تورعاي، سەنەن كوردىم ەرلىك بۇلاعىن،

سول بۇلاعىڭ بولدى ۇلعايىپ ۇلى اعىن.

جەر تۇبىندە كىسىنەسە ءبىر جىلقى،

قۇلىندارى قايشىلايدى قۇلاعىن.

قادىر مىرزا ءالى

قازاقتىڭ قادىرى – قادىر اعامىزدىڭ وسى ءبىر ولەڭ شۋماعىنان ساناسىنىڭ ساڭىلاۋى بار زيالى وقىرمانداردىڭ كورنەكتى اقىننىڭ نەگىزگى ايتپاق ويىن بىردەن اڭعارارى انىق. قازاقتىڭ ۇلى دالاسىنان ەجەلدەن ەنشىسى ەشقاشان بولىنبەگەن تورعاي جەرى – ەلىمىز ءۇشىن تۇركىستان مەن ۇلىتاۋ سىندى قاسيەتتى دە كيەلى مەكەن بولىپ سانالادى. وسى قاسيەتتى مەكەندە قازاقتىڭ ھاس باتىرلارىنىڭ ءبىرى ەمەس بىرەگەيى سانالاتىن شاقشاق جانىبەك بابامىز بەن الاش اسىلدارى – احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اتالارىمىز دۇنيەگە كەلگەن. مۇنداي اتاق-داڭقتارى جەر بەتىنە جايىلعان جاندار، سانامالاي باستاساڭ بۇل وڭىردە جەتىپ ارتىلادى. جەر كولەمى جاعىنان ەۋروپانىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتىنە پارا-پار تورعاي جەرى (جانگەلدى اۋدانى دەپ اتالادى – اۆت.) سوڭعى كەزدەرى كەڭ بايتاق جەرىمىزگە سۇق كوزدەرىن قاداعان رەسەيلىكتەردىڭ تىكەلەي نىسانىنا اينالدى.

ولار بۇل نيەتتەرىن ەشكىمنەن دە جاسىرماي، (روسكوسموستىڭ وكىلدەرى – اۆت.) تورعاي جەرىنە ولەردەي جەرىك ەكەندەرىن اشىقتان-اشىق ايتىپ ءجۇر. بۇل سوزىمە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتتەرىندە بەرىلىپ جاتقان جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەلدەي ەسىپ جۇرگەن اقپاراتتار ايقىن دالەل بولا الادى. باعى جانباعان تورعاي جەرىن رەسەيلىكتەر سىناق الاڭىنا (پوليگون) اينالدىرايىن دەپ جاتىر ەكەن – دەگەن ءسوز قۇلاعىما جەتىسىمەن جايلى ۇيىمدە جاي تاۋىپ جاتا الماي، ءبىر عاسىردان استام تاريحى بار ۇلت باسىلىمدارىنىڭ اتاسى سانالاتىن «قازاق» گازەتىنە «تورعايداعى تولقۋ» اتتى ماقالا (№ 32, 18 تامىز) جازدىم. بۇل مەنىڭ تۋعان جەرىم – تورعايىما، ونداعى تىنىشتىعىمىزدى ەشكىمگە بۇزعىزبايمىز – دەپ بوزتورعايلارداي شىرىلداعان جەرلەستەرىمە قوسقان ءۇنىم ەدى. ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەز كەلگەن قازاق ازاماتىنا اتامەكەنىنىڭ تاعدىرى تارازى باسىنا تارتىلىپ جاتقاندا، بوزتورعايداي شىرىلداپ ونىڭ تاعدىرىنا ارالاسپاسا ۇلكەن سىن ەمەس پە؟! اركىمنىڭ تۋعان جەرى – مىسىر شاھارى. باقىت قۇسى باعىنا قونعان 1970-1987, 1991-1997 جىلدارى تورعاي ءوڭىرى قالاي كوركەيىپ ەدى؟! وسى ۋاقىتتارى ونىڭ باعىندا ءجۇرىپ ەسەيگەنىمدى، قاناتىمنىڭ قاتايعانىن قالاي ۇمىتايىن؟! تاعدىر تالكەگىنە ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت ۇرىنعان تورعاي حالقىنىڭ ءار كەزەڭدە كورگەن «قىزىعى مەن شىجىعى» از بولماعان. بىراق «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەپ جەرگىلىكتى جۇرت باستارىنا تۇسكەن قيىندىقتارمەن ءوز بەتتەرىنشە كۇرەسىپ كەلەدى. كىندىكتەرىنەن كۇرمەلىپ بايلانعان اتاجۇرتىن قيماعاندىقتان تاعدىرلارىنىڭ كەرمەك ءدامىن مول تارتسا دا، تاباندىلىقتارىنان تايماۋدا. ءبىر ءسات ستاتيستيكاعا كوز جۇگىرتسەك، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى تورعاي حالقىنىڭ (اۋدان بويىنشا – اۆت.) سانى 34600 ادام بولعانىن كورەمىز. تاريحتى ودان ءارى پاراقتاي تۇسسەك، تورعاي جۇرتىنىڭ سانى وتكەن 1932 جىلدىڭ باسىنداعى 47000 ادامنان، قولدان جاسالعان اشتىقتان قىرىلعانى بار، باس ساۋعالاپ جان-جاققا بوسىپ كەتكەندەرىن قوسىپ ەسەپتەگەندە 10 مىڭعا جەتپەيتىن تورعايلىق قالعانىن كورەمىز. مۇنى بۇكىل قازاق جۇرتى، قازاق ەلى باسىنان وتكەرگەن ناۋبەتتىڭ كەسىرى دەپ قابىلداساق، قازىرگى تورعاي حالقىنىڭ سانى 11 مىڭعا جەتەر-جەتپەس بولىپ قالعانىن نەمەن تۇسىندىرەمىز؟!

