قانشاما جىل بۇرىن، جاس كەزىمىزدە وقىعانبىز. كورگەن كينومىزدان بەتەر ءار ءساتى كوز الدىمىزدا سايراپ تۇر. بەرىدە «سۇعاناق بىرەۋ سونداي اتپەن كىتاپ شىعارىپتى» دەسەدى، «وگىزدى ۇرلايتىن بۇل قازاق كىتاپتىڭ اتىن ۇرلايتىن بولىپتى-اۋ» دەدىك تە قويدىق. وگىزدىڭ ەجەلدەن كولىك ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن تاعى قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە جۇگىنەيىك. ونى جالىقپاي جيناستىرعان ورازاقىن اسقار دەگەن اقىن اعامىز بار. سوۆەت زامانىندا بۇقانىڭ موينىنا دەيىن ىلىنەتىن مەدال مەن كوپ ءسۇت ساۋىلعان سيىرعا بەرىلەتىن اتاقتىڭ ءبىرى بۇيىرماعان قالامگەر - وسى كىسى. بەرىدەگى ءبىزدىڭ بيلىك جانە اتىن اسپەتتەي قويماسا كەرەك. سول كىسى توگىلدىرتىپ جازاتىن ءوز ولەڭدەرىمەن قاتار، شاشىلىپ قالعان مۇقاعاليدى مۇقيات جيناپ بەردى. ول از بولعانداي، قازاقتىڭ قارا ولەڭىن تۇگەندەپ، قايتا باستىردى. 1997 جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان «قارا ولەڭ» كىتابىنىڭ ىشىندەگى 3553-ءىنشى رەتتى (بارلىعى - 4408!) ولەڭگە قۇلاق ءتۇرىڭىز:
ارداقتايمىن، ماقتايمىن سيىرىمدى،
ىشسە - سۋسىن، ايرانى ءۇيىرىمدى.
قايماق، مايى - سارى التىن، ارتسا - كولىك،
سەمدىرمەيمىن، جانۋار، ءبۇيىرىڭدى.
قايران قارا ولەڭ سيىردىڭ جۇك ارتار كولىك بولعانىن ايعاقتاپ تۇر. ەكىنشى تارماقتى تۇيىقتايتىن «ءۇيىرىمدى» دەگەن ءسوز تىڭداۋشىنى قالاي ءۇيىرىپ تۇر! قازىرگى اقىندارداي ۇيقاس ءۇشىن الىنا سالماعان. ۇيقاس رەتىندە ەڭبەگى ءوز الدىنا، بالتالاساڭ بۇزىلمايدى. ال قولدانۋ تاعىلىمى ەرەسەن. ءبىز ەڭ شەشەن سويلەگەندە «ءتىل ۇيىرەدى» دەپ جاتامىز. «ايرانى ءۇيىرىمدى» دەۋ - قازاق ءسوزىن قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا، شىركىن!
تاعى قاي تاراپقا تارتىپ كەتتىك، ءوزى؟ سونىمەن - سيىر. قازاق، ەڭ باستىسى، سويىپ ەتىن جەگەن. سويىلعان مالدىڭ قيمايىن اۋدارۋدان باستاپ قانشاما ونەردىڭ شەشەلەرمەن بىرگە كەلمەسكە كەتكەنى انىق-اۋ. ەتىنەن باسقا تەرىسى بار. كوشپەلى تۇرمىسقا وتە كەرەك شيكىزات. ودان بىلعارى وڭدەلەدى. كيىم، قارۋ، قامشى، ەر-توقىم، ەتىك، قىل-اياعى تارامىسقا دەيىن بىلعارىدان. مالدىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە قاراي تەرىسىنىڭ ءوز اتى بار ەدى. بۇقار جىراۋ بابامىز ەلىنىڭ ايبىنىن اسىرۋ جولىندا:
مەن - وگىز تەرىسى تالىسپىن،
سەن - بۇزاۋ تەرىسى شونشىكسىڭ، - دەمەي مە! پاي-پاي، ايتقان-اق!
ەندىگى پايداسى - تەزەگى. كوشپەلى حالىقتار­دىڭ وتىنى. تەزەك تەرۋ - كادىمگىدەي جۇمىس بولعان. نەگىزىنەن، اۋىلداعى كەلىن، قىزداردىڭ تىرلىگى. ۇزاتىلاتىن قىزدار ايتاتىن ءاننىڭ ءبىرى:
ەسىكتىڭ الدى ءشيلى وزەك،
ورلەي ءبىر تەردىم قۋ تەزەك.
