1986 جىلدىڭ كۇز ايى بولاتىن. پەدينستيتۋتتىڭ جاتاقحانالارىنىڭ جانىنان جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتقان زۇلحارناي الدامجارۇلىن كەزدەستىردىم. ءجۇرىسىمدى جەدەلدەتىپ، قاسىنا جاقىنداپ كەلىپ اعايمەن امانداستىم. ساۋ-سالەم الىسقان سوڭ، ەكەۋمىز جۇرە سويلەستىك. زۇلحارناي اعايعا ءوزىمنىڭ عىلىممەن اينالىسقىم كەلەتىنىن ايتتىم. ويىمدى قۇپتادى. ءبىر-ەكى كۇنەن كەيىن كەزدەسەتىن بولدىق.

پروفەسسور الدامجاروۆ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعاننان كەيىن وزىنە عىلىمي ىزدەنۋشى ەتىپ بۇرىنعى ستۋدەنتى عابيت كەنجەباەۆتى (قازىر قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور) الماقشى بولعان ەكەن. بىراق  ونى پەدينستيتۋتتىڭ سول كەزدەگى رەكتورى پروفەسسور ءناجمان كۇنقوجاەۆقا ىزدەنۋشى ەتىپ بەرىپتى. ودان كەيىن وسى ينستيتۋتتىڭ جاس تۇلەگى لەسقالي بەردىعوجيندى الماقشى بولعان ەكەن، بىراق لەسقالي دا وقۋىن بىتىگەن سوڭ اسكەرگە كەتىپ قالىپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە مەن جولىعىپپىن. ماعان عىلىمي تاقىرىپ بەرىپ ءوزى عىلىمي جەتەكشىم بولاتىنىن ايتتى.

«اعاي، مەن ءالى عىلىمي جۇمىس جازۋعا دايىن ەمەسپىن. ءتىپتى ديپلوم جۇمىسىن جازىپ كورمەپپىن. سول ءۇشىن الدىن-الا ديپلوم جۇمىسى سياقتى شاعىن بىردەڭە جازىپ كورەيىن، سوسىن بارىپ ديسسەرتاتسيا جازۋعا كىرىسەر ەدىم»- دەپ ەدىم،-«وندا تۇرعان نە بار، بىردەن عىلىمي جۇمىسقا كىرىس. بوسقا ۋاقىتىڭدى وتكىزىپ قايتەسىڭ!»-دەدى. ءسويتىپ عىلىمي جۇمىستىڭ تاقىرىبىن تاڭداۋعا كىرىسىپ كەتتىك.

پروفەسسور الدامجاروۆ تاريحناماشى بولاتىن. قازاقستاندا تۇڭعىش بولىپ تاريحنامادان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ادام. زەرتتەگەن تاقىرىبى قازاقستان تاريحناماسىنداعى قازان توڭكەرىسىنىڭ تاريحى ەدى. ماعان سانجار اسپاندياروۆتىڭ تاريحي مۇراسىن زەرتتەۋدى ۇسىندى. وتىزىنشى جىلدارى قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولعان سانجار جاپارۇلى اسپاندياروۆ قازاقتان شىققان تۇڭعىش مەديك ءارى تاريحشى-عالىم بولاتىن. ەندى وسى عۇلامانىڭ تاريحي ەڭبەگىن زەرتتەرتەپ، وعان تاريحناماشى رەتىندە باعا بەرۋ مىندەتى جۇكتەلىپ وتىر.

بۇرىن-سوڭدى بىردە-ءبىر تاريحي ماقالا جازىپ كورمەگەن مەن ءۇشىن بۇل ۇلكەن جۇمىس ەدى. ونىڭ ۇستىنە عۇلاما-تاريحشى ەجەلدەن بەرگى قازاقتىڭ تاريحىن جۇيلەندىرىپ جازعان كىسى بولاتىن. مۇنداي ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى بار عالىمنىڭ تاريحي مۇراسىمەن اينالىسۋ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن سەزىندىم. تاقىرىپتىڭ كۇردەلىلىگى سونشالىقتى ءتىپتى زەرتتەي المايتىن سياقتى بولىپ كورىندى ماعان. كەيىن ءبىلدىم، «پروفەسسور اسفەندياروۆ-كاك يستوريك» دەگەن تاقىرىپقا زۇقاڭ، ستۋدەنت كەزدە ءوزى ديپلوم جۇمىسىن جازعان ەكەن عوي. ءسىرا بۇل تاقىرىپ بويىنشا ءوزىنىڭ جيناعان ماتەريالدارى بولعان سياقتى.