بۇل تورعاي جۇرتىنىڭ ناۋبەت جىلدارىنداعىداي بەتتەرىنىڭ اۋعان جاعىنا باس ساۋعالاپ كەتتى دەگەن ءسوز ەمەس. مەن مۇنى وقىرماندارعا ەلباسىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان ەلەڭ-الاڭ ءولارا تۇستارى ايتقان: «ءاربىر ادام ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە، ونىڭ باي دا داڭقتى تاريحىنا، ونىڭ بولاشاعىنا ءوزىنىڭ قاتىستى ەكەنىن ماقتانىشپەن سەزىنە الاتىنداي ءىس-قيمىل جۇيەسىن جاساۋى قاجەت». (ن. نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قوعامنىڭ بىرلىگىندە») دەگەن سوزىمەن تۇسىندىرەر ەدىم. بۇل تورعايلىقتاردىڭ ەلباسىمىزدىڭ ايتقان سوزىنە سەنىپ، سەنىم ارتتى دەگەن ءسوز. سول تۇستارى رەسەيدىڭ قابا ساقال سولجەنيتسىن دەگەن جازۋشىسى اقپارات بەتتەرىنە «رەسەيدى قالاي گۇلدەندىرەمىز؟» اتتى كولدەي ماقالا جازىپ، قازاقستاننىڭ – سولتۇستىك 5 وبلىسى ەجەلدەن رەسەيدىڭ جەرى ەدى دەپ كولگىرسىدى. وعان جىندى ادامداي جەلپىنىپ سويلەيتىن ساياساتكەرسىماق جيرينوۆسكي دەگەن اپەرباقان قوسىلىپ، تەلەديداردان قولىن وڭدى-سولدى سەرمەپ: «قازاقتارعا قالا سالىپ كەرەگى نە؟ (استانانى ايتىپ وتىر – اۆت.) ولار كوشىپ-قونۋعا ەتتەرى ۇيرەنگەن كوشپەندى حالىق، كيىز ۇيلەرىن ارقالاپ، باستارىنىڭ اۋعان جاعىنا بارا  بەرسىن. بىزگە تيەسىلى جەرىمىزدى بوساتىپ بەرسە بولعانى» دەپ لەپىردى. كوبىك اۋىز كوپىرمە جيرينوۆسكيدىڭ سول سوزدەرىن تىڭداعان كورەرمەندەر ەستەرىنەن شىعارماعان بولار. ولاردىڭ نەگىزسىز ايتقان سوزدەرىنە يمانداي سەنگەن بۇرىنعى كسرو-نىڭ باس حاتشىسى (حالىق اراسىندا مەڭدى ميحايل دەگەن اتى قالعان – اۆت.) گورباچەۆ سول تۇستارى بيىك مىنبەردەن: «قازاقتانداعى رەسەيگە تيەسىلى 5 وبلىسىمىزدى نە ىستەيمىز؟» دەپ مىڭگىرلەدى. وزدەرىنە باعىنىشتى بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحىن تەرەڭ بىلمەگەن (بىلسە الىپ وداقتى ورعا قۇلاتپاس ەدى عوي – اۆت.) جەتەسىز باسشى نە دەمەيدى؟! ونداي اۋمەسەرمەن ايتىسىپ كىم بايگە العان؟! سولتۇستىك وبلىستارىمىزدىڭ تاعدىرى وسىلاي نەگىزسىز تارازى باسىنا تارتىلعاندا ەلباسىمىز، امالسىزدان شەكارامىزدى شەگەندەۋ ماقساتىندا ۇلى اباي ەلى – سەمەي وبلىسى مەن الاشتىڭ ارداعى، ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەلى – تورعاي وبلىستارىن جابۋعا ءماجبۇر بولدى. سول سەبەپتەن بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قوستاناي وبلىسىنا قونىس اۋداردى. بۇل ارەكەتتەرىنەن ولار ۇتپاسا، ۇتىلمادى. ۇلى دالامىزدىڭ ۇلاعاتتى ۇل-قىزدارى اتانىپ ۇلتىمىزدىڭ، قازاق جەرىنىڭ اتىن شىعاردى. بىراق، وزدەرىن بۇرىنعىداي قازاقتاردىڭ، «ۇلكەن اعالارىنداي» سەزىنەتىن ورىستار، ولارسىز كۇندەرىمىزدى كورە المايتىنداي، ودىرايىپ اقىل ايتۋلارىن، بولاشاعىمىزعا جول كورسەتۋلەرىن قويار ەمەس. بىزدەردى «جارىلقاماق» نيەتتە تورعاي توڭىرەگىنەن سىناق الاڭىن (پوليگون) اشىپ، «كوپ دۇنيەگە» كوزىمىزدى اشۋعا تالپىنىس جاساۋدا. تالپىنىس – دەگەنىم جۇقالاپ ايتقانىم بولار، بار شارۋالارى تورعاي جەرىنە تىرەلىپ قالعانداي، تاس كەنەشە جابىسىپ، قادالعان جەرىمىزدەن قان الماي تىنبايمىز – دەگەن قالىپ تانىتۋدا. ولاردىڭ بۇل نيەتتەرىن بارىنشا قولداپ، سولاردىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن قورعانىس جانە اەروعارىش ءمينيسترى – بەيبىت اتامقۇلوۆ مىرزانىڭ ىستەپ جاتقان ىسارەكەتىن تۇسىنە الماي، شاقشاداي باسىم شاراداي بولدى. بۇل ءسوزىمدى ونىڭ بۇكىل ەلىمىزدىڭ الدىندا اشىقتان-اشىق رەسەيدىڭ مۇددەسىن قورعاپ شىر-پىر بولىپ جۇرگەنىن كۋاگەر كەرەك ەتپەيتىن كوزىممەن كورگەننەن كەيىن ايتىپ وتىرمىن.

