«تەمىرقازىق» پىكىرسايىس كلۋبى جۋىردا جىل جابىلار تۇستاعى جيىنىن وتكىزدى. تاۋەلسىزدىك تويىنىڭ قارساڭىنداعى باسقوسۋ بارىسىندا جازۋشى ءھام عالىم تۇرسىن جۇرتباي «ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى: كەشە جانە بۇگىن» دەگەن اۋقىمدى تاقىرىپ اياسىندا بايانداما جاساعان ەدى. تومەندە الاششىل ازاماتتىڭ ايتقاندارىن ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

ازاتتىق يدەياسىن قادىرلەي الماي ءجۇرمىز

«تەمىرقازىق» پىكىرسايىس كلۋبى جۋىردا جىل جابىلار تۇستاعى جيىنىن وتكىزدى. تاۋەلسىزدىك تويىنىڭ قارساڭىنداعى باسقوسۋ بارىسىندا جازۋشى ءھام عالىم تۇرسىن جۇرتباي «ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى: كەشە جانە بۇگىن» دەگەن اۋقىمدى تاقىرىپ اياسىندا بايانداما جاساعان ەدى. تومەندە الاششىل ازاماتتىڭ ايتقاندارىن ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

ازاتتىق يدەياسىن قادىرلەي الماي ءجۇرمىز

قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق دامۋ جولى ءدال قازىرگى ساتتە توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇر. مەنىڭ وعان تولىق كوزىم جەتەدى. اشىعىن ايتقاندا، مەملەكەت حالىقتان اجىراپ قالدى. مەملەكەت تەك رەتتەپ وتىرۋى كەرەك، قالعانىن نارىق ءوزى قالىپتاستىرادى دەپ وزەۋرەگەندەر ەندى بىرەر جىلدان سوڭ، حالىقتان مۇلدە قول ۇزەدى.
كەزىندە اۋزىمەن الاش دەپ سويلەپ، قولىمەن حالىقتىڭ نەسىبەسىن جەگەن جاندار بۇگىندە بيىك لاۋازىمداردى يەلەنىپ وتىر. سونداي قايراتكەرلەر مەملەكەت ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى ادامدار دەپ ەسەپتەيمىن. وعان نە سەبەپ؟ وسى ورايدا، ءوزىمنىڭ جانىما جاقىن، قىرىق جىل بويى زەرتتەگەن ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسىنە توقتالىپ وتەيىن. العاشقى نۇسقاسىنا ءبىزدىڭ دە بىرەر سويلەمىمىز جازىلعان «ەگەمەندىك تۋرالى» مالىمدەمەدەگى ۇلتتىق يدەيا ۋاقىت وتكەن سايىن ۇساقتالا بەردى. 2002 جىلى «جەر تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ كەتكەننەن كەيىن قازاق مەملەكەتى ۇلتتىق يدەيادان ءبىرجولا ارىلىپ، ماسسوندىق مەملەكەتكە اينالۋعا كوشتى. ماسسوندىق دەگەنىمىز - ۇلتسىزدىق.
ازاپ شەگە ءجۇرىپ اڭساعان ازاتتىق يدەياسىنان نەگە سونشا تەز جەرىدىك؟ ويتكەنى، ساياسات، ەكونوميكا، قوعامدىق دامۋ دەگەندى بىلاي قويعاندا، ءبىز تاۋەلسىزدىك يدەياسىن قادىرلەي المادىق. بۇرىن كەڭەستىك بيلىك قاۋلى-قارارلارمەن «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعۋ ارقىلى ونىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا تىرىساتىن. ەندى سول تامىرعا تىڭايتقىش توگۋدىڭ ورنىنا، كوڭ توگىپ شىرىتۋگە اينالدىق. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، تۇلعالارعا باعا بەرە الماي وتىرمىز. ءوزىمىزدىڭ جالعان نامىسىمىزدى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قولدان كوسەم جاساۋ بەلەڭ الدى. ءتىپتى، قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنا قازاقتىڭ تاريحى ساق، عۇننان ەمەس، ءۇيسىن مەملەكەتىنەن باستالادى دەگەن دەرەك ەنىپ كەتتى. وسى دا شىنايى تاريح پا؟!

الاش ازاماتتارى الاۋىز بولدى ما؟

قازىر الاش ۇراندى ازاماتتاردى قولدان جىككە ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قوياتىندار بوي كوتەردى. بىرەۋلەر ولاردىڭ تۇرمەدە تەرگەۋشىلەرگە بەرگەن «پوكازانيالارىن» بۇرمالاۋعا تىرىسادى. ءيا، احمەت بايتۇرسىنوۆ تەرگەۋ كەزىندە «ءسىز قوجانوۆتى تانيسىز با؟» دەگەن ساۋالعا:
- تانيمىن. بىراق ول كوممۋنيست قوي، مەن كوممۋنيستەرمەن جاقسى ەمەسپىن. جانە ول رىسقۇلوۆپەن جاقسى، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.
- ولاي بولسا، رىسقۇلوۆتى جاقسى بىلەدى ەكەنىز عوي؟..
- رىسقۇلوۆ - بولشەۆيك، ال مەن بولشەۆيكتەرگە دۇشپانمىن. مەن ولارمەن ارالاسپايمىن، - دەيدى تاعى دا.
وسى ارقىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرار رىسقۇلوۆتى دا، سۇلتانبەك قوجانوۆتى دا، سماعۇل سادۋاقاسوۆتى دا الاشپەن اۋىز جالاستى دەگەن ايىپتان قۇتقارىپ قالعان.
تۇرمەدەگى تەرگەۋشىلەر ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سوزىنەن ىلىك تابا الماعان. سوعان شامدانىپ ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارىن دا كوردىم. ماسەلەن، ءبىر حاتتا: «مىنا شالدى ۇستاۋ ءۇشىن تالاي امال جاسادىق»، دەيدى.
ءاليحاندى سوزدەن ۇستاماق بولىپ «ءسىز الاش ۇكىمەتىن بىلەسىز بە؟» دەپ سۇرايدى.
- سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟ الاشتى بىلمەسەڭ، اناۋ مۇرتتى كوميسسارىڭ سياقتى ء(ستاليندى ايتقانى - ت.ج.) ماقۇرىم قالپىڭدا قالاسىڭ. مەن الاشوردا پارتياسىنىڭ توراعاسىمىن، ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترىمىن. دۇرىستاپ قوي ساۋالىڭدى،- دەيدى الەكەڭ.
- وندا سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى قانداي ماسەلە قوزعادىڭدار؟
- مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترىمىن. ءبىز حالىق كوميسسارلارىنىڭ توراعاسى لەنينمەن «ءبىر مەملەكەت ەكىنشى مەملەكەتتى مويىندادى، سوندىقتان دا سوۆەتتىڭ قۇرامىنا كىرەمىز» دەگەن شارت جاساستىق. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 1919 جىلعى 20 ساۋىرگە دەيىنگى ەشقانداي ءىسى جاۋاپقا تارتىلمايتىنى تۋرالى لەنيننىڭ ارنايى قاۋلىسى شىقتى. سەندەر لەنين ءولدى دەپ ونى ۇمىتتىڭدار ما؟ كىمنىڭ جولىمەن جۇرسىڭدەر؟! - دەپ تەرگەۋشىنىڭ ءوزىن تىعىرىققا تىرەيدى.
الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى ۇستالعاندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1937 جىلعا دەيىن ۇستالماۋىنىڭ سىرى وسى قاۋلىمەن بايلانىستى. اليحاندارعا قازىر ناقاق جالا جاۋىپ وتىرعان تاريحشىلار بار. وسىنداي كۇيگە قالاي جەتكەنىمىزگە تاڭعالامىن.

شەكارا توقسان جىل بۇرىن شەگەندەلگەن

قازاقستان 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك الدى، سودان كەيىن عانا مەملەكەتتىك شەكارا بەكىتىلدى دەگەن دەرەكتەر جوعارى وقۋ ورىندارىنا ەنىپ كەتتى. وسىنى وقىعاندا مەنىڭ توبە قۇيقام شىمىرلايدى. ولاي بولسا، 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك جاريالاعاندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعان 54 مەملەكەت ونىڭ قانداي شەكاراسىن مويىندادى؟ بۇل شەكارا قاشان جانە قالاي قۇرىلدى؟ باسى-قاسىندا كىمدەر تۇردى؟
وسىعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگىم كەلەدى: بيىل قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى بەكىتىلىپ، اۆتونوميالىق مەملەكەت رەتىندە جاريالانعانىنا، «وداقتاس رەسپۋبليكالار كەز كەلگەن ۋاقىتتا دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءبولىنىپ كەتۋگە قۇقىلى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان قۇجاتتىڭ قابىلدانعانىنا توقسان جىل تولدى. جانە وسى يدەيانى ۋكراينا، گرۋزيا سىندى ەلدەر قولداعان. بىلە-بىلسەك، 1991 جىلى وسى باپتىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىك الدىق. ءبىز سول مەملەكەتتىڭ يەسىمىز، سول ءاليحاندار لەنينگە بەكىتتىرىپ العان تەرريتوريادا وتىرمىز. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر وسى قۇجاتقا لەنيننىڭ قولىن قويعىزۋ ءۇشىن ماسكەۋدە التى اي جۇرگەن. ءبىز وسى الاش ارداقتىلارىن ۇلىقتاۋدىڭ ورنىنا ۇلتتىق يدەيانى وشىرگەن، قازاقتى ءوز قولىمەن اشارشىلىققا ۇشىراتقان، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جولىندا بۇكىل قازاق حالقىن قۇرباندىققا شالۋعا دايىنبىز» دەپ راپورت بەرگەندەردى، ساتباەۆ، اۋەزوۆتەردىڭ باسىن وققا بايلاعان ساقتاعان بايىشەۆ سياقتىلاردى ماداقتايمىز، الماتى مەن استانادان ولارعا كوشە اتتارىن بەرەمىز.
قازىر تمد مەملەكەتتەرىنىڭ بارشاسى كەشەگى كەڭەس تۇسىنداعى كوسەمدەردىڭ ءبارىن تارك ەتتى. ءالى ۇلىقتاپ جۇرگەن قازاقستان عانا. باسقالار، ءتىپتى، جازۋشى ماكسيم گوركيدىڭ اتىن الىپ تاستادى. ال استانادا گوركي اتىنداعى تەاتر بار. ءبىز ءالى جولايرىقتا قاي باعىتتى تاڭداۋ كەرەكتىگىن ايىرا الماي وتىرمىز. الاش ارداقتىلارىنا لايىقتى بيىك باعاسىن بەرەيىك. وسى ءبىر بەلگىسىزدىك تۇمانىنان ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى.
الاش ۇكىمەتىنىڭ توقسان جىلدىعى اتاۋسىز قالعاندا قازاق قوعامىندا ورنى بار بارلىق ساياسي پارتيالارعا وكپەمدى ايتتىم. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىكەلەي كەپىلى بولعان تۇلعالاردىڭ ەسىمى، اۆتونوميا مەن شەكارا بەكىتىلگەن ۇلى كۇننىڭ اتالماي قالعانىنا كىمدى كىنالارىمدى بىلمەي وتىرمىن.
مەن وپپوزيتسيونەر ەمەسپىن، قازاق مەملەكەتىنە ەشقاشان وپپوزيتسيالىق ۇستانىمدا بولمايمىن. بىراق ءدال وسىنداي قاسيەتسىزدىككە توزگىم كەلمەيدى.

باستى ۇران - جەر، جەر جانە جەر!

1917 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىندا جالپىقازاقتىق ءبىرىنشى قۇرىلتايى شاقىرىلىپ، الاش پارتياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. ءدىني باسقارما مەملەكەتتىك قۇرىلىمنان تىس مەكەمە دەپ تابىلدى. الاشتىڭ ۇلتتىق يدەياسى بەس تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى. ەندى وسى بەسەۋىن بۇگىنگى كۇنمەن ساباقتاستىرا وتىرىپ باياندايىن. ءبىرىنشىسى جانە ەڭ ماڭىزدىسى - جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز - وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، قازاقتىڭ جەرىن عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ يگەرمەيىنشە، ونى جەكە مەنشىككە دە، قۇل ۇستاۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى. جەر - وتان، جەردى ساتۋ - وتاندى ساتۋ. جاڭا ءسوز باسىندا ايتىپ كەتكەنىمدەي، 2002 جىلعى «جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ كەتكەننەن كەيىن الاش يدەياسىنىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتى ءۇزىلدى دەگەنىم وسى.
مەنىڭ بىلۋىمشە، قازىر ەلىمىزدەگى قۇنارلى جەرلەردىڭ 70 پايىزعا جۋىعى قازىر حالىقتىڭ قولىندا ەمەس. ونى ساۋساقپەن سانارلىق الپاۋىتتار يەلەنىپ وتىر.
الاشتىڭ يدەياسىنىڭ ەكىنشى تۇجىرىمداماسىن ءاليحان بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋعا ءتيىس». قازىر قارا مەتاللۋرگيا، ءتۇستى مەتاللۋرگيا سەكتورىنىڭ باسىم بولىگىن قازاق ەمەس، وزگە ۇلىس وكىلدەرى بيلەپ وتىر. ياعني، جەردىڭ استىنداعى بايلىق بىزدىكى ەمەس. ۇستىندەگىسى دە.
ءۇشىنشى ۇستانىم، قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەت ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە كيىم بولىپ كيىلۋى كەرەك. بۇل دەگەنىڭىز، تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ دەگەندى بىلدىرەدى. مارقۇم حاسەن ورالتايعا «اقساقال، تاۋەلسىزدىكتى كوردىڭ عوي، ەندى ارمانىڭ بار ما؟» دەپ شىمشىپ سۇراۋشى ەدىك. سوندا ول كىسى:
- ءبىر ارمانىم بار، «Made in Kazachstan» دەگەن جازۋدى ەڭ بولماعاندا ءبىر تاۋاردىڭ سىرتىنان وقىسام ەكەن!.. - دەگەن ەدى. مال باعامىز، ەتىن جەپ، ءسۇتىن ىشە المايمىز. الماتى جاق قىرعىزدىڭ ءسۇتىن ءىشىپ وتىر. سولتۇستىكتىڭ ىشكەنى - ورىستىڭ ءسۇتى. ەت تە شەتەلدەن كەلەدى. «ەڭ بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي» دەپ ابايدىڭ ايتقانى اقيقاتقا اينالدى.
الاش يدەياسىنىڭ ءتورتىنشى تۇجىرىمى: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ءتىلى، ءدىنى ۇستەم بولۋى كەرەك. ءتىل تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن، سورلىنىڭ سورلىسى عوي. الداعى ۋاقىتتا مەشىتتەن باسقا جەردە ناماز، قۇران وقۋعا، سالدە سالۋعا، ورامال تاعۋعا تىيىم سالاتىن زاڭ جوباسى دايىندالىپ جاتقان كورىنەدى. بارىنە شىداۋعا بولادى، بىراق ءدىني قىسىمعا شىداۋ مۇمكىن ەمەس. كاتوليك ءدىنىنىڭ ورتالىعى ۆاتيكاندا مۇنداي قاتال زاڭ جوق، كەزىندە ينكۆيزيتسيانى باستاعان، ەڭ ءدىني شوۆينيست ەل فرانتسيانىڭ زاڭى مۇنشا قاتال ەمەس. قازاقستانعا نە جورىق؟!
الاش ازاماتتارى تۇجىرىمداعان بەسىنشى ماقسات - تاۋەلسىز عىلىمدى قالىپتاستىرۋ، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. قازاقتىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار قايماقتارى نەلىكتەن جاپونيانىڭ تىڭشىسى اتاندى؟ وسى يدەيا ءۇشىن! داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭى بار ەلدىڭ اداسپايتىنىن الاش ارداقتىلارى جاقسى بىلگەن.
ال بىزدە شىعىپ جاتقان زاڭداردىڭ بىردە-ءبىرى قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە نەگىزدەلمەگەن. شالعايدا جاتقان ءبىر ۇساق-تۇيەك ەلدىڭ زاڭىن الىپ، سول ەلدىڭ اتىنىڭ ورنىن «قازاقستان» دەپ وزگەرتە سالساڭ جەتىپ جاتىر. ۇلتتىق ءداستۇردى شەتكە ىسىراتىن بولساق، وندا نەگە فرانتسيا سىندى ەلدەردەن ونەگە الماسقا؟! تىلگە قاتىستى سوڭعى ءسوزدى فرانتسۋز ءتىلى مەن فرانتسيا تىلدەرى دەپ اتالاتىن ارنايى باسقارمانىڭ باسشىسى ايتادى. ەل پرەزيدەنتى ەمەس.
تاۋەلسىز عىلىم بولمايىنشا تاۋەلسىز مەملەكەت تە بولمايدى. بىزدە ءبىر تاۋەلسىز عىلىمي ورتالىق بار ما؟ جوق. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى كرەديتتىك تەحنولوگيا دا ۇلتتى ساۋاتىنان ايىرۋدىڭ ناق ءوزى. ۇستازدار ساباق بەرەدى، بىراق ەمتيحان الۋعا قاقى جوق. ەمتيحاندى جانسىز تەمىر الادى. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ بولاشاق مامانىنا قازاقشا سويلەم تالداپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى، جانسىز تەمىر ونداي ساۋال قويمايدى. كوپ بولسا ابايدىڭ قاي جىلى، قايدا تۋعانى، قانشا بالاسى، ايەلى بولعانى تۋرالى تەست ساۋالدارىن قويار. گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ بارلىعىندا سولاي. بالانىڭ ءبىلىم الەۋەتىن انىقتاۋعا كومپيۋتەردىڭ شاماسى جەتپەيدى. ءوز باسىم كرەديتتىك تەحنولوگيانى عىلىمنان ويدى اجىراتۋدىڭ ءبىر امالى دەپ ويلايمىن.

دايىنداعان ايبىن اقپاتشا

«نۇر استانا» گازەتى