ۇزاتقان قىزعا كۇلۋشى ەك،
باسىما كەلدى ءبىر كەزەك، - دەپ سىڭسيتىن. تەزەك - سيىردىڭ كۇن مەن جەلگە كەۋىپ قالعان جاپاسى. قوي مەن ەشكىنىڭ تىم ۇساق، جىلقى مەن تۇيەنىڭ ءتۇيىر-ءتۇيىر قۇمالاعى جيناۋعا جارامايدى. قوي-ەشكىنى قىستا قوراعا قاماعاندا عانا قي شىعادى. كۇن سۋىتقانداعى وتىننىڭ تورەسى. ال سيىردىڭ دالاداعى تەزەگى جازدىگۇنى جاعۋعا جاراپ تۇر. ونى تەرۋدىڭ وزىندىك قىزىعى مەن شىجىعى جەتكىلىكتى.
اقىن وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ «سوعىستىڭ سوڭعى جازى» اتتى جىر كىتابى بار. ۇمىتپاساق، ءۇش كىتاپتان تۇرادى. سوندا ءبىر ولەڭ بىلاي باس­تالاتىن:
بۇلت استىنا اعاراڭداپ اي باتسا،
ءۇيدىڭ ءىشى كۇندەگىدەن جاي جاتسا.
التى جاسار بايسەركەسىن جەتەلەپ،
تەزەك تەرىپ ورالاتىن بالعاتشا.
بالعاتشانىڭ تەزەك تەرىپ ءجۇرىپ قانداي جاعدايعا تاپ بولاتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن وتەجاندى دا وقۋ كەرەك. ال كومىر قازىلمايتىن، گاز تارتىلمايتىن زاماندا كوشپەلى حالىق قۋاتتى، ياعني جىلۋ مەن جارىقتى مالدىڭ كەپكەن تەزەگى مەن قۋراعان اعاشتان الاتىن. ونىڭ اتى - شومشەك، كەيبىر جەردە شوپشەك دەيدى.
قىز دا باردى شومشەككە،
مەن دە باردىم شومشەككە، - دەپ كەلەتىن اۋىل بالالارىنىڭ تاقپاعى بولاتىن. ار جاعىن جازبايىق. بىراق نەمەرەلەرگە ۇيرەتىپ كەتپەي تاعى بولمايدى. ول دا - حالىقتىڭ مۇراسى. تاعى ءبىر قيىسقا تارتىپ كەتتىك پە؟! سونىمەن مال تەزەگى - قورشاعان ورتاعا ەڭ زالالسىز ەنەرگەتيكا كوزى رەتىندە كەيىنگى زاماندا قايتادان ماماندار نازارىن اۋدارىپ وتىر.
قورشاعان ورتاعا زالال كەلتىرمەۋ تۋرالى اڭگىمەگە ويىسىپپىز. وسى ورايدا سيىرعا قاتىستى ءبىر داۋ بار. ۇلكەن ءارى بىتپەي جاتقان داۋ. مىنە، قانشاما جىلدار بولدى، زەڭگىبابا تۇلىگى عالامدىق جىلىنۋ قۇبىلىسىنا سەبەپ­كەردىڭ ءبىرى سانالادى. «سيىردان شىعاتىن مەتان گازى جەردى تۇمشالانۋ، عىلىمي تەرمينمەن «پارنيك» اسەرىنە ۇرىندىرىپ جاتىر» دەسەدى.

امەريكا پرەرياسىندا

اشا تۇياقتى­لاردىڭ اسقازاننان گاز بولۋىنە قاتىستى بۇل اڭگىمەنى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ەستىگەنبىز.