اعىمداعى جىلدىڭ 6 قازانىندا جانگەلدى اۋدانىنىڭ ورتالىعى تورعاي سەلوسىندا «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان الداعى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ «سويۋز-2» زىمىرانىن عارىشقا ۇشىرۋىنا بايلانىستى، ونىڭ قورشاعان ورتاعا قانداي اسەرى بولاتىنى جايلى قوعامدىق تالقىلاۋ بولىپ ءوتتى. سول قوعامدىق تالقىلاۋعا وبلىس اكىمى ارحيمەد بەگەجانۇلى مۇحامەدوۆ، عارىشكەر ايدىن ايىمبەتوۆ، رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق قورشاعان ورتانى قورعاۋ (ەكولوگيا) كوميتەتىنىڭ باسقا دا مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىناسىپ، زىمىراننىڭ زياندى ەمەستىگىنە تۇسىنىك بەردى. «وتىرىكشىنىڭ كۋاگەرى قاسىندا» دەگەندەي اتامقۇوۆتىڭ ەرتىپ كەلگەن ادامدارى، ونىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەرىنە باستارىن شۇلعۋمەن بولىپتى. اسپاننان زىمىرانداردىڭ قالدىقتارى جاۋاتىن اقكول اۋماعىنان سىنامالار الىنىپ، لابوراتوريالىق تەكسەرىستەن وتكەنىن راستاپتى. ولاي بولاتىن بولسا، ولار وسى ماقالانىڭ سوڭىندا ايتىلاتىن وقىس وقيعانى نەمەن تۇسىندىرەدى؟! جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ: «سوڭعى كەزدەرى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا ءتۇرلى بەلگىسىز اۋرۋدىڭ بەلەڭ الىپ، بارا جاتقانىن» ايتىپ، قانداي كومەك بولار ەكەن؟ دەگەن سۇراعىنا، قاتار ورنالاسقان ەكى اۋىلعا (اقكول، يۋجنىي) ەكى «جەدەل جاردەم» اۆتوكولىگىن بەرەمىز» دەپ الداۋسىراتىپتى».

ايتا كەتەيىك، اتامقۇلوۆ مىرزا سول جيىنعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلىپتى. جيىن بارىسىندا ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت ءسوز الىپ، ۇشىرىلۋى جوسپارلانىپ وتىرعان زىمىرانداردان جەرگىلىكتى حالىققا تيەر ەش زالالى بولمايتىنىن قايتا-قايتا ايتىپ، «اعىنان» جارىلىپتى. سول زىمىرانداردى قازاقستاننىڭ بوس جاتقان جەرلەرىنە نەگە جىبەرمەيسىزدەر، سوندا نەگە قۇلاتپايسىزدار؟» دەگەن جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ سۇراعىنا: «عارىشقا ۇشىرىلاتىن زىمىرانداردىڭ كەڭىستىكتە ءوز تراەكتورياسى، ءوز جولى بولادى. ونى وزگەرتۋگە بولمايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اسپان استى قانشاما كەڭ بولسا دا، وندا بوس ورىن جوق» دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. قايىرلى بولسىن! ول قىزدى-قىزدىمەن «روسكوسموستىڭ» وكىلى رەتىندە جاۋاپ بەرگەنى نەسى؟! قىزدى-قىزدىدان شىعادى، وسى ماسەلە العاش قوزعالعاندا، تورعاي جۇرتى ۇكىمەت باسشىسىنا، ونىڭ مۇشەسى اتامقۇلوۆ مىرزاعا اشىنىپ اشىق حات جازعان بولاتىن. سوندا ەكىنشىسى بۇكىل ەلىمىزدىڭ الدىندا تەلەارنالاردان: «بۇل ماسەلە بويىنشا تورعاي جۇرتىنا ءوزىم بارىپ تۇسىنىك بەرەمىن» دەپ ۋادە بەرگەن ەدى. بىراق «سان-ساپالاق» جۇمىستان قولى بوساماي، تورعايلىقتارعا تەك 6 قازان كۇنى توبەسىن كورسەتتى.

ول ءبىر سوزىندە: «بىزدەر باسىندا عارىشقا ۇشىرىلاتىن زىمىرانداردىڭ قالدىقتارىن قوستانايدىڭ توڭىرەگىنە قۇلايتىنداي ەتىپ جوسپارلاعان ەدىك، بىراق ول ماڭدا ەلدى-مەكەندەردىڭ ءبىر-بىرىنە تىعىز ورنالاسقانىن ەسكەرىپ، ول رايىمىزدان تەز قايتتىق» دەپ قالدى. اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى – دەگەن. كەزىندە قاراڭعىلىقتان قالىڭ ۇيقىعا كەتكەن قازاقتى، جەرلەس احمەت، مىرجاقىپ اتالارىمىز ءبىرى ماسا بولىپ ىزىڭداپ، ەكىنشىسى «ويان، قازاق» دەپ وياتا الماسا، ول زامان قازىر ارتتا قالعان. قازىرگى قازاقتىڭ «ويلان قازاق» دەپ رۋحاني جاڭعىرۋ جايلى وي ويلاپ جۇرگەنىنەن اتامقۇلوۆ مىرزانىڭ حابارى بولماعانى ما؟!

سوندا، سول جيىنعا قاتىناسىپ وتىرعان راحىم رىسكەلدين اعامىز: «سول سەبەپتەن تورعايدى قۇرباندىققا شالىپ وتىرمىز» دەسەيشى دەپتى. سول كەزدە اتامقۇلوۆ مىرزا: «سىزدەر قانشا جەردەن بۇل ىسكە قارسى بولساڭىزدار دا، بۇل ماسەلە بويىنشا 2014 جىلى ەكى ەل باسشىلارى كەلىسىپ قويعان شارۋا. بۇرىنعى وبلىس اكىمى سادۋاقاسوۆ پەن اۋدان اكىمى ا. كەنجەعاريندەردىڭ: «رەسەيدىڭ زىمىراندارىن تورعاي جەرىنە قۇلاتۋىنا جەرگىلىكتى حالىق قارسى ەمەس» دەگەن قولدارى قويىلعان قاعاز دا بار ەكەنىن العا تارتىپتى. ايتەۋىر قانداي دەڭگەيدەگى باسشى بولماسىن، قارا حالىقتى قالقان قىلىپ الدارىنا تارتۋلارىن ادەتتەرىنە اينالدىرىپ الدى عوي! بۇل ماسەلەگە اكىمدەردىڭ قانداي قاتىسى بار؟! «جەر تۋرالى زاڭىمىزدا» اكىمدەردىڭ وعان بيلىگى جۇرمەيتىنى انىق جازىلعان عوي. ودان مينيستر مىرزانىڭ حابارى بولماعانى ما؟! جۇرت ونىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزىن «سۋعا كەتكەن تال قارمايدىعا جاتقىزىپتى. سوندا دا، وسى ماسەلە جونىندە اۋداننىڭ بۇرىنعى اكىمى اتتاس ءىنىم كەنجەعارينمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەنىمدە: «اسەكە، بولعان ءىستىڭ قاي باسشى اراجىگىن اشىپ ايتسىن؟! مەن «روسكوسموسقا» جەر ءبولۋ جونىندە ەشقانداي قاعازعا قول قويعان جوقپىن. وعان قۇقىم دا جوق. ونى ايتىپ جۇرگەن ادامنىڭ ءبىلىمى جەتپەگەنى مە؟!» دەگەن بولاتىن. مەن تورعايدا بولعان وسى قوعامدىق تالقىلاۋدىڭ بەل ورتاسىندا بولعان، جاسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان نۇريددەن مولدابەكوۆ اقساقالمەن تىلدەسكەنىمدە، ول كىسى ماعان: «قالقام، اسقارجان، مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەنى شەشۋ كەزىندە قىزۋ پىكىر-تالاس بولاتىنى بەلگىلى. مەنىڭ بايقاعانىم، وسى جيىندى باسقارىپ وتىرعان وبلىس اكىمى ا. مۇحامەدوۆ قىزبالىققا سالىنباي، ۇلكەن سابىرلىلىق تانىتقانى بولدى. ونىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جۇرەگىمەن تەرەڭ ءتۇسىنىپ وتىرعانىن كوكىرەگىمنىڭ كوزىمەن كوردىم. قازاقتا: «ىمعا تۇسىنبەگەن، دىمعا تۇسىنبەيدى» دەگەن ءسوز بار ەكەنىن بىلەسىڭ، سونىڭ كەبى كەلدى» دەگەن ەدى. جيىن بارىسىندا اتامقۇلوۆ مىرزا: «سىزدەردىڭ اۋداندارىڭىزعا قاراستى اقكول مەن قاراسۋ اۋىلدارىنىڭ ماڭىنداعى شوپتىكول ەلدى-مەكەنىنە تيەسىلى 76 مىڭ گەكتەر جەرگە زىمىران قالدىقتارى قۇلايدى. ول قالدىقتاردى جيناپ الۋعا رەسەي تاراپىنان جىلىنا 152 ملن. تەڭگە بولىنەدى. ونى ءۇش جىلعا كوبەيتسەڭىز 456 ملن تەڭگە بولادى. ەكى ەلدىڭ باسشىلارىنىڭ كەلىسىم شارتى وسىنداي» دەگەندە كاكىمجان كاربوزوۆ دەيتىن اقساقال: «وندا ەكى ەلدىڭ باسشىلارى كەلىسىپ شەشكەن شارۋاعا» ءبىز ارالاسپايىق، قايتا وعان قولداۋ كورسەتەيىك» دەپ سىلق ەتە ءتۇسىپتى.

ۇنەمى اكىم-قارالاردىڭ قاسىندا جۇرەتىن اقساقالدىڭ بۇل ءسوزىن، جيىنعا قاتىناسۋشىلار «وسى كىسى بىردەنەنى ءبىلىپ، ءجون ءسوز ايتىپ وتىردىعا» جورىپ، باستارىن شۇلعىپتى. ودان ارعىسى، ايتپاسا دا بەلگىلى عوي. وبلىس اكىمىنىڭ: «وسى قوعامدىق تالقىلاۋدان كەيىن كوميسسيا مۇشەلەرى ناقتى شەشىم قابىلداپ، ولاردىڭ شەشىمدەرى ورتالىقتاعى قۇزىرلى ورگاندارعا جىبەرىلىپ، ءتيىستى ساراپتاما جاسالادى» دەگەن ءسوزى جايىنا قالىپ، جوعارعى جاققا: «قوعامدىق تالقىلاۋ ءساتتى ءوتىپ، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ باسىم بولىگىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى» دەگەن بايانحات جولدانسا كەرەك. وسى عارىشقا ۇشىرىلىپ جاتقان زىمىرانداردىڭ زياندى جاعىن جىر قىلىپ، ايتۋعا بولادى. بىراق، ول جايىندا ءسوز بولا قالسا، ءتىلىمىزدى تىستەپ شىعا كەلەتىنىمىزدى تۇسىنبەيمىن. وتكەن 80 جىلداردىڭ باسىندا تورعاي ءوڭىرىنىڭ اققۇم، ايىرقۇم اتتى اۋىلدارىندا اقبوكەن دەپ اتايتىن كيىكتەردىڭ توپ-توپ بولىپ، مىڭداپ قىرىلىپ قالعانىن كۋاگەر كەرەك ەتپەيتىن كوزىمىزبەن كوردىك. سول كەزدە اۋدان باسشىلارى: «بۇل رادياتسيادان بولعان» دەپ قانشا جەردەن دابىل قاقسا دا، موسكۆادان، الماتىدان ارنايى شاقىرتىلعان پروفەسسورلار ولاردىڭ سوزدەرىن بوس بولجامعا بالاپ، كيىكتەردىڭ قىرىلۋىنا «پاستەروليوز» اۋرۋى سەبەپكەر بولدى دەپ دياگنوز قويعان بولاتىن. سول دياگنوز قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە ءبىر وزگەرمەي كەلەدى.

تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق – دەگەندەي، اتامقۇلوۆ مىرزا دا عارىشقا ۇشىراتىن زىمىرانداردى ەكولوگيالىق تازا ونىمگە بالاپ، ولارعا شاڭ جۋىتپاۋدا. ول تورعايدا بولعان قوعامدىق تالقىلاۋدان كەيىن، 31 تەلەارنانىڭ جۇرگىزۋشىلەرىنە وسىنداي سۇحبات بەرگەن بولاتىن. وسى تەلەارنانىڭ وپەراتورلارى سول كەزدەرى اقكول اۋىلىنا (احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىزدىڭ تۋعان اۋىلى – اۆت.) ارنايى بارىپ، كورگەن جاننىڭ جانى تۇرشىگەتىن ءتۇسىرىلىم ءتۇسىرىپ، ونى كوزى قاراقتى كورەرمەندەرگە كورسەتكەن بولاتىن. سول كورسەتىلىمدى كورگەن جانداردىڭ توبە شاشتارى تىك تۇرعان-اق شىعار! ءبىر اۋىل تۇرعىنىنىڭ سويىپ جاتقان سيىرىنىڭ ىشىنەن ەكى باستى بۇزاۋ شىعىپتى. بۇل تابيعي اۋىتقۋدىڭ العاشقى بەلگىسى ما دەپ قالاسىڭ. ادامنىڭ اۋزى بارىپ ايتا بەرمەيتىن جامان اۋرۋدى ايتپاعاندا، سوڭعى كەزدە ومىرگە كەلىپ جاتقان كەيبىر بالالاردىڭ «داۋنا سيندرومىمەن» دۇنيە ەسىگىن اشاتىنىن نەمەن تۇسىندىرەمىز؟! قاي اتا-انا: «بالامىز، كەمتار بولىپ تۋدى» دەپ كىمنەن «ءسۇيىنشى» سۇراسىن؟! وسى تابيعي اۋىتقۋلار جايلى ايتار ءسوزىم، سوڭعى ۋاقىتتا اۋزىما سىيمايتىن بولدى. بىرەۋلەردىڭ ايتقانىن وتىرىككە جاتقىزايىن دەسەڭ، كوزبەن كورگەن قۇبىجىق كورىنىستەرىم سەنبەسىمە قويماي، وڭاشا ويدىڭ وتاۋىنا جەتەلەيدى. وتىرىك دەگەننەن شىعادى. وتىرىكتىڭ ءۇش ءتۇرى بولادى» دەگەن ەكەن امەريكاندىق مارك تۆەن اتتى سىنشى-جازۋشى. ونىڭ ايتقان ءۇش وتىرىگىنىڭ (لوج، ناگلايا لوج ي ستاتيستيكا) ءبىزدىڭ قوعامدا قايسىسى باسىم دەگەن سۇراق مەنى ءجيى مازالايدى. ەگەر اقيقات پەن وتىرىكتى تارازى باسىنا سالىپ، قاتار تارازىلايتىن بولساق ارسىز وتىرىك جاعى باسىمداۋ ما – دەپ قالامىن. ولاي دەۋىمە جوعارىدا كەلتىرگەن دەرەكتەرىم مەن اتامقۇلوۆ مىرزانىڭ 31 تەلەارناعا: «عارىشقا ۇشىرىلاتىن زىمىراندار تازا ەكولوگيالىق ونىمدەردەن جاسالعان» دەپ، «اعىنان جارىلىپ» بەرگەن سۇحباتى يتەرمەلەيدى. جاقىندا تەلەارنالاردىڭ بىرىنەن: «جاقىندا بايقوڭىر ايلاعىنان جاڭا قۇرىلىس كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى قولعا الىندى. ودان الداعى ۋاقىتتا عارىشقا قاۋىپسىز زىمىراندار ۇشىرىلاتىن بولادى. كەشەننىڭ قۇرىلىسى 2024 جىلى اياقتالادى» دەگەن حابارلاما بەرىلدى. بۇل نە دەگەن سايكەسسىزدىك؟! جالپى، «قازعارىشتىڭ» اقپاراتىنا كوز جۇگىرتىپ، ءتۇرلى ازاماتتىق قوزعالىستاردىڭ مۇشەلەرىنىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق تۇرسەك، كوپ دۇنيەگە كوزىمىزدى جەتكىزەمىز. سونداي قوزعالىستاردىڭ ءبىرى «انتيگەپتيل» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى – ماقسات يلياسۇلىنىڭ ايتۋىنشا اسپانعا ۇشىرىلاتىن زىمىرىندارعا قاتىستى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جاسالىپ، ءتۇرلى اقپاراتتار سۇزگىدەن وتكىزىلىپتى. وسى سالانىڭ ماماندارىنىڭ پايىمداۋىنشا ءۇش ساتىدان تۇراتىن زىمىرانداردىڭ ءبىرىنشى ساتىسىنا گەپتيل قۇيىلماي، قانشا جەردەن تازا كەروسين قۇيساڭدا ول وربيتاعا كوتەرىلە المايتىن كورىنەدى. سوندا «وزەننەن ءوتىپ العانشا قىزىمدى بەرەمىن» دەپ تورعايلىق اقساقالداردىڭ الدىندا انت-سۋ ىشكەن اتامقۇلوۆ مىرزانىڭ قاي سوزىنە سەنەمىز؟!

اسقاربەك بەكتەمىسوۆ، جۋرناليست-جازۋشى

Abai.kz