ءبىزدىڭ ۇيدە  13 تومدىق «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى» بولاتىن. سانجار اسپاندياروۆ تۋرالى قىسقاشا ماعلۇماتتى تاۋىپ الىپ، ءوزىمنىڭ العاشقى ىزدەنىسىمدى باستاپ كەتتىم. زۇلحارناي اعايدىڭ بەرگەن تاقىرىبى تاريحي تاقىرىپ پا، الدە تاريحنامالىق تاقىرىپ پا- ءالى دۇرىس ءتۇسىنىپ جۇرگەنىم جوق. دەگەنمەن، كۇندە كەزەكتەسىپ قالاداعى «ن. وستروۆسكي» اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانا مەن «دوم پوليتپروسۆەششەنيەنىڭ» كىتاپحاناسىنا بارامىن. تاريحنامالىق ماقالالاردىڭ جازىلۋ ءستيلىن ۇيرەنگىم كەلىپ «ۆوپروسى يستوري» جۋرنالىنا شىققان كوپتەگەن تاريحنامالىق ماقالالاردى كوشىرىپ الدىم. «تاريحشى بولۋ بارلىق تاريحشىنىڭ قولىنىن كەلەدى. اراسىندا تەك بىرەۋى عانا تاريحناماشى بولادى!»-دەگەندى ەستىگەنىم بار ەدى. وسى ايتىلعان ناقىل ءسوزدىڭ شىندىعىن ەندى تۇسىنە باستادىم.

زۇلحارناي اعاي ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن 1987 جىلى مەنى الماتىعا جىبەردى. «شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا» ىزدەنۋشى رەتىندە تىركەلىپ كەلۋىم كەرەك بولدى. «پروفەسسور كەڭەس نۇرپەيسوۆكە باراسىڭ، سول كىسى ءوزى كومەكتەسەدى ساعان!»-دەدى. تانىسقان سوڭ كەڭەس اعاي مەنى قاسىنا ەرتىپ الىپ ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى پروفەسسور ءتولتاي بالاقاەۆقا الىپ باردى. سول جەردە قاي بولىمگە تىركەلەتىنىم شەشىلدى. كوپ كەشىكپەي ينستيتۋتتىڭ «ۇلى وتان سوعىسى تاريحى مەن قازاقستان تاريحناماسى» دەپ اتالاتىن بولىمىنە تىركەلدىم. وسى بارعان ساپارىمدا كوپتەگەن تاريحشى-عالىمداردى كوردىم. «پۋشكينكا» دەپ اتالاتىن قازىرگى ۇلتتىق كىتاپحانا مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىنا جازىلدىم. بىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەرمەن تانىستىم. وسىلاي ءبىر جىل وتە شىقتى. اتىراۋعا كەلىپ كافەدرا الدىندا عىلىمي ەسەبەمدى بەردىم. جۇمىسىمدى ودان ءارى جالعاستىرۋ ءۇشىن ىزدەنىس مەرزىمىمدى تاعى ءبىر جىلعا ۇزارتتى. ءسويتىپ ىزدەنۋشى بولعان ەكى جىلىم نەگىزىنەن كىتاپحانالاردا ءوتتى. 1989 جىلى قىستا تاريحناماعا بايلانىستى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. كونفەرەنتسياعا اتىراۋدان زۇلحارناي الدامجاروۆ كەلدى. اەروپورتتان ءوزىم كۇتىپ الدىم. كونفەرەنتسيادا اعاي بايانداما جاسادى. بايانداماسى جاقسى شىقتى. «سىرىم داتۇلى- جارتى عاسىرلىق تاريحتى قامتيتىن ءبىر كەزەڭنىڭ وكىلى بولعان. پروفەسسور ۆياتكيننىڭ «باتىر سىرىم» دەگەن ەڭبەگىنەن باسقا بۇل تاقىرىپ بويىنشا جازىلعان دۇرىس ەڭبەك جوق. ودان بەرى ەلۋ جىل ۋاقىت ءوتتى. جاڭا زامان تالابىنا ساي ەتىپ بۇل تاقىرىپتى قايتادان زەرتتەۋ كەرەك دەپ سانايمىن!»-دەدى. عالىمدار قول شاپالاقتاپ جاتىر. كەيىن بۇل تاقىرىپ زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وبەكتىسىنە اينالدى. وسى كەلگەن ساپارىندا مەنى پروفەسسور گريگورەۆپەن تانىستىرىپ كەتتى. ۆلاديسلاۆ كونستانتينوۆيچ پارتيا تاريحى ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەيتىن ەدى. ەڭ باستىسى، كەڭەس اعايمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتىپ كەتتى. ماعان الدامجاروۆتىڭ شاكىرتى دەپ قاراپ، كوپ جاردەمدەستى كەڭەس اعاي. تاريحتان كانديداتتىق مينيمۋمدى تاپسىرعاندا وسى كەڭەس اعاي قابىلداپ، «بەس» دەگەن باعا قويىپ بەرگەن ەدى. يماندى بولسىن، بۇل ەكى عالىم ءبىرىن-ءبىرى ولە-ولگەنشە سىيلاپ ءوتتى.