كەزىندە ۇندىستەر مەكەندەگەن جەر. «ون توعىزىنشى عاسىر ورتاسىندا وسى وڭىرگە بيىك ەتىپ بيزوننىڭ باسىن ۇيگەن» دەگەن دەرەك بار. مۇراجايلاردا فوتوسۋرەتى بار. تاۋ بولىپ ۇيىلگەن ءمۇيىزدى باستاردىڭ ۇستىنە شىعىپ تۇرعان ءبىر مىرزا، ەتەگىندە قۇمىرسقاداي عانا بولىپ قالعان ەكىنشى مىرزا. كەزىندە اقساق تەمىر قارسىلاستارىن ۇركىتۋ ءۇشىن شۋ بويىندا ادام باسىنا مۇنارا سوققانى تۋرالى مۇحتار ماعاۋيننىڭ اڭگىمەسى بار. وسى جازۋشىنىڭ «شاقان شەرى» رومانىندا اڭشىنىڭ ىلەنىڭ ەسكى ارناسىندا ادام باسىنان ۇيىلگەن توبەگە بايقاماي شىعىپ كەتكەنى سۋرەتتەلەدى. ال مىناۋ - بيزوننىڭ باسى. قازىر ۇستىنەن اۋە شارلارى قالقي ۇشىپ جۇرگەن كوز جەتپەس جازىقتا بەس ءجۇز جىل بۇرىن ميلليونداپ بيزون ورگەنىنە نانبايسىڭ. «ولاردى قىرعانى دۇرىس، ايتپەسە، پارنيك اسەرى قازىرگىدەن كوپ بولار ەدى» دەگەن ءۋاجدى سول دە موين قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى بيزوننىڭ ەمەس، اۋە شارلارىنىڭ مۇراجايىندا ەستىگەنبىز.
بيزون - سيىردىڭ جاقىن تۋىسى. ەۋروپادا زۋبر، امەريكادا بيزون، ازيادا سارلىق، ياعني قوداس، افريكادا بۋيۆول - اشا تۇياقتى، ايىر ءمۇيىزدى جانۋارلاردىڭ ىرىلەرى ءار قۇرلىقتى، ايتپاقشى، اۆستراليادان باسقاسىن، ىقىلىم زاماننان بەرى مەكەندەگەن. عالىمدار «بيزون امەريكاعا بۇدان 500 مىڭ جىل بۇرىن ازيادان بارعان» دەيدى. ولاردى قۋعان اڭشىلار دا جاڭا ايماققا تاپ بولسا كەرەك. ۇندىستەردىڭ ارعى تامىرى ازيادا جاتقانى عىلىمعا جاڭالىق ەمەس. اڭ مەن اڭشى امان وتكەن تار قىلتانى كەيىن سۋ باسىپ قالعان، جاعىراپيادا بۇل تۇستى «بەرينگ بۇعازى» دەيدى.
سولتۇستىك امەريكا جاڭادان بارعان حايۋان­دار ءۇشىن تىم قولايلى مەكەن بولىپتى. قىستا قالىڭ قار باساتىن تاۋلاردان كوكتەم تۋا مىڭداعان جىلعا اعىپ شىعىپ، جۇزدەگەن وزەندەرگە قوسىلادى. ولار ونداعان كولدەرگە قۇيىلادى. سول تۇنىق سۋدىڭ بويىنا نۋ بولىپ قالىڭ قۇراق شىعادى.
بيزوننىڭ قولعا قاراعان سيىردان ار­تىقشىلىعى بار، قىستا قالىڭ قاردى تارپىپ ارشيدى. سوسىن وعان باسىن تىعىپ اينالدىرادى كەلىپ. اقىر اياعىندا قالعانىن ىستىق دەممەن ەرىتىپ، ءتىلىن شوپكە دەيىن جەتكىزەدى. يت-قۇسقا بۇزاۋىن دا العىزبايدى. تەك كارىسى مەن اقساق-توقساعى ءتۇز تاعىسىنا ازىق بولادى. ول ەندى تابيعي رەتتەۋ.
ەۋروپادان العاشقى جاۋلاۋشىلار بارعان ۋاقىتتا سولتۇستىك امەريكادا 60 ميلليوننان استام بيزون ءورىپ جۇرگەن. كەشەگى كەمەلدەنگەن سوتسياليزم زامانىندا ۇلى كوسەم برەجنەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن قازاقستاندا قوي باسىن 50 ميلليونعا جەتكىزبەك بولعانبىز. قانشا تىراشتانعانمەن، 30 ميلليون شاماسىندا توقتاعانبىز. سونىڭ ءوزى قيساپسىز كوپ، دالانى توزدىرىپ جىبەرگەن. بيزوننىڭ ورتاشا سالماعى - 1500 كەلى، ال ەڭ مىقتى دەگەن قويدىڭ سالماعى - 50 كەلى. بىزدەگى قويدان وتىز ەسە ءىرى، ەكى ەسە كوپ بيزون بىجىناعان ۇشى-قيىرسىز القاپتى كوزگە ەلەستەتىڭىز. جاۋلاۋشىلار باستاپقىدا تاڭعالادى. ەرمەككە ەپتەپ اتىپ، ەتىن ازىق ەتەدى. ودان ەگىستى قورعايمىز دەپ ولتىرەدى. مىڭ-مىڭى ەندى سالىنعان تەمىرجولداعى پاروۆوزعا سوعىلىپ قاساپ بولادى. ءتىپتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان پويىزدىڭ تەرەزەسىنەن بيزون اتقىزاتىن كومپانيالار قۇرىلادى. تەك بيزوننىڭ تىلىنەن تاعام ۇسىناتىن رەستوراندار پايدا بولادى. بالا كەزدە تامسانىپ وقىعان كىتابىمىزدىڭ ءبىرى توماس ماين ءريدتىڭ «باسسىز سالت اتتى» رومانى ەدى. ءبىز وقىعاننان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن 1866 جىلى جازىلسا كەرەك. سوندا ءىز كەسۋشى شال توگىلگەن قاندى سيپاتتاعاندا «تاپ ءبىر بيزون باۋىزداعانداي» دەيتىن. بۇل جانۋار تۋرالى العاشقى دەرەگىمىز وسى بولعان.
ەرمەككە اتۋ مەن ەتكە سويعاننان بيزوندار ازايسا دا، مۇلدە قۇرىپ كەتپەيدى. ولاردىڭ تۇبىنە شارۋاشىلىق ەمەس، ساياساتتىڭ جەتكەنى حاق! سولتۇستىك امەريكاعا تابانى تيگەن جات جەرلىك باسقىنشىلار مەن جەرگىلىكتى ءۇندىس تايپالارى اراسىندا بىتىسپەس سوعىس ۇستىندە بيزوننىڭ تاعدىرى ماڭگىگە شەشىلگەن.
ۇندىستەر ءۇشىن بيزون - كۇنكورىس كوزى. ارينە، دالانىڭ اڭى قوراداعى مال ەمەس. ايلانى اسىرىپ، اتىپ الۋ كەرەك. ۇندىستەردە مىلتىق بولماعان. ەڭ مىقتى قارۋى - ساداق. ال بيزوندار وتە سەزىمتال كەلەدى. قاۋىپ-قاتەردىڭ ءيىسىن كەمى ەكى شاقىرىم جەردەن سەزەدى. سۋدى ءتىپتى جەتى شاقىرىمنان يىسكەپ بىلەدى ەكەن. قاۋىپتەن ۇرىككەندە ەبەدەيسىز دەنەسىنە قاراماستان قۇيرىعىن شانشىپ الىپ، ساعاتىنا 50 شا­قىرىمدىق جىلدامدىقپەن قاشادى.
سونشالىق ساق، ءجۇرىسى جىلدام، ماڭداي سۇيەگى قۇرىشتاي بەرىك، تەرىسى جەردىڭ توڭىنداي قالىڭ تاعىنى اۋلاۋ وڭاي ما؟ ءبارىبىر امەريكانىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى كونە تايپالار بيزوننىڭ ەتىن جەپ ءومىر سۇرگەن. سونىڭ تەرىسى جابىلعان كۇركەلەردى مەكەندەگەن. وڭدەل­گەن تەرىدەن كيىم تىككەن. اتتارىنا بيزون­نىڭ سۇيەگىنەن شابىلعان ەر-توقىم ەرتتەپ، قولدارىنا سول سۇيەكتەن ۇشتالعان قارۋلاردى ۇستاعان. اۋكەسىنىڭ قىلىنان ارقان ەسكەن. تۇياعىن قايناتىپ، جابىسقاق جەلىم جاساعان. ءتىپتى قان تامىرلارىن كەسپەي، سۋىرتپاقتاپ شىعارىپ الاتىن. ول تامىردى كولەڭكەدە كەپتىرەدى. ىسادى، ىزادى، ەسەدى. ءسويتىپ، ساداقتىڭ ادىرناسىنا سالعان. تۋرا وسى جەردە قازاقتىڭ ماحامبەتى ويعا ورالادى:
«ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتكەن،
اتقان وعى ەدىل-جايىق تەڭ وتكەن»، - دەپتى قايران اقىن دوسى يساتاي باتىردى جوقتاعاندا. مۇحيت اسىپ كەتكەن باۋىرلار الا وگىزدىڭ تامىرىنان ادىرنا جاسايتىنىن سەزگەندەي-اۋ، شىركىن!
ماحامبەتتى جىلى جاۋىپ، الگى ءتىزىمدى سوزا تۇسسەك، بيزوننىڭ تەزەگى - وتىن. ول جاقتىڭ دا بالعاتشالارى بىزدەگىدەي ەرتەلى-كەش قاپ كوتەرىپ، تەزەك تەرەتىن. اقىر اياعىندا بيزوننىڭ قۇيرىعى عانا قالماق. ونى ءۇندىس شالدارى شىبىن قاققىش ەتىپتى. ايتىڭىزشى، ءبىزدىڭ اۋىلداعى كورىنىستەن قانشالىقتى ايىرماسى بار؟
اق ءناسىلدى جاۋلاۋشىلار اقىلداسا كەلگەندە، «ۇندىستەردى بۇل قۇرلىقتان ادا قىلۋ ءۇشىن الدىمەن بيزونداردى قىرۋ كەرەك» دەپ شەشەدى. شەريدان دەگەن شەكتەن شىققان سودىر گەنەرال «بيزوندى اتقان ءاربىر اڭشىعا اشتان ءولىپ بارا جاتقان ءۇندىستىڭ بەينەسى بار مەدال بەرۋ كەرەك» دەپ كوكىگەن. كەيىن وسىعان ۇقساس جايت ۇندىسكە تۋىس قازاق دالاسىنان كورىنىس تاپپاق. ميلليونداعان مالدى گولوششەكين جيناتىپ الىپ، قىرىپ سالعان سوڭ، قازاقتار دا جاپپاي اشتىققا ۇشىراعان. سوندا شولاق بەلسەندىلەر وردەن-مەدال العان. راس، شەريداننان ءبىر ايىرماشىلىعى - وندا اشتان ءولىپ بارا جاتقان قازاقتىڭ ەمەس، كۇن كوسەمدەر لەنين مەن ءستاليننىڭ باستارى بەدەرلەنگەن.
بيزوندى قاساقانا قىرۋ جارتى عاسىرعا سوزىلدى. جىلىنا ەكى جارىم ميلليوننان استام جازىقسىز جانۋار وققا ۇشتى. تاريحتا تاعى ءبىر قاتىگەزدىڭ اتى تۇر - ۆيليام كودي، لاقاپ اتى - باففالو-بيلل. ول ءبىر جارىم جىلدا 4280 بيزون اتقان. موماقان جانۋاردىڭ قارعىسى جىبەرمەسە كەرەك، ءومىرى وكىنىشپەن اياقتالىپتى. سونىمەن بۇكىل سولتۇستىك امەريكادا قاندى قاساپ توقتاۋسىز جالعاستى. بيزوننىڭ تاۋ بولىپ ۇيىلگەن سۇيەكتەرىنەن تىڭايتقىش شىعارۋ جولعا قويىلدى. كەشىكپەي ودان قارا بوياۋ جاسايتىن ءوندىرىس باستالدى. اقىرى، جاۋلاۋشىلاردىڭ دەگەنى بولىپ، بيزون ءبىتتى. 1886 جىلدان 1887 جىلعا قاراعان قىستا سولتۇستىك امەريكا ءۇن­دىستەرىن اشارشىلىق جايلادى. ولار وقتان ەمەس، اشتىقتان مىڭ-مىڭداپ قىرىلدى. قايتىپ جاۋلاۋشىلارعا قارسى باس كوتەرمەستەي كۇيگە ءتۇستى.
ال بيزون شە؟ 1889 جىلى باياعى 60 ميلليون تاعى حايۋاننان 835 باس قالىپتى. ونىڭ 200-ءى سول كەزدىڭ وزىندە «ۇلتتىق پارك» دەپ جاريالانعان يەللوۋستون شاتقالىندا باس ساۋعالاعان. وسىنى قورعاشتاپ ءجۇرىپ، بۇكىل امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن كانادا بولىپ جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا قىرىق مىڭعا جەتكىزگەنىن ماقتانىش ەتەدى.
ەندى «سولتۇستىك امەريكادا باياعى 60 ميلليون بيزون ءورىپ جۇرگەندە ودان شىققان مەتان جەردى جىلىتىپ، مۇزدىقتاردى ەرىتىپ، ماڭگى توڭداردى ءجىبىتىپ، ەندىگى توپان سۋ باسار ەدى» دەگەن پىكىردى ەستىپ وتىرمىز. كۇلەرمىز بە، جىلارمىز با؟
كەزىندە ۇندىستەر قارسىلىعىن باسۋ ءۇشىن بيزوندى قۇرتقان. ەندى مەتاندى ازايتۋ ءۇشىن سيىردى قۇرتىپ جۇرمەسىن دەڭىز.

قاينار ولجاي، شۆەتسيا - رەسەي فەدەراتسياسى -
اقش - قازاقستان

«انا ءتىلى» گازەتى