"100 كۇنگە - 100 سۇحبات" ايدارىمەن الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانىپ جاتقان ومىرزاق اقجىگىتتىڭ سۇحباتتار لەگىن جالعاستىرامىز. اقىن ءجۇرسىن ەرماننان الىنعان بۇل سۇحبات «ەۆرازيا-KZ». گازەتىنىڭ №34 سانىندا، 2005 جىلى
28.10. جارىق كورگەنىن ەسكەرتەمىز.

تاكسيست تە بولدىم. امالسىز...

— جۇرسەكە، ايتىس ونەرiنiڭ قايتا جاڭعىرۋىنا ولشەۋسiز ۇلەس قوستىڭىز. «ايتىس دەسەك ءجۇرسiن دەپ بiلەمiز بiز، ءجۇرسiن دەسەك ول ايتىس دەگەنiمiز» دەسەك ارتىق ەمەس شىعار. ايتىستىڭ ارا-اراسىندا قانداي قىزمەت اتقارۋداسىز؟
— مەنi اكادەميك مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ رەكتورى بولىپ تۇرعاندا استاناعا شاقىرىپ الىپ، ءتورت بولمەلi ءۇي بەردi. ۋنيۆەرسيتەت جانىنان اشىلعان ەۋرازيا گۋمانيتارلىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ iشiندەگi «ايتىس» دەگەن لابوراتوريانىڭ باستىعى ەتiپ قويدى. 24 مىڭ تەڭگە ايلىعىم بار. وسىلايشا جۇرت قاتارلى كۇن كورiپ جاتقان جايىم بار.
ونىڭ الدىندا 1997 جىلعا دەيiن «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىندا پوەزيا ءبولiمiن باسقاردىم. 1997 جىلدان باستاپ «حابار» ارناسىمەن ايتىستى تەلەديداردا قايتا جانداندىرۋ ماقساتىمەن كەلiسiم-شارتقا وتىرىپ جۇمىس iستەدiم. ول ەندi ايلىق الاتىن قىزمەت ەمەس، بiراق، دەگەنمەن، ايتىسقا جۇرت كەلەتiن بولعان سوڭ، وعان بيلەت ساتىلاتىن بولعان سوڭ مەنi اسىراۋعا جەتiپ جاتتى. سول جۇمىس بىلتىر جازعا دەيiن جالعاستى.
— بىلتىر جازدان بەرi نە بولدى؟
— بايقاساڭىز، سوڭعى ءۇش جىلدا ايتىسقا «وتان» پارتياسى بiرىڭعاي دەمەۋشiلiك جاساپ كەلدi. ول «حابار» ارناسى ارقىلى كورسەتiلiپ وتىردى. داريعا نازارباەۆا «اسار» پارتياسىن قۇرعاننان كەيiن بiز ەكi ساياسي پارتيانىڭ اراسىندا قىسىلىپ قالدىق. ولار بiزدi كورسەتپەۋگە اينالدى. كورسەتكەندە دە «دەمەۋشiنiڭ اتىن اتاما، ءتۇرiن كورسەتپە» دەپ قايتا-قايتا توقتاتىپ تاستاي بەردi. مىسالى، مەن بىلتىر «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنە «اياكوزدەگi ايتىس نەگە كورiنبەي قالدى؟» دەگەن ماقالا جازدىم. ميلليون تەڭگە جۇمسالىپ وتكiزiلگەن ايتىس جارىققا شىقپادى. «نۇرتاي سابيليانوۆتىڭ اتىن اتاما، ءتۇرiن كورسەتپە» دەيدi. بiزدiڭ دەمەۋشiلەر قايىرىمدىلىعىن حاديستە ايتىلعانداي جاسىرىپ جاسايتىن اراب بايلارى ەمەس قوي. قولداۋ كورسەتسە، كومەكتەسسە كiشكەنە اتىمىز ايتىلسا، اتاعىمىز، داڭقىمىز شىقسا ەكەن دەيدi. ولاي بولماعاننان كەيiن «حابار» ارناسىمەن تiل تابىسپاي قالدىق. سودان نە كەرەك، بiز و باستا ايتىس ونەرiن كورەرمەنگە الىپ شىققان ارنا ەدi دەپ «قازاقستان» تەلەارناسىنا كوشiپ كەتتiك. لابوراتورياداعى جالاقىمنان بولەك، «وتان» پارتياسىنىڭ يميدجiن قالىپتاستىرۋعا، ونى حالىققا سۇيكiمدi ەتiپ كورسەتۋگە ەڭبەك ەتەمiن. ول ەڭبەگiم ءۇشiن پارتيادان دا كەلiسiم-شارتپەن تيىن-تەبەن الامىن. مەنiڭ ءۇش بالام بار. ۇشەۋi دە ءوسiپ-جەتiلگەن، قىزمەتتەرi جاقسى. ەكەۋi ەكi مەكەمەنiڭ ديرەكتورى. ايەلiم دە جۇمىس iستەيدi. مiنە، وسىنداي تiرشiلiك.
— انا بiر جىلى «كارتا ويناپ اقشا تاباتىنىمدى جاسىرمايمىن» دەپ ايتىپ قالىپ ەدiڭiز. سول سەكiلدi ايتىس وتكiزiپ تە اقشا تابامىن دەپ ايتا الاسىز با؟ مۇنى سۇراپ وتىرعان سەبەبiم ەل اراسىندا «ايتىس – ءجۇرسiننiڭ بيزنەسi» دەگەن ءسوز بار. ونى ءوزiڭiز دە ەستiپ جۇرگەن شىعارسىز. مەنiڭ جەكە كوزقاراسىم، ايتىس ۇيىمداستىرعانى ءۇشiن سودان تۇسكەن تابىستىڭ بiر بولiگiن رەسمي، اشىق تۇردە الۋعا ءجۇرسiن ەرمان حاقىلى دەپ ەسەپتەيمiن. 
— بiرiنشiدەن، كارتادا بۇگiن مىڭ تەڭگە ۇتساڭ، ەرتەڭ ەكi مىڭ تەڭگە ۇتىلىپ قالاتىنىڭ بار. ونىڭ ۇستiنە كارتا قازiر قالدى. ونى وينايتىن ۋاقىتىم جوق. ەكiنشiدەن، دەمەۋشi ساعان ايتىس ۇيىمداستىرعانىڭ ءۇشiن ءولiپ كەتسەڭ دە اقشا بەرمەيدi. دەمەۋشi دەمەۋشiلiگiن عانا بiلەدi, ايتىسقا ماشينە قويا ما، بولدى، مەن ول ماشينەنiڭ بiر دوڭگەلەگiن شەشiپ الىپ قالمايمىن عوي. نەمەسە اقىن ماعان بiر بولشەگiن تاستاپ كەتپەيدi عوي. سوندىقتان، بۇل جاي اڭگiمە. تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى كەزەڭiندەگi ساپىرىلىسقان مول اقشا تۇسىندا دەمەۋشiلەر بار ەدi. ەندi بۇگiن، ەكونوميكا ورنىققان كەزدە ونداي ادامدار جوق. ەشكiم ەشتەڭە بەرمەيدi. قانشا جەردەن ايتىس قازاقتىڭ تولقۇجاتى دەگەنمەن، ايتىس ەشبiر حالىقتا جوق تەڭدەسسiز ۇلتتىق ونەر دەگەنiڭiزبەن ونى دەمەيتiن جiگiتتەر جوقتىڭ قاسى! بiرiنشiدەن، اقشاسى بارلاردىڭ كوبi ورىس تiلدiلەر. ولار ايتىسىڭا شەكەسiنەن قارايدى، ايتىستى تۇسiنبەيدi. تۇسiنەتiن قازاقتىڭ كوبiسi كەدەي. سوندىقتان قازiر ايتىستى كiم دەمەيدi? ايتەۋiر، جۇرەگiندە ۇلتتىق سەزiم قالعان، نامىسى بار بiرەن-ساران عانا قازاقتار دەمەيدi. امانكەلدi ەرمەگياەۆ، ومiرزاق سارسەنوۆ، نۇرتاي سابيليانوۆ. وزدەرiنiڭ جاقسى كورiنۋi ءۇشiن، ايتىستىڭ ءولiپ قالماۋى ءۇشiن قالاي بولعاندا دا جاردەم بەرiپ جاتىر. بiراق، ولاردىڭ بەرەتiنi ايتىس جۇلدەسi مەن جالعا تولەنەتiن اقشا. ەندi شىندىعىن ايتاتىن بولساق، مەنiڭ تاباتىن تابىسىمنىڭ كوزi قايدا؟ 1997 جىلدارى «قازاقستانعا» حالىق تولىپ كەلەتiن. تiپتi بiر-ەكi ايتىستى سول حالىقتىڭ ءوزiنiڭ اقشاسىمەن وتكiزدiك تە. قازiر حالىق ايتىسقا بارمايدى. بارمايتىن سەبەبi, بiز 2003-2004 جىلدارى ايتىستى تەلەديداردان تiكەلەي بەرۋ دەگەندi شىعاردىق. ارينە، ەلگە سارايعا بارىپ، پالەنباي اقشا تولەپ ايتىس كورگەننەن ۇيiندە وتىرىپ كورگەن الدەقايدا تيiمدi دە قولايلى. حالىق وسىعان جامان ۇيرەنiپ الدى. بiز قازiر ايتىستى تەلەديداردان بەرگەن كەزدە بايقاساڭىزدار ەشۋاقىتتا زالدى تولىق كورسەتپەيمiز، سەبەبi زال تولىپ وتىرمايدى. مونتاج جاساعان ۋاقىتتا بۇرىنعى ايتىستىڭ قيىندىلارىمەن تولتىرىپ قويامىز.
ەكiنشiدەن، ايتىس كوبiنە الماتىدا وتەدi. الماتىدا وسىعان ۇيرەنiپ العان 500-600 ادام بار، ايتىستى تاستاماي كورەتiندەر دە سولار. بiراق، ولاردىڭ بiرازى شاقىرۋدى تالاپ ەتەتiندەر. ونىڭ ۇستiنە سارايعا كiرەتiن 8 ەسiك بار. سەگiز جەرگە قاراۋىل قويعانىڭمەن 50 تەڭگە بەرەدi دە كiرiپ كەتە بەرەتiن بولادى. سوندىقتان ايتىس قازiر تابىس تۇسiرمەيدi. سوڭعى ەكi جارىم ايدا مەن بەس جەردە ايتىس وتكiزiپ كەلدiم، سونىڭ ءبارiن تەگiن وتكiزدiك. سوندا مەن قالاي تابىس تابامىن؟ ايتىستىڭ قانى جەرگە تامباي تۇرعان جىلدارى «قازاقتەلەراديوسىنا» باسشىلىققا دۋلات يسابەكوۆ اعامىز كەلدi. مەنi جۇمىسسىز قالدىردى... سودان مەن توعىز اي بويى تاكسيست بولىپ كۇنiمدi كوردiم. ايتىستان قور جيناپ العان بولسام مەن قاشان باسقا بiر جۋرناليستiك قىزمەتتiڭ رەتi كەلگەنشە شالقامنان ءتۇسiپ، شىرت تۇكiرiپ جاتپايمىن با؟
— سiز جالپى ايتىسقا قالاي كەلدiڭiز؟ اقىن دا كوپ، جۋرناليست تە كوپ، بiراق ايتىسقا بارعان جالعىز ءجۇرسiن عانا...
— ءوزiم دە مەنiڭ ايتىسقا بارۋىما قۇدايدىڭ ءوزi سەبەپشi بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن. مەن 1971-80 جىلدارى جەزقازعان وبلىستىق تەلەديدارىندا iستەدiم. جەزقازعان، ۇلىتاۋ — قازاقتىڭ تۋ تiككەن جەرi. كەشەگi تايجاننىڭ، شاشۋبايدىڭ، بولماننىڭ، ونىڭ ار جاعىندا قوجاباي، ت.ب. اقىنداردىڭ وسكەن جەرi. سەگiزiنشi سىنىپتا وقىپ جۇرگەنiمدە، قويشىنىڭ بالاسىمىن، تاڭەرتەڭ كيiز ۇيدە ويانسام، باس جاعىمدا بولمان اقىن الدىنا ورامالىن جايىپ تاستاپ، اكەمنiڭ شوپان دوستارىن جيىپ الىپ ولەڭ ايتىپ وتىر ەكەن. قايتەدi, ول اقىننىڭ جولى، ونىڭ باسقا تابىس كوزi جوق قوي... اقىننىڭ سول سازدى ولەڭi ءالi كۇنگە دەيiن مەنiڭ قۇلاعىمدا. تەلەديداردا iستەپ ءجۇرiپ، ءوزiم دە ولەڭ جازاتىن بولعاننان كەيiن، نەگە ايتىستى قايتا جاڭعىرتپاسقا دەگەن وي كەلدi باسىما. سودان العاش رەت 1974 جىلى وبلىستىق تەلەديداردا «ايتىس» دەگەن حابار ۇيىمداستىردىم. قالاي؟ ول كەزدە جەزقازعاندى تiرەپ تۇرعان 3 مەكەمە بار. تاۋ-كەن كومبيناتى، «شاحتاپروحودكا» جانە «تۇستiمەتالقۇرىلىس» ترەستەرi. سول ءۇش مەكەمەنiڭ اتىنان ءوزiم ولەڭ جازىپ، ءۇش جiگiتكە جاتتاتقىزدىم. ايتىستىڭ قالاي بولاتىنى بەلگiلi, ۇشەۋiنiڭ دە تابىسىن ايتىپ ماقتاپ، كەمشiلiگiن ايتىپ سىناپ دەگەندەي. وبلىستىق حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ بايقاۋى بولعاندا تاعى دا وسىلاي قولدان ايتىس جاساپ وتكiزدiم. بiراق، iلiپ اكەتiپ دامىتاتىن ايتىسكەر اقىندار تابىلمادى. ءداستۇردiڭ ۇزiلگەن كەزi عوي. بولمان، تايجانداردىڭ، ءبارiنiڭ كەتكەن شاعى...
ءسويتiپ جۇرگەندە 1980-جىلى مەن الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبiنە وقۋعا ءتۇستiم دە ونى بiتiرگەن سوڭ قازاق تەلەديدارىندا قالىپ قويدىم. اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولiمiن، جاستار باس رەداكتسياسىن باسقاردىم. 1983-جىلدىڭ اياعىندا مەن ادەبي-دراماتۋرگيالىق حابارلار باس رەداكتسياسىنا باس رەداكتور بولىپ كەلدiم. ەندi مەن رەداكتسيانىڭ جۇمىسىن جاڭارتۋ ءۇشiن، جەتiلدiرۋ ءۇشiن نەشە ءتۇرلi ادiستەر، تاسiلدەر iزدەمەيمiن بە؟ سول كەزدە باياعى ايتىستى نەگە جاڭعىرتپايمىن دەپ ويلادىم. رەسپۋبليكالىق ماسشتابتا قولعا الۋ مۇمكiندiگiم بار. سودان مەن 1984-جىلدىڭ باسىندا اقىندار iزدەپ تورعايعا ساپار شەكتiم. ورالعا باردىم اقىندار iزدەپ. قىزىلورداعا باردىم، جەزقازعانعا باردىم. ساپار ناتيجەسiندە ءار جەردە اقىنداردىڭ كوزiن كورگەن، ءداستۇردi جالعاستىرا الاتىن تالانتتار بار ەكەنi انىق بولدى. سودان 1984-جىلى 8-ناۋرىزدا اقىنداردىڭ تۇڭعىش كوماندالىق ايتىسى الماتى مەن شىمكەنت وبلىستارى اقىندارىنىڭ اراسىندا ءوتتi.
— سول ايتىس جارق ەتە قالدى عوي، جۇرسەكە، جارق ەتە قالدى!
— تەلەديداردىڭ قۇدiرەتi ۇلكەن، وبلىستاردىڭ پارتيا باسشىلىقتارىنا، اتقارۋ كوميتەتتەرiنە، مادەنيەت باسقارمالارىنا حات جازدىق. ونىمىز قىزۋ قولداۋ تاۋىپ، جەر-جەردە ايتىس قوزعالىسى باستالىپ كەتتi.
— العاشقى ايتىس وتە ءساتتi شىقتى عوي، سونىڭ دا وڭ اسەرi بولعان شىعار.
— ارينە. ءسويتiپ، ايتىس سول كەزدەگi قوعامدىق-مادەني ومiردەگi قۇبىلىسقا اينالدى. بiز بارا الماعان وبلىستار ايتىستىڭ باعدارلاماسىن وزدەرi دايىنداپ ۇسىندى. باستاعان iسiڭدi تاستاپ كەتپەيسiڭ عوي، مەن دە بiر كiرگەن ەسiگiمنەن قايتىپ شىعا الماي، ايتىستا ءجۇرiپ تiسiم سارعايىپ، قارتايىپ كەلە جاتىرمىن. وتىزداعى جاس جiگiت ەدiم، بۇگiن ساقال-شاشى اعارعان شال بولدىق. كەتiپ قالايىن دەسەم، قالاي كوزiم قيادى... ايتپەسە، ايتىستىڭ ماعان زيانى كوپ بولىپ جاتىر. جاقسىلى-جاماندى جازبا اقىنمىن عوي مەن دە. سوناۋ 1989-جىلدان بەرi كiتابىم شىققان جوق مەنiڭ. ەندi عانا شىعايىن دەپ جاتىر، جاقىندا قولىم تيەدi.
— باسە، مەن دە ايتىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسىنىڭ ءوزiنiڭ اقىندىعى قانداي ەكەن دەگەن ويمەن كiتاپ دۇكەندەرiن قانشا قاراعانمەن ءجۇرسiن ەرماننىڭ كiتابى كوزiمە تۇسپەيدi.
— حالىق مەنi ايتىستى جۇرگiزiپ وتىرعان كەزiمدە عانا كورەدi. ال، سول ايتىستى دايىنداۋ ءۇشiن قانشا ۋاقىتىم كەتەتiنiن مەن عانا بiلەمiن عوي. دەمەۋشi تابۋ وڭاي ەمەس. مەنiڭ بiردە «سايتانمەن دە تiل تابىسا الامىن» دەپ ايتقان ءسوزiم بار ەدi. كوكiرەكتەرi اياققاپتاي ولاردىڭ بiرەۋiن الداۋ كەرەك، بiرەۋiن ارباۋ دەگەندەي، جولداس بولۋ كەرەك، قولدارىنا سۋ قۇيۋ كەرەك. مەنiڭ ءوزiمنiڭ دە كوكiرەگiم ەشكiمدiكiنەن كەم ەمەس، تەك سونىڭ بارiنە ايتىس ءۇشiن ءتوزiپ كەلە جاتىرمىن.
ءوزiمنiڭ سالاقتىعىم دا بار نەگiزi. ايتىسقا كوپ جىل دەمەۋشi بولعان مۇحتار قۇل-مۇحاممەد «ولەڭدەرiڭiزدi دايىنداپ الىپ كەلiڭiز، كەز كەلگەن ۋاقىتتا كiتابىڭىزدى شىعارىپ بەرەمiن» دەگەن ۋادەسi بار ەدi. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن مەنi «وتىرار كiتاپحاناسى» دەگەن اتپەن شىعاتىن سەريانىڭ iشiنە كiرگiزiپ قويىپتى. ءجۇز ادامنىڭ بiرi مەن ەكەنمiن، ونى تiزiمنەن ءوزiم دە كوردiم. مەن بiراق، «مەنiڭ كiتابىمدى ونسىز دا قۇل-مۇحاممەد تەگiن شىعارىپ بەرەيiن دەپ جاتىر، مەنiڭ ورنىما باسقا بiرەۋدi كiرگiزiڭiزدەر» دەپ ودان باس تارتتىم. سودان رەتi ەندi كەلدi عوي. ءۇش كiتاپ بولىپ شىعادى. تاعى بiر جاعىنان سوڭعى جىلدارى مەنiڭ ءوزiمنiڭ ءوز شىعارمالارىما دەگەن رەداكتورلىعىم كۇشەيiپ كەتتi. سونىم دا دۇرىس ەمەس-اۋ دەگەن ويعا كەلiپ ءجۇرمiن.

ايتىستى ارى قاراي الىپ كەتەر ادام تابىلمايدى

— كەرiسiنشە، مەن وتە دۇرىس دەپ ويلايمىن. اقىننىڭ جازعانىنىڭ بارلىعىن كiتاپ ەتiپ شىعارۋ مۇمكiن عىلىمي-زەرتتەۋ ءۇشiن قاجەت تە شىعار، ال، قالىڭ كوپشiلiككە سونىڭ ءبارiن ۇسىنۋ قانشالىقتى دۇرىس؟ جارايدى، بۇل بولەك ماسەلە، ايتىسقا قايتا ورالايىق. وسى قازiر توقتاپ، ايتىستىڭ وزiنە سىن كوزبەن بiر قاراپ الاتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟ ايتىس تارتiبiنە وزگەرiس ەنگiزەتiن مەزگiل جەتكەن جوق پا؟ ويتكەنi, قانشا جىل بولدى، اقىندار بiر سارىننان شىعا الماي قالدى عوي. باياعى «تاقىرىپ» ايتىسى، جۇمباق ايتىس، قايىم ايتىس، ءبارi بۇگiن ۇمىت بولدى. ويىڭىز قالاي سiزدiڭ؟
— مەن وسىدان ءۇش جىل بۇرىن «ايتىسقا دەگەن مەنiڭ كوزقاراسىم ول مەنiڭ كوزقاراسىم، مۇمكiن ول كوزقاراس ەسكiرگەن شىعار، ايتىستى جاڭا تالاپپەن، جاڭا فورماتپەن جاڭا بۋىن، جاس جiگiتتەر-قىزدار تىڭ ويمەن جۇرگiزەتiن ۋاقىت جەتكەن شىعار» دەگەن پiكiرiمدi ۇسىنىس ەتiپ ارiپتەستەرiمە ايتىپ كوردiم. «الساڭدارشى، مۇمكiن سەندەر باسقا قىرىنان كەلەتiن شىعارسىڭدار» دەدiم. جاستاردىڭ iشiنەن «مەن الىپ كەتەمiن» دەگەن ەشكiم بولمادى...
مەن سوڭعى جىلدارى ماقالالارىمدا «وسى بiز زامانعا، تەلەديداردىڭ تالابىنا تۋرالايمىز دەپ ءجۇرiپ ايتىستىڭ تابيعاتىن بۇزىپ العان جوقپىز با، ونى تامىرىنان سۋىرىپ الىپ، وبال جاساعان جوقپىز با، ايتىستىڭ ءمانiسiن جوعالتىپ العان جوقپىز با دەپ شوشيمىن» دەگەن ويىمدى قايتالاپ ايتىپ ءجۇرمiن. ايتىستىڭ تۇرلەرiنە كەلسەك، جاڭاعى ءوزiڭ ايتقان قايىم ايتىس، جۇمباق ايتىس، وتiرiك ايتىس، ت.ب. قايتادان جاڭعىرتۋعا بولمايدى. نەگە؟ بiز ولاردى قولدانعان كەزدە وسى سۋىرىپسالمالىق ساقتالعان با، بۇگiنگi اقىنداردىڭ بويىنان ول قاسيەت تابىلا ما دەگەن سۇراققا جاۋاپ iزدەپ قولدانعان ەدiك. ءوزiمiزدiڭ كوزiمiز جەتكەنiمەن قالىڭ كوپشiلiكتiڭ دە كوزi جەتسiن دەگەن وي بولعان بiزدە. ايتىستىڭ شاعىن قالىپتارىن سول سەبەپتi قولدانىپ كورگەن بولاتىنبىز. بiراق، شاعىن قالىپتار زامان كوشiنە iلەسە المادى، ولارعا ەشنارسە سىيمايدى. سوندىقتان بiز ايتىستىڭ بۇنداي قىزىق، ادەمi بولعانمەن سىيىمسىز تۇرلەرiنە كوپ بارا بەرمەيمiز. تەك جۇمباق ايتىستى تiرiلتسەك ءجون. ول وتە اۋىر، وتە قىزىق، كiمنiڭ كiم ەكەنiن بiردەن كورسەتiپ بەرەدi. بiزدiڭ قازiر قولدانىپ جۇرگەنiمiز ايتىستىڭ ەكi-اق ءتۇرi, قىز بەن جiگiتتiڭ ايتىسى جانە سۇرە ايتىس. كەيبiرەۋلەر ماسكۇنەم مەن ساۋدىڭ ايتىسىن، كەمپiر مەن شالدىڭ ايتىسىن، ت.ت. كورسەك قايتەدi دەيدi. ونداي تاجiريبەلەر ايتىستى ارتiستiككە الىپ كەتەدi, ال، ايتىس دەگەنiمiز ارتiستiك ەمەس، ول جۇرەكتەن قايناپ شىعاتىن دۇنيە. مەنiڭ جالپى جەتكەن جەرiم وسى بولار دەپ ويلايمىن. باسقا تۇرلەرiن تابا المايمىن. مەن ايتىستى ءوزiنiڭ باستاپقى تابيعاتىنان، سۇرە ايتىستان الىس الىپ كەتكiم كەلمەيدi.
— بۇل جەردە بiر ماسەلە بار عوي. ايتىستىڭ ەكi تومدىعىن قاراپ وتىرساق، اقىندار نەگiزiنەن قىسقا، بiر شۋماقپەن، ءارi كەتسە ەكi شۋماقپەن عانا ايتىسقانىن كورەمiز. ال، سۇرە ايتىستىڭ ەتالونى بiرجان-سارا ايتىسىنىڭ ءوزi ءتورت-بەس شۋماقتان قۇرالادى. بiزدiڭ اقىندار بولسا ون بەس-جيىرما شۋماقتان بiر-اق قايتادى. ەڭ باستىسى، ايتىستى سايىسقا ەمەس، تولعاۋعا اينالدىرىپ جiبەرەدi.
— بiرجان مەن سارانىڭ ايتىسىن بۇگiنگi ايتىسقا ەتالون ەتiپ ۇسىنۋعا بولمايدى. سەبەبi ول ايتىس — ومiردە بولماعان ايتىس. مەنiڭ بۇعان كوزiم كامiل جەتەدi. ايتىستىڭ ءماتiنiن قولىنا الىپ، ەكi اقىننىڭ ءسوزiن سالىستىرىپ كورگەن ادام ونى بiردەن بايقايدى.
— بۇل داۋلى ماسەلە عوي، جۇرسەكە. جاقىندا عانا بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ ونىڭ بولعاندىعى جايلى ءوز دالەلدەرiن ۇسىندى.
— ءيا، داۋلى ماسەلە. مەن ءوزiمنiڭ كوزقاراسىمدى ايتىپ وتىرمىن. جاقىندا استانادا ديداحمەت ءاشiمحانۇلى، تۇرسىن جۇرتباەۆ، نەسiپبەك ايتوۆ ۇشەۋمiز وسى ايتىس جونiندە اڭگiمەلەستiك. بiرiنشiدەن، سارانىڭ باسقا اقىندارمەن دە ايتىسى بار.
— ءيا، بار، مىسالى تورەبايمەن.
— سول ايتىستارى مىنا ايتىستىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا دا جارامايدى. ەكiنشiدەن، بiرجان قانشا جەردەن ارقانىڭ سال-سەرiسi بولعانىمەن ونىڭ دا ولەڭدەرiنiڭ كوركەمدiك دارەجەسi مىنا ايتىستاعىدان تومەندەۋ دۇنيەلەر. ەكەۋiنiڭ دە اۋزىنان بۇنداي سوزدەرi شىعۋى مۇمكiن ەمەس. ۇشiنشiدەن، ايتىستاعى ەكi اقىننىڭ دا ستيلi بiردەي، ەكi جاقتىڭ دا كوركەمدiك دەڭگەيi كەرەمەت.
— بۇل بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان پiكiر.
— سوندىقتان، ول ايتىس بولماعان ايتىس، ول ءارiپتiڭ جازعان ايتىسى. دەگەنمەن، ءۇزiلدi-كەسiلدi بiزدiكi دۇرىس دەمەي-اق قويايىق، بiراق ول ايتىستى ون وراپ الاتىن ايتىستار بار بiزدە قازiر. اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرەمiز، ال، شىن مانiندە بiزدە دە ايتىستىڭ تاماشا، تەڭدەسسiز ۇلگiلەرi تۋىپ جاتىر. امانجولدىڭ، بەكارىستىڭ، مەلستiڭ، مۇحامەدجاننىڭ نەبiر ايتىستارى بار. 1998-جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پرەزيدەنتتiك سايلاۋالدى شتابى بiر ميلليون تەڭگە ءبولiپ، «ابىلاي – ايبارىمىز، ەلباسى – ەرتەڭiمiز» دەگەن اتپەن ايتىس وتكiزدiك. مiنە، وسى ايتىس iشiندەگi كەيبiر جەرiن ەسەپتەمەسەك تۇتاس بiر جاۋھار بولىپ شىقتى. تاقىرىبىنىڭ وسالدىعىنا قاراماستان، جاعىمپازدىققا ورىن بەرگەنiمiزگە قاراماستان كوركەمدiگi كەرەمەت تۋىندىلار. كيگiزدi تiلگiلەگەن اقيقات تا ايتىلدى. ادام شىداپ تىڭداي المايتىن. «حابارعا» راحمەت، سونىڭ ءبارiن بەردi. شىدادى. بەرگەنi, بiر جاعىنان ولار بايقاماي دا قالدى. سەبەبi, ايتىستى مەنەن كەيiن ەشكiم قارامايدى... ءسويتiپ، پرەمەردiڭ دە، اكiمدەردiڭ دە شامىنا تيەتiن، جانىن شىعاراتىن تالاي سوزدەر ەفيرگە شىعىپ كەتتi.
جاقىندا بiر گازەت «ايتىس توقىراپ تۇر» دەپ جازىپتى. توقىراپ تۇرعان ايتىس جوق. مەن سiزگە ايتايىن، كەشە عانا رايىمبەك باتىرعا ارنالعان ايتىستا سارا توقتامىسوۆا 28 مىڭ دوللاردىڭ جۇلدەسiن جەڭiپ الدى. مۇنى مەن ايتار ما ەدiم، ايتپاس پا ەدiم، قازىلاردىڭ ەشقايسىسى بايگەنi ساراعا بەرگiسi كەلگەن جوق. ويتكەنi, بايگەنi كوپ الىپ كەتتi ول... تارتىپ الدى سارا! تارتىپ العاندا جارقىلداعان جاۋھار جىرمەنەن، ول جىردىڭ ورىندالۋ مانەرiمەن، ايتىلۋ فورماسىمەن الدى. ايتىستىڭ بiرiنشi بولiمiنەن كەيiن تۇمانباي مولداعاليەۆ، قازاقتىڭ كادiمگi باس اقىنى «ايتىس توقتاتىلسىن، بايگەنi ساراعا بەرiڭدەر!» دەدi. «مىناۋ دەگەن عاجايىپ نارسە عوي، مەن مۇنداي ولەڭدەر جازا المايمىن!» دەدi. سونداي اقىنداردى مويىنداتقان نە دەگەن ونەر! ايتىس توقىراسا وسىنداي سوزدەر شىعا ما؟ زالداعى ءۇش مىڭ ادام شۋلاپ ول وتىر. قازاقشىلىق جولىمەن كەلسەك، رايىمبەكتiڭ ءوز ەلiنەن كەلگەن ايتاقىن ايتىستىڭ بiرiنشi جارتىسىندا سۋىرىلىپ كەلە جاتتى عوي، سوعان بەرەيiك دەگەن ادام كوپ بولدى. ايتىستىڭ ءوزiنiڭ كوزگە كورiنبەيتiن زاڭدارى بولادى، ونى دا ەسەپكە الۋ كەرەك... بiرiنشi بولiمنەن سوڭ ۇيىمداستىرۋشى نۇرلان ورازالين ءوزiنiڭ سوزiمەن ايتساق ەلدiڭ اۋانىن بايقاپ كەلۋ ءۇشiن زالعا تىڭشىلارىن جiبەردi. ولار «ايتاقىندى قولداپ وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارi ساراعا اۋىپ كەتتi» دەپ كەلدi. سارا اۋزىن اشسا جىر جاۋھارى توگiلiپ وتىردى. وسىدان كەيiن ايتىس توقىراۋ ۇستiندە دەپ قالاي ايتا الامىز؟ وسى سەكiلدi قيسىق-قىڭىر، اياقتان شالاتىن پiكiرلەر ابدەن شارشاتىپ بiتتi مەنi.
— مەنiڭ ايتىپ وتىرعانىم، جۇرسەكە، اقىنداردىڭ ايتىستىڭ ايتىس ەكەنiن ۇمىتىپ كەتەتiندiگiندە عوي. ولار بiرiنشiدەن تولعاۋعا ۇرىنىپ كەتە بەرسە، ەكiنشiدەن، بiر سۇراق قويۋمەن شەكتەلمەيدi. قارسىلاسى جيىرما شۋماقتىڭ iشiندە كومiلiپ قالعان كوپ سۇراقتىڭ ەسiندە قالعان بiر-ەكەۋiنە عانا جاۋاپ بەرەدi, قالعاندارى جاۋاپسىز كۇيدە قالادى. بەرسە مۇنىڭ دا جاۋاپتارى بiرiنiڭ ۇستiنە بiرi قاباتتاسىپ كەتەدi. ايتىستىڭ بار ءمانi مەن ءسولi - وتكiر سۇراققا ءۋاج سوزبەن جاۋاپ بەرۋ جوعالىپ بارادى، ماسەلە سوندا عوي! 
— ۇمىتىپ قالماي تۇرعاندا جاۋاپ بەرiلۋi كەرەك دەيسiڭ عوي. دۇرىس، ارينە. سەكسەنiنشi جىلدارى ايتىستىڭ تۋىن كوتەرiپ العان، كەشەگi كوپباي وماروۆتى، ماناپ كوكەنوۆتi, كوكەن شاكەەۆتi, قاليحان التىنباەۆتى كورگەن، ءداستۇردi ساقتاپ قالا بiلگەن اقىندار بار. بiرi – اتاقتى اسەلحان. اسەلحاننىڭ مەن سۇيسiنەتiن ەڭ باستى قاسيەتi قارسىسىنداعى اقىن قانداي سىن ايتتى، سونىڭ بارiنە سانامالاپ وتىرىپ جاۋاپ بەرەدi, بiر دە بiرەۋiن قالىس قالدىرمايدى. قازiر قازاقستاندا بەلسەندi تۇردە ايتىسىپ جۇرگەن 50-60 اقىن بار. ولاردىڭ بارلىعىنا بiردەي جوعارى تالاپ قويا المايسىڭ، ءبارiڭ بiردەي ءسۇيiنباي بول دەي المايسىڭ. ايتىستىڭ تالابىنا ساي كەلەتiن 20,30 بولسا، سولارعا باعا بەرۋ ارقىلى ايتىسقا باعا بەرگەن دۇرىس بولار دەپ ويلايمىن. قارا كوبەيتiپ جۇرگەن، ەشتەڭە تاۋىپ ايتا المايتىن اقىندار تولىپ جاتىر. 700-دەن اسا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسiنەن 70 جازۋشى شىعۋى مۇمكiن. بۇل دا سونداي. ەكiنشi جاعىنان قالاي بولعاندا دا اقىندار ايتىسى دايىندىقسىز بولمايدى. جاڭاعى بiرجان مەن سارا ايتىسىنىڭ تۋىنا سەبەپ بولعان نارسەنiڭ بiرi ابايدى مۇقاتۋ ەدi عوي...
جالپى، دايىندىقسىز ايتىستان جاقسى ايتىس شىقپايدى. ءۇشiنشi ماسەلە، ايتىسقا و باستا جازبا اقىنداردىڭ كوبi قارسى بولدى. حاميت ەرعاليەۆ، مىسالى. يرانبەك ورازباەۆ انا بiر جىلى «جازبا پوەزيا مەن ايتىستىڭ اراسى جىمداسىپ كەتتi» دەپ مويىنداپ جازدى. شىن مانiسiندە سولاي. جانە ايتىس جازبا پوەزيانى تومەن ءتۇسiرiپ تۇرعان جوق، ءوزi سونىڭ بيiگiنە شىقتى. قازiرگi ايتىستىڭ مىقتى اقىندارى شىقتى سول بيiككە، جازبا پوەزيانىڭ وكiلدەرiنە اينالدى. ولاردىڭ ەرەكشەلiگi, جازبا پوەزيانىڭ وكiلi بولا تۇرا ءوز ولەڭiن كەلiستiرiپ ايتا بiلەدi.
مەنiڭ ەڭ قۋاناتىن جەرiم مىناۋ. 1985-جىلدارى بەرگەن سۇحباتتارىمدا «ايتىس حح عاسىرعا بارا المايتىن شىعار» دەيتiن ەدiم. ويتكەنi, تiلiمiز ورىس تiلiنiڭ تابانىنىڭ استىندا قالدى، ءورiسi كۇننەن-كۇنگە تارىلىپ بارا جاتتى. قۇدايعا شۇكiر، ايتىس سول كۇدiكتiڭ ءبارiنiڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، جاڭا عاسىردىڭ ەسiگiن شالقايتا اشىپ كiردi. 1984-جىلى، ايتىس ەندi جاڭعىرا باستاعان كەزدە تۋعان بالالار بۇگiن ايتىستىڭ تۋىن كوتەرiپ وتىر.

ايتىستىڭ ەڭ وسال جەرi – قازىلار القاسى

— ەندi وسى امانجول التاەۆقا بۇيرەگiڭiزدiڭ نەگە سونشا بۇراتىنىنىڭ سەبەبiن ايتىڭىزشى؟ ايتىستان قالمايدى ول. قالماعانى بىلاي تۇرسىن، سۇيرەتكەن بايگە اتىنداي، وزگەلەرگە قاراعاندا ەرەكشە جاعداي جاساپ، بايگەنi بەرەسiز دە جاتاسىزدار. حالىق تا ونى كورiپ وتىر. اينۇر تۇرسىنباەۆا «جەڭبەسە دە بايگi العان، اقىندى سەندەي كورمەدiم» دەدi. سوندا دا سوزگە توقتايتىن امانجول جوق...
— 1994-جىلى ساكەن سەيفۋلليننiڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان، العاشقى رەت ماشينە تiگiلگەن الامان ايتىستىڭ بiرi بولدى. سوندا مەن قازىلار القاسىنىڭ بiرiنشi ورىندى امانجولعا بەرەمiز دەگەنiنە قارسى شىقتىم. ول مۇقاش سەيiتقازينوۆقا بەرiلەتiن بولدى. ايتىس بiتiپ، بiز كيiز ۇيگە تاماق iشۋگە كەتسەك، قازىلار القاسى قايتا قاراپ، بايگەنi امانجولعا بەرiپتi. مەن قايتىپ بارىپ، سول جەردە داۋ شىعاردىم. «نەگە سەندەر بايگەنi يىعى وزىپ تۇرعان اقىنعا بەرمەيسiڭدەر؟» دەدiم. قازىلار القاسىنىڭ توراعاسى سەرiك نەگيموۆ قايتىپ كەتiپ ەدi, ونىڭ ورىنباسارى مارقۇم شىنبولات دiلدەباەۆ باستاپ، «جاڭاارقانىڭ ءوز اقىنى السىن» دەگەندەرi بولسا كەرەك. مۇنى مەن نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ول كەزدە امانجول ءالi شيكi ەدi. قازiر ول جەتiلگەن، ابدەن بابىنا كەلگەن جۇيرiك. ناعىز سۋىرىپسالمانىڭ ءوزi. سوزگە ءسوز قايتاراتىن، جاۋاپتاسىپ ايتىساتىن اقىن. مەن قاتتى قۇرمەتتەيتiن مەلس، بەكارىس، مۇحامەدجان، بالعىنبەك، ايتاقىن سەكiلدi iرi اقىندارىمىزدىڭ كوبiسi دايىندىقتىڭ اقىندارى. ديكتوفون ءۇشiن ەمەس، ءوزiڭ ءۇشiن ايتايىن، ولاردىڭ ءبارiنiڭ قوينىندا ۇلكەن-ۇلكەن داپتەر جۇرەدi.
— ونى گازەتكە جازعاندا تۇرعان نە بار؟ دايىندىقسىز كەلمەگەنi دۇرىس قوي.
— جالپى ايتىپ جاتقانىم عوي. امانجولدا ول داپتەر جوق. قازاقتىڭ قارا ولەڭ فورماسىن جاقسى يگەرگەن. سوعان سۇيەنiپ وتىرىپ ول قارسىلاسىنىڭ وسال جەرiن ۇستاپ الىپ، جاۋاپ بەرiپ، ادەمi ايتىسادى. بiراق، امانجولدىڭ سورى، جاۋاپتاسىپ ايتىسامىن دەپ، جاتتاماي ايتىسامىن دەپ، كەيدە قارابايىرلىققا ۇرىنىپ قالادى. مۇحامەدجاننىڭ، بەكارىستىڭ، ماڭعىستاۋلىق جاڭادان شىققان نۇرلان مۇساەۆتىڭ اۋزىنا تۇسەتiن كەرەمەت كوركەم، ايشىقتى سوزدەر امانجولدىڭ اۋزىنا تۇسپەي قالادى.
— مەن امانجولدىڭ جاڭاعى اينۇردىڭ ءسوزi سەكiلدi اتالى سوزدەرگە توقتامايتىنىن، «مەن جەڭiلدiم» دەمەيتiنiن، قازىلار القاسىنا قاراپ دامەتiپ وتىرا بەرەتiنiن ايتىپ وتىرمىن عوي.
— قازاقتىڭ قازiرگi جازبا اقىندارىنىڭ ەڭ بiر دارىندىسى نەسiپبەك ايتوۆ. كەزiندە مارقۇم جاراسقان ابدiراشەۆ جابىق بايگەلەردiڭ الدىن بەرمەيتiنiن ولەڭگە قوسىپ، «اشىعىنا ايتىستىڭ، قاتىسپايسىڭ نەلiكتەن؟» دەپ ەپيگرامما جازعان بولاتىن. اقىنداردى ايتىستىڭ كەلەسi اينالىمىنا الىپ شىعاتىن، كiم جەڭگەنiن انىقتايتىن، حالىقتىڭ اتىنان سويلەيتiن، جاڭاعى نەسiپبەك سەكiلدi iرi اقىندار توراعالىق ەتەتiن قازىلار القاسى بار. ايتىستىڭ ەڭ وسال جەرi مiنە، وسى. امانجولدى الىپ شىعىپ جاتقان قازىلار القاسىن مەن شەتiنەن اتىپ تاستاۋىم كەرەك پە؟
— جاڭاشا ايتىس ۇيىمداستىرىپ كورەيiك دەپ وتىرعانداعى ويىم دا وسى، قازىلار القاسىن الىپ تاستاپ، جەڭiمپازدى انىقتاۋدى الدىمەن اقىنداردىڭ وزiنە سالسا، ولار ماملەگە كەلە الماسا عانا كەرەك دەپ قازىلار سانىن ەكi-ءۇش ادامعا ءتۇسiرiپ كورسە قايتەدi?
— ايتايىن. وسى قازىلار القاسىن جەتiلدiرۋ جولىندا نە iستەمەدiم مەن؟ ولاردىڭ سانىن 1989-جىلعى حالىقارالىق ايتىستا 21 ادامعا دەيiن كوبەيتiپ تە كوردiم. سوندا دا ىرزا بولماي تارقاستىق. باسقارىلمايدى دا، باعىنبايدى دا. مۇلدەم الىپ تاستاپ، تورەلiگiن زالداعى حالىقتىڭ وزiنە بەرiپ تە كوردiم. ءۇش قازىعا بiر عانا داۋىس بەرگiزiپ تە كوردiم. القانى ەكi قۇرامنان تۇراتىن ەتiپ، ەكiنشiسiن داۋ شىقسا دەپ، اپەللياتسيالىق القا ەتiپ تە كوردiم. بiراق، بۇل قۇرامنىڭ توراعاسى شەرحان مۇرتازا بار بيلiكتi وزiنە الىپ قويدى. بۇدان ارتىق نە iستەيمiن مەن ەندi? قازاق حالقىنىڭ قازiرگi تاڭداعى مادەنيەتiنiڭ دەڭگەيi قانداي، ايتىسقا باعا بەرۋ دەڭگەيi دە سونداي... ايتپاقشى، داۋىستى تەلەفونمەن بەرگiزiپ تە كوردiك قوي! تەلەديداردان قاي جەردiڭ قانشا داۋىس بەرگەنiن كوزدەرiمەن كورiپ وتىرسا دا جۇرت داۋىس بەرۋدiڭ ءادiل ەكەندiگiنە كۇماندi. كۇمانداناتىن ءجونi دە بار ەكەن. ونىڭ دا امالىن تاۋىپ الىپتى قۋلار. قارجىسى كوپتەر بەس ءجۇز داۋىستى بiر-اق بەرەتiن اۆتوماتقا اقشاسىن تولەپ قويىپتى عوي. تاراز قالاسى اكiمiنiڭ بiرiنشi ورىنباسارى سونى iستەتiپتi. اقىن اۋزىن اشپاي تۇرىپ تەلەديداردا داۋىس بەرiلە باستايدى. بۇعان امالىڭ قانە؟ قىزىلوردالىقتار فينالعا دەيiن جەتكەن اقىنىن قولداپ، «مۇحتار قۋاندىقوۆقا داۋىس بەرiڭiزدەر»» دەپ كادiمگi سايلاۋداعىداي كوشە-كوشەنi پلاكات iلگەن ماشينەمەن ارالاپ ءجۇرiپتi. وعان نە iستەي الامىن مەن؟
— ايتىس كوبەيiپ كەتكەنi راس. سوندا دا ءار ەكi جىلدا بiر رەت تاڭدامالى ايتىس وتكiزسەك دەگەن ۇسىنىسىمدى 1999-جىلى جازىپ ەدiم. بiر جىلى 25-قازاندا بارلىق مىقتىلاردىڭ باسىن قوسىپ، كەلەسi جىلى 16-17-جەلتوقساندا جاستاردىڭ مىقتىلارىنىڭ باسىن قوسىپ وتىرساق. سوعان مەملەكەت تاراپىنان كومەك الساق.
— 1983-جىلدان بەرi مەملەكەت ايتىسقا بiر رەت تە قول ۇشىن سوزعان جوق. بۇدان كەيiن دە سوزادى دەپ مەنiڭ يەگiم قىشىمايدى. ول ءوزiنiڭ سايلاۋلارىمەن، تۇك تاپپاسا كلاستەرiمەن اۋرە. بەكبولات تiلەۋحان مادەنيەت مينيسترiنiڭ ورىنباسارى بولىپ بارعان كەزدە بiراز جاردەم بەرەيiن دەپ شىرىلداپ ەدi, قولىنان ەشنارسە كەلمەدi. مەن 1992-جىلى بەلگiلi بiر سەبەپتەرمەن تەلەديداردان كەتتiم. سودان 1997-جىلعا دەيiن بەس جىل بويى ايتىستى ەكرانعا الىپ شىعاتىن ادام تابىلمادى. مەن ءتۇرلi مiن تاعۋشىلاردان شارشاپ كەتiپ قالعان بولاتىنمىن. سوندىقتان مۇنداي ۇسىنىستى iسكە اسىرۋ وڭاي بولمايدى.
— ايتىس قازiر قانداي كۇيدە؟ بولاشاعى نە بولادى «بالاڭىزدىڭ»؟
— ايتىس كەمەلiنە كەلiپ تۇر بۇگiن. جارقىلداعان الداسپان ول! پرەزيدەنتتiڭ دە كەمشiلiگiن بەتiنە ايتىپ جاتىر. سوڭعى بەس عاسىرداعى ايتىس ونەرiنiڭ بارلىق ءنارiن بويىنا جينادى. توپتى جارار بiلiمدi جاستار كوپ. «توقىراپ تۇر، بوقىراپ تۇر» دەگەن قولىنان تۇك كەلمەيتiندەردiڭ ءسوزi.
ەندi بۇل ايتىس قايدا بارادى؟ بۇعان دەيiن ايتىس ستيحيالى تۇردە دامىپ كەلدi. مەملەكەت تاراپىنان ونى رەتتەۋ، باعدارلاما جاساۋ دەگەن بولعان جوق. بەكبولات جاڭاعى مينيستردiڭ ورىنباسارى كەزiندە ماعان قايتا-قايتا حابارلاسىپ، «اعا، ايتىس دەگەن قاپتاپ كەتتi, وبلىستا دا ايتىس، اۋداندا دا ايتىس، اۋىلدا دا ايتىس، اتاسىنا اس بەرسە دە ايتىس، بالاسى بiر جاسقا كەلسە دە ايتىس، وسىنىڭ ءبارiن بiر ورتالىققا باعىناتىنداي جۇيە جاساپ، جۇرت ايتىستان مەزi بولمايتىنداي ەتiپ رەتتەيiك دەپ جاتىرمىز، وسىنداي بۇيرىق دايىنداپ جاتىرمىز» دەدi. بiراق، سول بۇيرىق جازىلمادى...
— ءدال وسى ۇسىنىستىڭ ءبارiن مەن 1999-جىلى «جاس الاشتا» جازدىم عوي.
— مەنiڭ پايىمداۋىمدا ءوز جۇمىسىن جوندەپ اتقارا الماي جۇرگەن اكiمدەردiڭ ورىنباسارلارى، مادەنيەت باسقارمالارىنىڭ باستىقتارى ءوز جۇمىسىنىڭ اقساپ جاتقان جەرiن جابۋ ءۇشiن، جۇرتتىڭ الدىندا جالعان ابىروي جيناۋ ءۇشiن ايتىس وتكiزۋگە كوشتi. اقىنداردىڭ كوبi مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرi. شەكەلەرiنiڭ شىلقىمايعا باتىپ جۇرگەنi شامالى. سوندىقتان ايتىسقا شاقىرسا دومبىراسىن ارقالاپ الىپ، بەس-ون تەڭگە بولسا دا تابۋ ءۇشiن بارا بەرەدi. مەنiڭ «قويا تۇرساڭدارشى، iشتەرiڭە وي تۇنسىن، ءسوز تۋسىن، تۋاتىن كەزi, تولعاعى جەتسiن» دەگەنiمدi ولار تىڭداي بەرمەيدi. شولپان قىدىرنيازوۆانىڭ الدىڭعى جىلى «جاس الاشتا» ماقالاسى شىقتى. «اينۇردىڭ نە ايتاتىنىن الدىن-الا بiلiپ وتىرامىز» دەيدi. كوپ بارا بەرگەن سوڭ امال جوق، قايتالاۋعا ۇشىرايدى عوي. ءاربiر iرi iس سەكiلدi, ايتىستىڭ وسىنداي ءوز پروبلەمالارى ءوز باسىنا جەتەرلiك.
ايتىستى رەتكە كەلتiرۋدi مەن ءوزiم دە ويلاپ ءجۇرمiن. قازiر مەنiڭ قولىمدا ليتسەنزيام بار. ايتىس وتكiزiپ جاتقان كەز كەلگەن مىرزانى سوتقا بەرiپ بىت-شىتىن شىعارا الامىن. بiراق، مەن وعان بارمايمىن. ليتسەنزيا الىپ الۋعا ءماجبۇر بولدىم عوي. اقتوبەدەن سەرىك ەرعالي دەگەن بiر ءداۋ شىعىپ، ليتسەنزيا الىپ العان سوڭ، ايتىسقا 22 جىل ءومiرiمدi بەرگەن مەن قالاي ايدالادا قالامىن؟
مۇنىڭ تاعى بiر سوراقى جاعى بار. قاراعاندىداعى ايتىسقا بارعاندا قوناقۇيدە تەلەديداردان بۇرىنعى بiر ايتىستى كورiپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتiپپiن. تاڭەرتەڭ تۇرسام... ءالi ايتىس بەرiپ جاتىر. باسقا ايتىستى. سويتسەم، ولاردا كۇندە وسى ەكەن. قاراعاندىلىقتار «ايتىسقا تويىپ بiتتiك» دەپ وتىر. ەندi وسىنىڭ بارiنە تىيىم سالىپ، بiر ورتالىقتان جۇرگiزiپ، ايتىستاردى ءتۇسiرiپ، تەلەارنالاردان كورسەتiپ وتىرساق بولماي ما؟ نەگە ول جالعىز «قازاقستان-1» ارناسىنىڭ ەنشiسi بولۋى كەرەك؟ باسقا ارنالارعا دا بەرۋ قاجەت. ال، ول ۇلكەن اقشا. ونداي اقشا مەندە جوق. بiردە «كۆن-دى» كوردiم. وزدەرiنiڭ 6 كامەراسى بار ەكەن. كەلدi, ءتۇسiردi, 31-ارناعا دايىنداپ بەردi. قانداي راحات! ايتىستى دا سويتۋگە بولار ەدi. ايتىستان قالمايتىن، بiر ايتقانىن ءجۇز قايتالايتىن قۋلارعا تىيىم سالىنسا. كiم بۇگiن بابىندا تۇر، سولار عانا شاقىرىلسا. كەشەگi رايىمبەكتiڭ ايتىسىنا شىمكەنتتەن تەك مارجان ەسجانوۆا شاقىرىلدى. نەگە؟ ويتكەنi بۇل ايتىس باتىرلىققا، ەرلiككە ارنالعان جارىس بولۋى تيiس ەدi. ول تاقىرىپتى باسقالارعا قاراعاندا مارجان جاقسى اشا الادى. باس بايگەنi الماسا دا مارجان ءۇمiتiمiزدi اقتادى. ءدال سول سياقتى ءار اقىننىڭ ءوزiنiڭ وڭ جامباسىنا كەلەتiن تاقىرىبى بولادى.
ودان بولەك اقىنداردىڭ اراسىنداعى پەندەشىلiك، ادامي قاتىناستار دا ءارتۇرلi. بiرiن-بiرi كورگiسi كەلمەيتiن اقىندار بار. الماتىداعى بiر ايتىستا مۇحامەدجان مەن داۋلەتكەرەي ەكەۋi ەكi جاققا قاراپ وتىرىپ ايتىستى. ولاردى نەگە ايتىستىرۋىمىز كەرەك؟ كەشە كەزدەسكەن اقىنداردى بۇگiن قايتا شىعارعاننىڭ نەسi دۇرىس؟ بiز جيۋري دەگەندi قولدان جاساپ الامىز دا، جيۋريiمiز دانىشپان بولىپ شىعا كەلەدi.
ايتىس قالاي بولعاندا دا تەلەديداردان بەرiلمەسە، قالىڭ ەل كورمەسە ايتىس ەمەس. ياعني، ونىڭ تەلەارنالارعا لايىقتالعان فورماسىن تابۋىمىز كەرەك.
تاعى بiر ماسەلە. اۋدارما. بىلتىر بiز ماسكەۋدە ايتىس وتكiزدiك. مەن ولاردىڭ «كۋلتۋرا» دەيتiن ارناسىنان تەحنيكا ساتىپ الىپ ەدiم، الگiلەر ايتىستىڭ باسىن كوردi دە تاڭ-تاماشا قالدى. سۋىرىپسالمالىققا، سۇلۋلىققا. ماعان جاتىپ جابىستى. «اۋدارىپ بەر، بiز ءوز ارنامىز ارقىلى الەمگە تاراتايىق» دەيدi. ايتىستىڭ ءبارiن ەمەس، قىسقا دا ادەمi نۇسقالارىن اۋدارىپ بەرۋگە بولادى عوي. بەكارىس پەن جiبەكتiڭ ايتىسى دەيiك. مەن قازiر 4 ايتىستى اۋدارىپ ۇستاپ وتىرمىن. ادام بiلمەيتiن بiر اقىن اۋدارىپ بەردi. ەندi سونىڭ دىبىسىن جازىپ، استىنا جۇگiرتپە جولىن دايىنداساق، جەتiپ جاتىر. قازاقتىڭ ايتىسى قالاي ماقتانساق تا جاراسادى، بۇل تەڭدەسi جوق فەنومەن، قۇبىلىس. بiزگە ەڭ جاقىن دەگەن قىرعىزدىڭ ايتىسى ايتىس ەمەس، بالاڭ كۇيدە قالعان بiرنارسە. ولاردىڭ جازبا پوەزياسى قانداي دەڭگەيدە بولسا، ايتىسى دا سول دەڭگەيدە. مەن بiر رەتتە «اعىلشىنشا ايتىسساق الەمدi جاۋلاپ الار ەدiك» دەپ ەدiم. ازiرگە ورىس تiلiندە بولسا دا بiراز اۋديتوريانى باۋراپ الۋىمىزعا مۇمكiندiك بار عوي. بiراق، وسىعان وڭ قاباق تانىتىپ وتىرعان يا «حابار»، يا «قازاقستان» ارناسىنىڭ باسشىلىعى جوق. تiپتi بiز شارت ءتۇزiسiپ، بiر جىلدان بەرi جۇمىس iستەپ كەلە جاتقان «قازاقستاننىڭ» باسشىلارى كەرەك ەتپەيدi. ولار ايتىستى ەڭ بiر سورلى حابار رەتiندە كورەتiن ءتارiزدi. نەگە ەكەنiن تۇسiنبەيمiن، ميىم جەتپەيدi. باردىم، تابالدىرىعىن توزدىردىم. ماۋسىم ايىندا تاماشا ايتىس وتكiزدiك، بەس ماشينا تiگiلدi. سول ايتىس دايىن تۇر، بەرiلمەيدi. بۇل نە دەگەن كوزقاراس؟
— نە جاۋاپ بەرەدi سوندا؟
— كورسەتەمiز دەيدi, بiراق، كورسەتپەيدi. انەۋكۇنi بiر ايتىستى ەفيردەن الىپ تاستادى. ءشاريپا دەگەن قىزمەتكەرلەرiنە بiراز ءسوز ۇناماي قالىپتى. قانداي ءسوز دەپ سۇراسام، بiزدە قازiر شەتەلدiڭ ەسكi كيiمدەرiن اكەلiپ، «ودەجدا نا ۆەس» دەپ ساتىپ جاتىر عوي. باۋىرجان قاليوللا دەگەن اقىنىمىز جۇرتتىڭ ەسكi-قۇسقىسىن كيiپ جاتقانىمىزدى ادەمiلەپ تۇيرەپ وتكەن، سونى «بۇل سوزدەر نازارباەۆتىڭ يميدجiنە زيان كەلتiرەدi» دەيدi. «ويباي-اۋ، بۇل ءومiردiڭ شىندىعى عوي!» دەيمiن مەن. پرەزيدەنتتiڭ اينالاسىنداعىلار تۋرالى ايتادى اقىندار. ءبارiن ءبۇلدiرiپ وتىرعان سولار دەيدi. قاي جەرگە بارساڭ دا، بيزنەستiڭ جاقسىسىنا يە بولاتىن دا، «بولاشاق» ستيپەندياسىمەن شەتەلگە وقۋعا كەتەتiن دە اكiمدەردiڭ بiرi بالدىزى، بiرi قۇداسى. ول دا ءومiردiڭ شىندىعى عوي!. سوسىن ارنانىڭ ديرەكتورىنا بارىپ ەسكەرتتiم دە، «قازاق ادەبيەتiنە» «اقيقاتتى ايتپاسا نەسi ايتىس؟» دەپ كولەمدi ماقالا بەردiم. ايتىس ءومiر شىندىعىن ايتقانىمەن قۇندى. بۇل تۇرiمiزبەن بiز «قازاقستاندا» دا وڭبايمىز. تەلەارناداعىلار ايتىستى كونتسەرتكە اينالدىرعىسى كەلەدi. ايتىس كونتسەرت ەمەس. حالىقتىڭ iشiندەگi قىجىلىن شىعارماعان ايتىستىڭ ەشكiمگە قاجەتi جوق! ايتىستىڭ جولىن كەسiپ وتىر بۇلار. مiنە، بiز وسىنداي كۇي كەشۋدەمiز...
— سونىمەن، ايتىستىڭ بۇگiنگi تاڭدا وزگەرiس تiلەپ وتىرعانىمەن كەلiسەسiز عوي؟
— كەلiسكەندە قانداي! ايتىسقا جاڭا لەپ كەلۋi كەرەك! ول لەپ قايدان كەلەدi, ونى مەن بiلمەيمiن. ءوزiم كەتەيiن دەپ ءجۇرمiن، شارشادىم. استاناداعى لابوراتوريامىز ايتىستى جيناپ، زەرتتەپ، جاريالاۋ iسiمەن اينالىسىپ جاتىر. «قازiرگi ايتىستار» دەگەن 2 توم كiتاپ شىعاردىق. وقۋلىق دەڭگەيiندە، تاپتىرمايدى. ءۇشiنشi تومىن دايىنداپ، قىزمەتكەرiمiز نەسiپبەك ايتوۆ كوررەكتۋراسىن جاساپ جاتىر. جاڭا جىلعا دەيiن شىعادى. «ايتىس» دەگەن 15-16 بەينەتاسپا دايىندادىم. ونىڭ ارجاعىندا جيىرما جىلعى ايتىستىڭ بارلىق ءتاۋiر نۇسقالارى مەنiڭ ارحيۆiمدە جاتىر. سولاردى توپتاپ جيناق ەتiپ شىعارۋ، سد ديسكiلەردi شىعارۋ، جەكە اقىنداردىڭ ديسكiلەرiن شىعارۋ. تولىپ جاتقان جۇمىس. تۇتاس ينستيتۋتتىڭ جۇمىسى عوي. قاشاتىنداي بار، شارشاپ كەتتiم. بiتتi ساۋدام...
بىلتىر ماسكەۋدە ايتىس وتكiزگەندە ەلشiمiز قىرىمبەك كوشەرباەۆ جىل سايىن رەسەيدiڭ استراحان، التاي، ومبى سەكiلدi ايماقتارىندا 25-قازاندا ايتىس وتكiزۋدi موينىنا الىپ ەدi... مەن بىلتىر ايتىس ءۇشiن ماسكەۋگە ءۇش رەت باردىم. ەشكiم ماعان iسساپار قارجى بەرگەن جوق. مەنiڭ قولىم تيمەگەنiنەن ايتىس وتپەي قالماۋى كەرەك، بۇل ۇلكەن ماسەلە. ماسكەۋدiڭ قازاقتارى الماتىنىڭ تويىنعان قازاقتارى ەمەس، بiز بارعاندا توبەلەرiنە حان كوتەرiپ ءولiپ قالا جازدادى. ۆوكزالعا نە بiر عىلىم دوكتورلارى كەلiپ شىعارىپ سالىپ، «ماسكەۋدiڭ اسپانىن قازاقتىڭ ءانi مەن جىرىنا بولەڭدەرشi! بiزدiڭ دە مەرەيiمiز بiر ۇستەم بولىپ تۇرسىنشى!» دەدi... باۋىرىم، بiراز نارسە ايتتىق قوي دەيمiن، ءا؟
— ايتىستىڭ، ياعني قازاقتىڭ مەرەيiن اسپانداتا بەرiڭiز، اعا!
سۇحباتتاسقان ومiرزاق اقجىگىت
Abai.kz