زۇلحارناي اعاي جىل سايىن جاز ايلارىندا ماسكەۋگە بارىپ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىن بولىپتى. ءبىر جىلى وسىنداي ماقساتپەن ماسكەۋگە بارعان كەزدە ءوزىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى داحشلەيگەردىڭ قايتىس بولعانىن ەستيدى. دەرەۋ ماسكەۋدە تۇراتىن گريگوري فەدوروۆيچتىڭ قىزىن تاۋىپ الىپ، كوڭىل ايتادى. سويتسە قىزىنىڭ الماتىعا ۇشاقپەن بارۋعا اقشاسى جەتپەي تۇر ەكەن. زۇلحارناي اعاي ءوز اقشاسىن تولەپ ۇشاققا بيلەت الىپ بەرىپتى. اقشاسى تاۋسىلعان سوڭ بارعان عىلىمي ىزدەنىسىن ەرتە اياقتاپ اتىراۋعا قايتقانىن وسى كەڭەس اعايدان ەستىدىم.

اسپاندياروۆتىڭ عىلىمي مۇراسىن عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەدى. تاقىرىپتىڭ كۇردەلىلىگى، حرونولوگيالىق كەڭ اۋقىمى، ءوزىمنىڭ شەكتەۋلى مۇمكىنشىلىگىم قولىمدى بايلادى. بۇل تاقىرىپتان باس تارتۋىما اسەر ەتكەن تاعى ءبىر سەبەپ، تاريح ينستيتۋتىنىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى، پروفەسسور سۇلەيمەنوۆ كوپتەن بەرى اسپاندياروۆتى زەرتتەپ جۇرگەن ەكەن. كەلەسى جىلى كىتاپ شىعارايىن دەپ جوسپارلاپ قويىپتى. بىردە مەنى شاقىرىپ الىپ ەكەۋمىز ءبىراز سويلەستىك. سوزىنەن تۇسىنگەنىم، «مەنىڭ كىتابىم شىققاننان كەيىن سەنىڭ تاقىرىبىڭنىڭ ماڭىزى بولماي قالادى»-دەپ ايتقانى عانا. ونىسى دۇرىس ەكەن. مەن رامازان بيماشۇلىنىڭ زەرتتەۋىنەن ارتىق بۇل تاقىرىپقا ەشتەڭە قوسا الماس ەدىم. وسى حاباردى ەستىگەن سوڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قوزىباەۆ ماناش قاباشۇلىنا باردىم. ماناش اعاي ماعان «ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى قازاقستان مۇناي ءوندىرۋ ونەركاسىبىنىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن جاڭا تاقىرىپ بەردى. ءوزى مەنىڭ عىلىمي جەتەكشىم بولۋعا كەلىستى. مەن جەدەل كەڭەس اعايعا باردىم، كەناقاڭ ويلانباستان: «جاقسى تاقىرىپ ەكەن. ماناش قاباشۇلى سەنى قورعاتادى. سەنىڭ ەتىڭ ماناشتىكى دە، سۇيەگىڭ زۇلحارنايدىكى بولىپ قالادى عوي!»-دەدى. قۋانىپ كەتتىم. جاتاقحاناعا جەتكەسىن ءمان-ءجايدى تۇگەل ايتىپ زۇلحارناي اعايعا حات جازدىم. زۇلحارناي اعاي جاۋاپ بەرگەن جوق، بىراق كەزدەسكەندە ءوزىنىڭ قارسى ەمەس ەكەنىن ايتتى. ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. وسىلايشا ەندى مەن ماناش قوزىباەۆتىڭ اسپيرانتى بولدىم. ديسسەرتاتسيامدى قورعاپ عىلىم كانديداتى بولۋىم وسى ماڭاش اعاي قوزىباەۆتىڭ ارقاسى ەكەنىن ايتىپ كەتكىم كەلىپ وتىر. كەيىن ءبىر «كۇلەگەش» اعامىز مەنى اجۋالاعىسى كەلىپ، «پروفەسسور جەتەكشىسىن اكادەميككە اۋىستىرىپ العان، قۋ بالا!»-دەپ كەلەكەلەپ ءجۇردى. بىراق زۇلحارناي اعاي مۇنداي پەندەشىلىكتەن بيىك بولدى. قايتا ءوزى بارىپ مەنى ماناش قوزىباەۆقا تاپسىرىپ كەتىپتى. كورگەن جەردە جىلى تارتىپ اقىل-كەڭەسىن ايتىپ وتىراتىن ەدى. ءتىپتى بىردە مەيرامحاناعا اپارىپ قوناق ەتكەنى بار. ابىلسەيىت مۇحتار، سايپوللا ساپانوۆ ۇشەۋمىز، الماتىعا ءبىر كەلگەن ساپارىندا زۇلحارناي اعايعا امانداسايىق دەپ قوناق ۇيگە ىزدەپ بارعانبىز. ءتۇس كەزى بولاتىن. زۇقاڭ ءبىزدى «الماتى» قوناق ءۇيىنىڭ مەيرامحاناسىنا الىپ باردى. ءبىر اي انگليادا ءىس-ساپارمەن بولىپ كەلگەن ەكەن. مەيرامحانادا وتىرىپ كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ وتىردى. «كوشەدە ءبىر ۇلكەن قارالى جيىن كەتىپ بارادى ەكەن. ىشىندە باستارىنا قارا ورامال تاققان جاس قىزدار بار. ءبارىنىڭ كوڭىلى قاجۋلى. سۇراپ قاراسام وسىدان 350 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن وليۆەر كرومۆەلدى ەسكە الۋ ءۇشىن جينالعان جيىن ەكەن»-دەپ اعىلشىنداردىڭ اتا-بابالارىن قالاي قۇرمەتتەيتىنىن ايتىپ تاڭ قالىپ وتىردى.

زۇلحارناي اعاي جۇرەگى كەڭ، كوڭىلى اق ادام بولاتىن. قارىنداسىم وقۋعا تۇسپەكشى بولىپ ءبىر جىلدارى ابىر-سابىر بولىپ قالعانىم بار. شارام بىتكەن سوڭ زۇلحارناي اعايعا ايتتىم. سول كەزدە بىزگە قول ءۇشىن بەرگەن ادام بولدى. كوزىنىڭ تىرىسىندە اعايدىڭ جاقسىلىعىن باسا ايتا المادىم. قاسىنا ەرگەندەردىڭ سوزىنەن قىسىلعان سياقتىمىن. ەندى قىسىلاتىن ەشتەڭە جوق. ومىردەن وزعان ادامدى ماقتاعاننىڭ ەش سوكەتتىگى بولماس. قانشا ۋاقىت وتسە دە ءوزىمدى زۇلحارناي اعايدىڭ الدىندا قارىزدارمىن دەپ ەسەپتەيمىن. عىلىمعا العاش اياق باسۋىم دا، الماتىعا بارىپ عالىمدار كوشىنىڭ سوڭىنا ەرۋىم دە وسى زۇلحارناي اعايدىڭ ارقاسى ەكەنىن ەش ۇمىتقان ەمەسپىن. «ءبىر كۇن ۇستازدىق ەتكەن ادامدى بۇكىل عۇمىر بويى سىيلا!»-دەگەن قاعيدا بار ەمەس پە؟ بۇل شاكىرتتىڭ پارىزى بولىپ تابىلادى. زۇلحارناي الدامجارۇلى سياقتى ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ بينەسىنە قۇرمەتپەن باس ءيۋدى ءوزىمنىڭ شاكىرتتىك پارىزىم دەپ سانايمىن!

مۇحيتوۆ قابيبەك ءسادىرۇلى، اتىراۋ مۇناي جانە گاز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz