Cۋرەت ازاتتىق راديوسىنىڭ سايتىنان الىندى

بۇگىنگى كۇندە قازاق تاريحىن جاڭاشا زەردەلەپ، ونىڭ سان قىرلى تۇستارىن قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزىپ، سونىڭ جولىندا ايانباي تەر توككەن عالىمدار قاتارىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كوشىم لەكەرۇلى ەسماعامبەتوۆتىڭ ورنى ەرەكشە قۇرمەتكە يە بولعان ەدى. ونىڭ ونەگەگە تولى ءومىرى، العان اسۋلارى كىم-كىمگە دە ۇلگى بولارلىقتاي. جاستايىنان ءبىلىم سۇيگەن، عىلىمعا قۇشتار، ىزدەنىمپاز قازاقتىڭ قارا بالاسى تۋعان حالقىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن تانۋعا ەرەكشە قۇشتارلىق تانىتتى. شەجىرەشىل قارتتاردىڭ نەشەبىر اڭگىمەلەرىن قۇلاققا قۇيىپ وسكەن جاس اتا-باباسىنىڭ تاريحىن عىلىمي تۇرعىدان تانۋعا، ونىڭ تامىرىنىڭ تەرەڭدە جاتقاندىعىن تانۋعا قۇشتار بولدى.

ك.ل.ەسماعامبەتوۆ (2016 جىلدىڭ 21 قاراشا كۇنى قايتىس بولدى) بۇرىنعى گۋرەۆ وبلىسىنىڭ نارىن قۇمىنداعى قاڭباقتى اۋىلىندا 1938 جىلى 29 قازاندا دۇنيەگە كەلگەن. 1957 جىلى ەسبول اتىنداعى جامبىل ورتا مەكتەبىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، ءۇش جىل بويى كەڭەس ارمياسى قاتارىندا، اۋە قورعانىسى بولىمىندە (موسكۆا وبلىسى) بولادى. مۇندا دا ول اسكەري جانە ساياسي دايىندىقتىڭ ۇزدىگى اتانادى.

موسكۆاداعى پ.لۋمۋمبا اتىنداعى حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىن 1965 جىلى «تاريحشى» جانە «اعىلشىن ءتىلىنىڭ اۋدارماشىسى» ماماندىقتارى بويىنشا ءبىتىرىپ شىعادى. ءبىر قىزىعى كوشىم لەكەرۇلى بەس جىلدىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر پانەن «جاقسى» دەگەن باعا الماپتى، ىلعي دا سەمەستر ەمتيحاندارىن مەرزىمىنەن بۇرىن «وتە جاقسى» دەگەن باعاعا تاپسىرىپ وتىرىپتى. بوس ۋاقىتىن فرانتسۋز، سۋاحيلي تىلدەرىن ۇيرەنۋگە، كىتاپحانالاردا ساياسي جانە حالىقارارلىق قاتىنساتار جونىندەگى ادەبيەتى وقۋعا جۇمسادى.

وقۋىن بىتىرەر-بىتىرمەستەن سوكپ ورتالىق كوميتەتى ك.ل.ەسماعامبەتوۆكە افريكاداعى  سومالي ەلىنە جۇمىسقا بارۋدى ۇسىنادى. بىراق، بيىك مانساپقا اپارار تۋرا جولدان باس تارتىپ، جاس مامان  قازاقستانعا ورالادى. ارينە، شەتەلگە بارىپ ەڭبەك ەتكەن ادامعا سول زاماندا ەرتەڭگى بيىك مانساپتىڭ باستاماسى بولاتىن، ونىڭ بۇل قادامىن «اقىماقتىق» دەپ ساناعاندار از بولمادى. كىم بىلەدى، مۇمكىن، ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋدى قانداي مانساپتان دا جوعارى قويعان شىعار...

كەيىن عالىم بۇل جاعدايدى بىلايشا ەسكە العان ەدى: «1965 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا سوكپ وك-ءنىڭ لاۋازىمدى قىزمەتكەرى سافونوۆ شاقىرىپ الىپ، سوماليدەگى كەڭەس وداعىنىڭ ەلشىلىگىندەگى جۇمىسقا جىبەرىلەتىندىگىمدى ايتتى. «شەتەلدە جۇرگەندە كەڭەس وداعىنىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي جانە اسكەري مۇددەلەرىن قورعاۋعا مىندەتىمە الامىن» دەگەن الدىن-الا دايىندالىپ، تاسقا باسىلعان قاعازىنا قول قويىپ، افريكا جاعدايىندا جۇمىس ىستەۋگە دەنساۋلىعى جارايدى دەگەن مەديتسينالىق قورىتىندى الۋ ءۇشىن دارىگەرلىك باقىلاۋدان دا وتكەنمىن. بىراق سول «يت ولگەن جەرگە باراتىنداي» مەنى نە نارسەلەر ماجۇرلەيدى، ول قازاق حالقىنا نە بەرەدى دەگەن وي جانىمدى جەگىدەي جەپ، اقىرى سافونوۆقا قايتا بارىپ، ۇسىنىسىنان باس تارتتىم دا، قازاقستانعا سۇراندىم. سول كەزدە، وندايدى كورمەگەن بولۋى كەرەك، بۇل كىسىنىڭ تاڭقالىسى مەن اشۋعا بۋلىققان كۇيىن ءالى كۇنگە دەيىن سۋرەتتەپ بەرە المايمىن، تەك مەنىڭ جادىمدا كەشە عانا ەستىگەنىمدەي بولىپ مىنا سوزدەر ساقتالىپ قالىپتى: «مى حوتەلي ۆىراستيت يز ۆاس سۆوەگو كادرا، نو ۆى نە وكازاليس دوستوينىمي ناشەگو دوۆەريا. ۋ ناس حۆاتاەت جەلايۋششيح ەحات نا زاگرانرابوتۋ. پوەزجايتە ۆ سۆوەي كازاحستان، ەسلي چتو تام نە ۆيدەلي». وسىدان كەيىن ءسال ىركىلىپ، «اقىماق قازاقتى» ايادى ما بىلمەيمىن، جوعارى جانە ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ مينيسترىنە مەنى قازاقستانعا جىبەرۋ جونىندە قوڭىراۋ شالدى.

سودان 1965 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن ول س.م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە (بۇگىنگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى – ا.ا.) اعا وقىتۋشى بولىپ ورنالاسادى. بۇل جەردە ول بىردەن كوزگە ءتۇسىپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە لاۋازىمدى جۇمىسقا اۋىستىرىلادى. مۇندا شەتەل دەلەگاتسيالارىن قابىلداۋعا بايلانىستى ىستەرمەن، رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنە قاجەتتى قۇجات دايىنداۋمەن، انىقتامالار جازۋمەن شۇعىلدانادى. 1967 جىلى كسرو سىرتى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ  سىناق ىسىنەن ءوتىپ، ا.ا. گرومىكونىڭ ءساۋىر ايىندا يراكتىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ادنان ءال-ءپاچاچيدىڭ قۇرمەتىنە ۇيىمداستىرعان قابىلداۋىنا دا قاتىسادى. الايدا قازاق رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ «اتى بار دا، زاتى جوق» فۋنكتسيالارى مەن قۇقى شەكتەلگەن قۇرىلىم ەكەندىگىنە جاس ماماننىڭ كوزى بىردەن جەتەدى. جۇمىس جاساپ وتىرعان كۇن سايىن ساعات 9-دان 6-عا دەيىن ۋاقىت وتكىزۋ وعان مۇلدەم ۇنامايدى. سول سەبەپتى ول ەندى عىلىم، ءبىلىم جولىنا تۇسكەندى ءجون كورىپ، 1968 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى اسپيرانتۋراعا قۇجات تاپسىرىپ، 1971 جىلى ونى ءساتتى بىتىرەدى.

ناتيجەسىندە 1972 جىلى «XIX جانە XX عاسىردىن باس كەزىندەگى قازاقستان تاريحىنىڭ باتىس ەۋروپا مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىندا زەرتتەلۋى» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعاپ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الادى.

بۇل تاقىرىپ جونىندە بۇرىن بىرەن-ساران ماقالا بولماسا، قازاقستاننىڭ شەتەلدىك تاريحناماسى مۇلدەم زەرتتەلمەگەن ەدى. اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىندە جازىلعان قازاقستان تۋرالى جۇزدەگەن زەرتتەۋلەردى تاۋىپ، جۇيەلەپ شىعۋ، ولاردى وي ەلەگىنەن وتكىزۋ جاس عالىمنىڭ قارىم-قابىلەتىن بىردەن تانىتادى. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ا.نۇسىپبەكوۆ، كوررەسپوندەنت مۇشەسى گ.ف. داحشلەيگەر، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى پ.گ. گالۋزو ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستى جوعارى باعالايدى. بۇل كەزدە كوشىم لەكەرۇلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى جانە ارنايى ورتا ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەندى. تاعى دا ول بولاشاعى بار بۇل قىزمەتتەن ءوز وتىنىشىمەن پەداگوگتىق جۇمىسقا اۋىسادى. جوق، ونىڭ ىشكى ارمانى مەملەكەتتىك قىزمەتتى ىستەي الماعاندىقتان ەمەس، ءوزىنىڭ ءبىر رەت سىرىن اقتارعانىنان بىلگەنىمىزدەي، باتىس اۆتورلارىنىڭ قازاقستاننىڭ «وتارلىق جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن» جاستارعا جەتكىزۋ بولاتىن. ءتىپتى، «بۋرجۋازيالىق بۇرماۋشىلىققا قارسى كۇرەس» رەتىندە الىنعان زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ ءوزى دە وسى ماقساتتى كوزدەيتىن. 1976 جىلى جارىق كورگەن ونىڭ «دەيستۆيتەلنوست ي فالسيفيكاتسيا: انگلو-امەريكانسكايا يستوريوگرافيا و كازاحستانە» دەگەن مونوگرافياسى، بۇركەمەلەنگەن كۇيدە بولسا دا، جۇرتشىلىقتى باتىس اۆتورلارىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ساياساتى جونىندەگى تۇجىرىمدارىمەن كەڭىنەن تانىستىردى. كەڭەس يدەولوگتارى كىتاپتى وزىنشە ۇعىنعان بولار، ال حالىق ونى وزىنشە قابىلدادى، وزگەشە وي ءتۇيدى.

«كونە قازاقستاندى كورگەندەر» دەگەن شاعىن كىتابى دا – اۆتور ۇستانىمىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس. كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە اۆتور بىردەن «ءار حالىق ءوز تاريحىن باسقالاردان جاقسى بىلەتىندىگىنە، وعان ءوز كوزىمەن قاراۋ قاجەتتىنە كۇمان بولماسا كەرەك» دەپ مالىمدەيدى. بۇل نە؟ قازاقتار تۋرالى ورىستاردىڭ دا جازعاندارىن «دۇرىستىققا» سايماۋشىلىق ەمەس پە؟! بۇنىمەن قويماي ول قادىر مىرزا ءاليدىڭ «كوش» (1973) دەگەن ولەڭدەر جيناعىنان:

مەنىڭ بابام قاپتاعان قىر اپتابى،

كوشىپ-قونىپ ۇرپاعى تۇراقتادى.

ءبىزدىڭ تاريح بۇلدا ءبىر قالىڭ تاريح،

وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراق تاعى،-دەپ،  قازاق حالقى تاريحىنىڭ وقىتىلۋى جونىندە ەرەكشە وي تۇيىندەيدى. وسى كىتاپتاعى XVI عاسىردىڭ ورتا كەزىندە قازاق دالاسى ارقىلى پارسى ەلىنە ساياحات جاساعان اعىلشىن كوپەسى ا.دجەنكينسون سالعان كارتانىڭ بەرىلۋى، وندا قازاق جەرىنىڭ «قازاقيا» (Cassacia) دەپ كورسەتىلۋى، اعىلشىن سۋرەتشىسى دجون كەستلدىڭ  ابىلقايىر حانعا بارىپ قايتقان ساپارى جونىندەگى كۇندەلىگى، ونداعى ابىلقايىردىڭ ايەلى بوپايدىڭ، ورىنبوردا اماناتتا وتىرعان ەرالى سۇلتاننىڭ سۋرەتتەرى، ولاردان باسقا دا تولىپ جاتقان ماعلۇماتتار 1979 جىلدارى ستۋدەنت جاستار اراسىندا ەرەكشە اسەر تۋعىزعانى بەلگىلى.

بۇل جاعدايدا، وسى كەزدە كوشىم لەكەرۇلىنىڭ تۇركيادا ەكى ايلىق ءىسساپاردا بولىپ، «ازاتتىق» راديوسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن حاسەن ورالتايمەن، ءيزميردىڭ توڭىرەگىندە ورنالاسقان ساليحلى كەنتىندە قازاق دياسپوراسىنىڭ جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسۋى، ول جاقتان ا.ز.ءۆاليديدىڭ تۇرىك تىلىندەگى «ەستەلىكتەرىن» (1970), ح.ورالتايدىڭ «الاش» – تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ۇرانى» (1973), يسا الپتەكيننىڭ «شىعىس تۇركىستان تاريحى» دەگەن كىتاپتارىن، «تۇرىك ەلى» (Turkeli) دەگەن جۋرنالدا قازاقستان تۋرالى جاريالانعان ماتەريالداردى الىپ قايتۋى ءىسسىز قالمادى. كوپ ۇزاماي ولاردىڭ بارلىعى دا تاركىلەنىپ، عالىم «قىزىل بەلسەندىلەردىڭ» قىرىنا ىلىگەدى...

سول كەزەڭدە «ءسىز اعىلشىن ءتىلىن بىلەسىز عوي، اعىلشىن ەلشىلىگىنە حات جازىڭىز، ءبىز جەتكىزىپ بەرەيىك» دەگەن اراڭداتۋشىلاردا تابىلا كەتتى. بىراق جەلدىڭ قاي جاقتان سوعىپ تۇرعانىن سەزگەن كوشىم لەكەرۇلى ونداي قادامعا بارمادى. كوپە-كەرنەۋ جاسالىپ وتىرعان قيانات بولعاندىقتان، «ءىستىڭ» ءمان-جايى ماسكەۋ قۇزىرلى ورىندارىنىڭ ارالاسۋىمەن انىقتالعانداي بولعانىمەن، ماسەلە تۇپكىلىكتى شەشىلمەدى.

دەگەنمەن، كوشىم لەكەرۇلىنىڭ جىگەرى مۇقالمادى، اسا قيىن جاعدايدىڭ وزىندە دە ول ەشبىر جانعا «قول جايمادى»، ەڭسەسىن تۇسىرمەدى. «قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقپىن» دەپ ماحامبەت باباسى ايتقانداي، ول قاشان دا بىرەۋدەن كومەك سۇراۋدى نامىس سانايتىن، تەك ءوزى كۇشىنە، ءوز بىلىمىنە سەنەتىن. ال، ەندى كوشىم لەكەرۇلىنىڭ بويىنا جيناقتاعان ءبىلىمى سەنسە سەنگەندەي ەدى. ول جونىندە «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 1988 جىلعى ءبىر سانىندا م.ءىزىمۇلى دا جازعان بولاتىن.

ك.ل.ەسماعامبەتوۆتىڭ وسىدان كەيىن «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى باس رەداكتسياسىنا كەلىپ جۇمىسقا ورنالاسۋى زاڭدى ەدى. ول رەسپۋبليكادا ەنتسيكلوپەديالىق ادەبيەت شىعارۋدىڭ باستاۋىندا تۇرىپ، 1968-1980 جىلدار ارالىعىندا 13 تومدىق «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ»، «باتىس قازاقستان وبلىسى ەنتسيكلوپەدياسى» «اقمولا»، «ماڭعىستاۋ وبلىسى ەنتسيكلوپەدياسى»، «سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ەنتسيكلوپەدياسى»، «يندەر اۋدانى ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» جارىق كورۋىنە ءوز ۇلەسىن قوستى. «قازاق ەنتسيكلوپەيادياسى» باس رەداكتسياسىنىڭ الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار ورتالىعىنىڭ باسشىسى رەتىندە «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ سوزتىزبەسىن جاساپ، كونتسەپتسيالىق نەگىزىن قالايدى. 1990 جىلداردىڭ باس كەزىنەن ونىڭ عىلىمي باسشىلىعىمەن جانە قۇراستىرۋىمەن «كتو ەست ۆ كازاحستانسكوي ناۋكە» (1999), «ساكسكي ۆوين – سيمۆول دۋحا پرەدكوۆ» (1998), «قۇرمانعازى»، «قورقىت اتا» (1999), «1736 جىلى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىرعا بارىپ قايتقان ساپار تۋرالى» دجون كەستلدىڭ كۇندەلىگى، «كازاحسكايا دياسپورا» (1997), «ءابىلحايىر حان» (2004)  ت.ب. كىتاپتار ازىرلەنىپ، وقىرماندارعا ۇسىنىلدى.

ك.ل.ەسماعامبەتوۆ ءباسپاسوز بەتتەرىندە «قازانعاپ نەگە قاپالى؟»، «ماقالانىڭ ماقساتى ويتۇرتكى بولاتىن»، «ساليقالى باسىلىمدارداعى سالعىرتتار»، «سىندى دۇرىس قابىلداي بىلگەن ءجون»، «دامە بار دا، دارمەن جوق» ت.ب. ماقالالار جاريالاپ، رەسپۋبليكاداعى ەنتسيكلوپەديالىق ادەبيەتتىڭ ساپاسى جونىندە وزەكتى ماسەلەلەر كوتەردى. ونىڭ «ەگەمەن قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىندەگى اقش، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، فرانتسيا، تۇركيا جانە باسقا دا ەلدەردىڭ كىتاپحانالارى مەن  مۇراعات قورلارىنداعى قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندە  قۇندى ماعلۇماتتارى بار كىتاپتار مەن قولجازبالار تۋرالى ماقالالارى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا كومەگىن تيگىزدى.

«قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسىنان كەيىن ك.ل.ەسماعامبەتوۆ قر قارجى مينيسترلىگىنىڭ شاقىرتۋىمەن وسى ۆەدومستۆودا «سىرتقى قاتىناستار بولىمىنە» قىزمەتكە الىنىپ، وعان باسشىلىق جاسادى، ونىڭ قىزمەتىنىڭ باعىتتارى مەن  فۋنكتسيالارىن انىقتادى. قارجى ءمينيسترىنىڭ قابىلداۋىندا بىرگە بولىپ، اقش، فرانتسيا، گەرمانيا، ۇلىبريتانيا ت.ب. ەلدەردىڭ ەلشىلەرىمەن وتكەن كەلىسسوزدەر مەن سۇحباتتاردىڭ تابىستى وتۋىنە شاما-شارقىنشا ۇلەسىن قوستى.

كوشىم لەكەرۇلى – اۋدارماشى، مۇراعاتشى دا. ول يندياننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دجوردج دەمكونىڭ «ورىستاردىڭ قازاقستاندى وتارلاۋى»، پەيس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى س.پ.سينحانىڭ «قۇقىق فيلوسوفياسى» دەگەن كىتاپتارىن اعىلشىن تىلىنەن تىكەلەي اۋداردى. وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ دەرەكتىك نەگىزىنىڭ كەڭەيۋىنە باعىتتالعان سان-الۋان ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، قر مۇراعات ءىسى جانە قۇجاتتانۋ جونىندەگى عىلىمي-تەحنيكالىق ورتالىقتىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەدى. ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىستارىمەن بىرگە قر ۇلتتىق مۇراعاتى باس ديرەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، «قازاقستان مۇراعاتتارى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتتەرىن قوسا اتقاردى. بۇل جونىندە بەلگىلى عالىم ح.ءابجانوۆ: «باسىلىمنىڭ قالىپتاسىپ، قاپىسىز دايەكتەۋىنە 2005-2008 جىلدارى باس رەداكتور قىزمەتىن اتقارعان تاريح عىلىمدارىنىڭ، دوكتورى ك.ەسماعامبەتوۆتىڭ سۇبەلى ۇلەس قوسقانىن ايتۋىمىز ءجون»، - دەگەندى.

ەڭ الدىمەن كوشىم لەكەرۇلى – كورنەكتى عالىم، قازاقستان تاريحى شەتەلدىك تاريحناماسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. 2003 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان ول قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى رەتىندە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەڭبەك ەتتى. عالىم تاريحي وقيعالارعا جالاڭ، نە ءبىر دەرەك كوزى ەمەس، بىرنەشە تىلدەردەگى دەرەككوزدەرىن سالىستىرمالى تالداۋ ارقىلى باعا بەرۋگە ۇمتىلدى. بىرنەشە شەت تىلدەرىن ءبىلۋى وعان  الەمدىك تاريح عىلىمىنداعى  عىلىمي باعىتتار مەن مەكتەپتەردەگى زاماناۋي قوعامدىق وي-پىكىرلەردى قاداعالاپ وتىرۋعا  مول مۇمكىندىك بەردى.

ك.ل.ەسماعامبەتوۆ – قازاقستان تاريحىن الەمدىك تاريحنامانىڭ قۇرامدى بولىگى ەكەندىگى تۋرالى تۇسىنىكتى ورنىقتىرعان عالىمداردىڭ ءبىرى بولدى.

عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ ءداستۇرلى باعىتى بويىنشا «چتو پيسالي و ناس نا زاپادە»، «قازاقتار شەتەل ادەبيەتىندە»، «ازات رۋحتىڭ كۇرەسكەرى»، «الەم تانىعان تۇلعا» دەگەن سۇبەلى ەڭبەكتەردى، بىرنەشە عىلىمي ماقالالاردى جاريالادى. سوڭعى جىلدارى كوشىم لەكەرۇلى قازاق تاريحىنداعى تاعدىرى كۇردەلى، رۋحى بيىك تۇلعالارلارعا نازار اۋدارا باستادى. بالا جاسىنان ولەڭدەرىن جاتتاپ وسكەن ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ ءومىرى مەن كۇرەس جولىن مۇراعات دەرەكتەرى نەگىزىندە زەردەلەدى. 20 تومدىق «ماحامبەت الەمى» جيناعىنىڭ العاشقى بەس كىتابىنا العى ءسوز بەن تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ز.بايمىرزاەۆ تۋرالى «قايسار قايراتكەر» دەگەن كىتابىنا ءا.كەكىلباەۆ «ەگەمەن قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە وڭ پىكىر ءبىلدىردى. «الەم تانىعان تۇلعا» اتتى ەڭبەگى وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار تاراپىنان جوعارى باعالاندى: استانا، الماتى، پاۆلودار، سەمەي،  ورال، اتىراۋ، كوكشەتاۋ ت.ب. قالالارداعى ءباسپاسوز بەتتەرىندە وڭ پىكىرلەر جاريالاندى. ونى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ە.ب.سىدىقوۆ پەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.ج.اتانتاەۆانىڭ: «پروفەسسور ك.ل.ەسماعامبەتوۆتىڭ بۇل مونوگرافياسى –وتە وزەكتى، دەر كەزىندەگى جانە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار زەرتتەۋ ەڭبەك. قازاقستاندىق تاريحنامادا العاش رەت قازاق زيالىلارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە مۇستافا شوقايدىڭ قايراتكەرلىك بولمىسى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىن جان-جاقتى تالداپ اشقان»، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور  ە.ارىن مەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى  ر.تاشتەمحانوۆانىڭ: «بۇل ەڭبەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنۋعا لايىق دەپ بىلەمىز» دەگەن قورىتۋلارى ايعاقتايدى.

فرانتسيانىڭ شىعىس تىلدەرى مەن وركەنيەتتەرى ينستيتۋتىنىڭ (پاريج) عىلىمي قىزمەتكەرى ماريا برەتون: «اۆتور كنيگي نە تولكو پەرەرابوتال وگرومنىي پلاست دوكۋمەنتوۆ، ناحودياششيحسيا ۆ ارحيۆاح كازاحستانا، ۋزبەكيستانا، روسسيكوي فەدەراتسي، باشكورتستانا، تۋرتسي، نو ي دەتالنو يزۋچيل ماتەريالى ليچنوگو ارحيۆنوگو فوندا مۋستافى چوكايا ۆ بيبليوتەكە ينستيتۋتا ۆوستوچنىح يازىكوۆ ي تسيۆيليزاتسي ۆ پاريجە (INALCO), ترۋدى ساموگو م.چوكايا، ناپيساننىە يم ۆ رازنىە گودى نا كازاحسكوم، رۋسسكوم، فرانتسۋزكوم، چاگاتايسكوم ي درۋگيح يازىكاح، ۆوسپومينانيا كاك سوراتنيكوۆ، درۋزەي، تاك ي پروتيۆنيكوۆ ي، كونەچنو جە، پرەسسۋ رازليچنوگو ناپراۆلەنيا»،- دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. تاريحشى ا.احمەت: «مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىن بىرىمەن-ءبىرىن  سالىستىرۋ، زەرتتەۋ جولدارى ارقىلى جۇرگىزۋگە دە بىلىك پەن ءبىلىم، بىرنەشە شەت ءتىلىن ءبىلىپ، ەركىن يگەرۋ كەرەك ەكەندىگى ءسوزسىز. بۇل جولدا كوشىم لەكەرۇلى عىلىمي قاعيدانى بەرىك ۇستانعان عالىم. عالىمنىڭ م.شوقايدىڭ قايىتپاس قايراتكەرلىك بولمىسى، ارتىندا قالعان ولمەس مۇراسىن، وي-تۇجىرىمدارىن سارالاپ، زەرتتەپ جەتكىزۋى بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاقتار ءۇشىن تاريحي تانىمدىق، تاعىلىمدىق باعىتتاعى قۇندى ەڭبەگى دەپ بىلەمىز».

عالىمنىڭ سۇبەلى ەڭبەگى ەلەنىپ، 2009 جىلى  ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقپەن ماراپاتتالادى. وسى اتالعان ىرگەلى زەرتتەۋدىڭ نەگىزىندە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتى، س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى، شەت تىلدەرى جانە ىسكەرلىك كارەرا ۋنيۆەرسيتەتى (الماتى) جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ ۇدەرىسىنە ارنايى ەنگىزىلىپ، وقىتىلدى.

عالىم مونوگرافيادان كەيىن م.شوقايدى زەرتتەۋدى جالعاستىرادى. ول  م.شوقايدىڭ فرانتسياداعى جەكە مۇراعاتتىق قورىنىڭ، گەرمانيا، رەسەي، گرۋزيا، تۇركيا، ۇلىبريتانيا ت.ب. ەلدەردىڭ مۇراعاتتارى ماعلۇماتتارىنا اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، تۇرىك، ورىس، قازاق، وزبەك ت.ب. تىلدەرىندەگى ىزدەنىستەرگە نەگىزدەلگەن «مۇستافا شوقاي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىنىڭ» 12 تومدىعىن قۇراستىرىپ (جالپى كولەمى 430 ب.ت.) وراسان زور عىلىمي ەڭبەكتى اياقتاپ، باسپادان شىعااردى. اتالعان قۇندى ەڭبەك تۋرالى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حازرەتالى تۇرسۇن: «بۇل ەڭبەكتى وسى كەزگە دەيىن شوقايتانۋ بويىنشا جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ەڭ وبەكتيۆتىسى ءارى تولىمدىسى دەپ باعالايمىز. ويتكەنى قولىندا شوقايدىڭ بارلىق شىعارمالارىنىڭ بولۋى اۆتورعا قايراتكەردىڭ قىزمەتىنە بارىنشا دالەلدى جانە شىنايى عىلىمي تالداۋلار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرگەن»، - باعا بەرەدى.

كوشىم لەكەرۇلى تاريحىمىزدى جاڭاشا جازاتىن عالىمدار لەگىن قالىپتاستىرۋعا ايتارلىقتاي ۇلەسىن قوستى. عالىم ۇنەمى بۇرىن زەرتتەلمەگەن تىڭ تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ىزدەنىستەر ۇيىمداستىرىپ، شاكىرتتەرىنە ونى زەرتتەۋدىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداۋدا ەش تالعان ەمەس. سوندىقتان دا بولار ونىڭ قالامىنان تۋعان ءاربىر عىلىمي دۇنيەلەر وقىرماننىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن رۋحاني بايلىعىنا اينالدى. عالىم 2001-2010 جىلدارى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردى قورعاۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، توراعاسى بولدى. ونىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن 9 عىلىم دوكتورى، 13 عىلىم كانديداتى دايارلاندى. ولار  تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى س.و.سۇماعۇلوۆا، گ.س.جۇگەنباەۆا، ۇ.ت.احمەتوۆا، ا.ش.ماحاەۆا، ر.م.تاشتەمحانوۆا، د.س.بايگۋناكوۆ، ب.ك.بابىتوۆ، ا.ق.احمەت، ز.د.شايمەردەنوۆا ت.ب. بۇگىنگى كۇندەرى اتالعان تاريحشىلار رەسپۋبليكامىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا جەمىستى جۇمىس جاساپ كەلەدى.

وسىنداي ۇلانعايىر ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، ك.ل.ەسماعامبەتوۆ قر پرەزيدەنتتىنىڭ جارلىعىمەن «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» (2007), «استاناعا-10 جىل» (2010) مەدالدارىمەن جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» توسبەلگىسىمەن، قر اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن (1998), ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ العىس حاتىمەن (2008) ماراپاتتالدى.

«تىرشىلىك ءۇشىن توگۋدەي تەردى توگەسىڭ،

تابانىڭ ءتىلىنىپ،

قابىرعاڭدى سوگەسىڭ» - دەگەن اقىن (قادىر مىرزا ءالي) سوزدەرى تاپ وسى كوشىم اعانىڭ ءومىر سۇرۋدەگى تاباندىلىعىمەن مەن قايسارلىعىنا ارنالعان سەكىلدى.

تۋرا سويلەپ، ءوز قوزقاراسى بويىنشا ءومىر سۇرە ءبىلۋ وڭايعا تۇسپەيتىنى بەلگىلى. بىراق ول وسى قاسيەتتەرىمەن دارالاندى. ول كەرەناۋ-كەردەڭدىكتى دە، ەكىجۇزدىلىك پەن جاعىمپازدىقتى دا بىردەي جەك كورەدى. ءبىر جولى قالتاي اعامىز (مۇحامەدجانوۆ) كوشاعاڭا «ءىنىم وسى مىنەزىڭمەن وسپەي قالعانعا ۇقسايسىڭ-اۋ» دەگەن كورىنەدى. دەگەنمەن كوشىم لەكەرۇلى باسقاشا ءومىر سۇرە المادى، سەبەبى ول جاعىمپازدىقتى ءوزىن-ءوزى قورلاۋشىلىق دەپ ءبىلدى. ەشكىمدى بولە جارماي، ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە تەڭ سويلەسىپ، قاي ۋاقىتتا دا ادامگەرشىلىك پەن پاراساتتىلىقتى، وزىنە دەگەن قاتاڭ تالاپ پەن ىزدەنىمپازدىقتى بيىك ماقسات تۇتقان، قازاعىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ايانباعان عالىىمدارىم-ۇستاز اعامىزدىڭ ءومىر جولى وسىنداي ەدى.

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz