«مەن-جىندىمىن» رومانىن ەكىنشى رەت وقىپ شىقتىم. شىعارما جەڭىل وقىلادى. لوگيكالىق دالدىك كوركەم تىلمەن ادەمى استاسىپ، ساناعا بىردەن سىڭەدى. اۆتور قوعامداعى  وزەكتى ماسەلەلەردى اششى  ساركازممەن ءاجۋالاپ، بارىنشا شەبەر سۋرەتتەيدى. جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان سيۋجەتتەردىڭ  بارىندە قوعامنىڭ جان جاراسىنا اينالعان، شەشىمىن كۇتە-كۇتە «قازاننان» تاسىپ، توگىلۋ شەگىنە جەتكەن، وزەكتى ورتەپ جۇرگەن  الەۋمەتتىك ماسەلەلەر  نانىمدى باياندالادى. كەز-كەلگەن قالامگەر باسىنان كەشكەن تىرشىلىك تاۋقىمەتىن اقىل-وي مەن تۇيسىك سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، جۇرەككە جەتكىزە جازا السا، ونداي تۋىندىنىڭ ەشقاشان ولمەيتىنى ايان. رومانداعى باس كەيىپكەر – تاۋفيحتىڭ تاعدىرى اۆتوردىڭ ومىرىنەن الىنعان دەۋگە قۇقىمىز بولماسا دا، كەيىپكەر مەن اۆتوردىڭ بەينەسى ۇقسايتىنى راس.

ادەبي شىعارما ۇشقىر قيالدان باستاۋ الىپ، ءتۇرلى وقيعالار تارتىستى سيۋجەتتەرمەن، جىمداسقان كومپوزيتسيامەن ءورىلىپ، تاقىرىبى يدەياسىمەن، تۇيىنىمەن كىرىگىپ ۇيلەسسە،  وقىرمان ساناسىنا سۋداي سىڭەتىنى ءسوزسىز. ت. ساۋكەتاەۆتىڭ «مەن-جىندىمىن» رومانى يىرىمىنە ەرىكسىز تارتاتىن، تالعامى تەرەڭ وقىرماننىڭ ىشكى دۇنيەسىن مويىنداتاتىن، جۇرەككە جەتكەن شىعارما. «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى»، دەگەن قازاقتىڭ ۇرپاعىمىز. «قويشى كوپ بولسا، قوي ارام ولەدى»، دەگەندى دە اتام قازاق ايتقان. ال، ادەبيەتتە سىنشى كوپ بولسا، كەرىسىنشە، سىن وتكىر بولسا، ادەبي شىعارمالاردى قايراپ، قالامگەرلەردى قامشىلاي تۇسەدى دەپ ويلايمىن.  بىراق، «ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار» دەگەندەي، سىننىڭ دا سۇرقايى بار، سۇڭعىلاسى بار.

                                        تاقىرىپ  ءھام  يدەيا

«تاقىرىپ پەن يدەيا – ادەبي شىعارمانىڭ مازمۇنى. ال، ادەبي شىعارما مازمۇندى بولۋ ءۇشىن، يبسەن  ايتقانداي، ادەبيەتشىنىڭ ءوزىنىڭ ءومىرى مازمۇندى بولۋى كەرەك»، دەيدى كەمەڭگەر ۇستازىمىز، عۇلاما ادەبيەت زەرتتەۋشىسى زەينوللا قابدولوۆ.  ارى قاراي روماننىڭ جازۋشى ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

رومان ءتۇيىندى تاقىرىپتان باستالادى. «مەن جىندىمىن» دەگەن اتاۋى  ءومىردىڭ ءوزى تۋدىرعان فيلوسوفيالىق ءتۇيىندى تاقىرىپقا جاتادى. باس كەيىپكەر تاۋفيحتىڭ تاعدىر سەرگەلدەڭىنەن كەيىن: ىشكى تولعانىستان، پسيحولوگيالىق تارتىستان، كۇيزەلىستەن، رۋحاني ازاپ شەگۋدەن تۋعان تاقىرىپ.

ادەبي شىعارمالاردا سان الۋان تاقىرىپ بار. استارلى تاقىرىپ، فيلوسوفيالىق تاقىرىپ، سالىستىرمالى تاقىرىپ ت.س.س. جالعاسا بارەدى. ال، ءتۇيىندى تاقىرىپ سيرەك كەزدەسەدى. ءتۇيىندى تاقىرىپ – شىعارماداعى بۇكىل وقيعانىڭ كومپوزيتسياسىن  شەڭبەرىنە سىيدىرىپ، وقىرمانعا توسىن، شىنايى وي سالۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءومىر كورىنىستەرىن قاز-قالپىندا سۋرەتتەيتىن وسى شىعارما بۇگىنگى قوعامداعى ادامداردىڭ بەت-بەينەسىن اششى ساركازممەن اياۋسىز اشكەرەلەيدى.  قوعامدىق فورماتسيانىڭ كەمشىلىگىن  ۇشكىر قالامىمەن نايزاداي تۇيرەگەن جازۋشى تاۋفيحتى قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ  قىراعى باقىلاۋعا الۋى – قالامگەر يدەياسىنىڭ وتكىرلىگىنە دالەل.

روماننىڭ يدەياسى -- بۇگىنگى كۇنى  وگىزدى ءولتىرىپ، اربانى سىندىراتىن كوپتەگەن قوعامدىق ماسەلەلەردى اششى مىسقىلمەن اجۋالاۋمەن قاتار، جاقسىلىعى مەن جاماندىعى، ىزگىلىگى مەن قاتىگەزدىگى قاباتتاسقان شىم-شىتىرىق ءومىردى دە سىناۋعا جانە ادام بويىنداعى جان جىلۋىن، ار-وجداندى، جۇرەك تازالىعىن ساقتاۋعا  نەگىزدەلگەن. مىسالى، روماننىڭ «ساۋنا» دەگەن بولىگىندە تاسى ورگە دومالاپ، قالتاسى قالىڭداپ، كوزىنە شەل بىتكەن كاسىپكەر ماقسات سارتايچتىڭ قىزمەتكەرلەرىن ساۋناعا اپارعانى باياندالادى. بۇرىننان قىزداردىڭ «قىزىعىن» كورىپ، ەتتەرى ءولىپ كەتكەن ەركەكتەردىڭ ورەسكەل ارەكەتى، ەركەك اتاۋلىنىڭ قۇشاعىندا جاندى قۋىرشاققا اينالعان قىزداردىڭ جيىركەنىشتى قىلىعى تاۋفيحتىڭ جۇرەگىن تىتىركەندىرىپ، ءناپسى قۋعان ورتادان باس ساۋعالاتادى.

«- ءاي، شال . . . بول! – دەدى توسەككە شالقايا بەرىپ قاتقىل داۋىسپەن. – ماحابباتتى ۇيگە بارعان سوڭ كەمپىرىڭنەن سۇرارسىڭ. مەن جۇمىس ۇستىندەگى اداممىن. ۋاقىت اقشا. ءالى ءتورت كليەنتكە قىزمەت كورسەتۋىم كەرەك!..  ...زورىققان كارى وگىزدەي باقىرايماي، ىستەيتىنىڭدى ىستەسەڭشى»، دەگەندەي تىقىرشىعان تىرجالاڭاش سايقالدان شوشىنىپ شەگىنشەكتەي بەردىم...» دەپ كۇيىنەدى كەيىپكەر «ساۋنا» اتتى بولىكتەگى ءومىردىڭ وزىنەن الىنعان ۇزىندىدە. «مەنىڭ اپپاق، اڭقاۋ، الاڭعاسار جۇرەگىمدى شىرىلداتىپ، كۇنانىڭ قارا قاقپاسىنا قاراي سۇيرەي جونەلدى...» دەپ، جۇرەگىن تازا ۇستاۋ ءۇشىن ساۋنادان دا قاشادى. ۇلتتىڭ بولاشاعى – ۇرپاقتى وربىتۋگە ءتيىس قىزداردىڭ  جەزوكشەلىكتى كاسىپ ەتىپ، ءوز جاتىرىن ءوزى قان قاقساتىپ جاتسا دا، ۇلتىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ جانى اۋىراتىندار بولماسا، وزگەلەرى  سەلت ەتپەيدى.  قوعام بولىپ تۇتاسىپ، جەگى قۇرتقا اينالعان زيناقورلىقپەن  كۇرەسپەيدى. جازۋشى ءوز ەسەبىن عانا تۇگەلدەيتىن سارتايچ سياقتى توعىشارلارعا قالامدى نايزا - قارۋ ەتىپ كۇرەس اشادى. الايدا، تاۋفيح توعىشاردى جەڭە الماي، ودان جەڭىلىس تابادى. ونىڭ جەڭىلۋىنىڭ ءوزى – شىندىقتىڭ جولى ۇستارانىڭ جۇزىمەن ءجۇرىپ وتكەنمەن تەڭ، وتكىر  جۇزىنەن قايمىقپاي وتە الماساڭىز، تابانىڭىز ءتىلىنىپ، ون ەكى مۇشەڭىز ارسا-ارسا بولۋى مۇمكىن، دەگەن ويدى ساناعا سىڭىرەدى.

تاۋفيحتىڭ كۇرەسى مۇنىمەن بىتپەيدى. تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس ادامنىڭ باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇراتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەمەس پە. ار-وجداننان ايىرىلعان ەكى ءجۇزدى پەندەلەرمەن  تارتىسىپ كۇن كەشەتىن ول جان سارايىنا قىلاۋ تۇسىرمەۋ ءۇشىن  وتقا دا كۇيەدى، سۋعا دا تۇسەدى. كۇن كورۋ ءۇشىن بازاردا ساۋدا دا جاسايدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ وتىرىكتى شىن، شىندى قۇداي  ۇرعانداي قىلاتىن ءومىردى ابدەن كورەدى.

«كەيدە قالامنىڭ  ۇشىنان ءتىرىلىپ جاتقان ومىردەن شوشىنىپ، ىشقىنا ورنىمنان ۇشىپ تۇرامىن. قوسپاسى، بوياماسى جوق شىننىڭ ءوزى. مەن ونى كۇندە كورەمىن، ءدال بۇلاي سەزىنىپ، تۇيسىنگەن ەمەسپىن.  «ياپىراۋ! سەن وسىنداي ما ەدىڭ؟»  دەيمىن تىرجالاڭاش دىردەك قاققان يت تىرلىككە قاراپ»،  دەپ  وي تۇيەدى، «ءومىر سەن وسىنداي ما ەدىڭ؟» دەگەن بولىكتە.

تاقىرىپ پەن يدەيانى كوركەم تىلمەن ورنەك پەن ارقاۋداي سۇلۋ ورە بىلگەن، اۆتوردىڭ رومانىن قولعا الىپ وقىعان ادام بوياماسىز شىعارماسىنى قۇنىعا، جالىقپاي وقيتىنى وسىدان بولسا كەرەك. قالامگەر ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ قالتارىس-بۇلتارىسىن، بۇگە-شىگەسىن جەتىك بىلمەسە، ءتۇيىندى تاقىرىپ، وقىرمان ويىن تالاستىراتىن يدەيا تۋدىرۋ اسا قيىن بولار. تاعدىرى سەرگەلدەڭگە تۇسكەن تاۋفيحتىڭ تاۋقىمەتىن سۋرەتتەي وتىرىپ،  زامانداستارىنا سالماقتى ءتۇيىندى ويلار ايتادى. ءتۇيىندى تاقىرىپ پەن وتكىر يدەيانى شاشاۋسىز توعىستىرا بىلگەن اۆتور ءومىر شىندىعىن كوركەم وبراز بەن رەاليستىك سۋرەتتەر ارقىلى شەبەر كورسەتەدى. جۇرەك كوزىمەن كورگەن ءومىردى ۇعىندىرۋ ءۇشىن وقىرمان نازارىن اۋدارادى. ارمان، مۇددەسىمەن، ىشكى پسيحولوگيالىق تارتىسىمەن بىتە قايناسقان رومان جەلىسىن فابۋلا تاسىلىمەن سەلكەۋسىز سۋرەتتەيدى. قوعام سىقپىتىن اجۋامەن سۋرەتتەۋ يدەياسى  -- وقىرماندى جالىقتىرماي، ىزگىلىك جولىنا جەتەلەپ وتىرادى. شىعارمانىڭ تاقىرىبى مەن يدەياسى بۇگىنگى تىرشىلىكتىڭ  رۋحاني-الەۋمەتتىك اۋىر جۇگىن كوتەرىپ تۇر.

                                          تاۋفيحتىڭ  وبرازى 

روماننىڭ وزەگى – تاۋفيحتىڭ وبرازى. قوعامنىڭ ءوزى تۋدىرعان «جىندى» كەيىپكەر. «جىندىنىڭ» كۇيىن كەشىپ دۇنيەدەن ءوتۋى -- ادىلەتسىزدىكتەر مەن قايشىلىقتاردىڭ ادام ومىرىنە اسا كۇشتى ىقپال ەتەتىنىن، رەاليستىك سۋرەتتەرمەن دالەلدەۋ ارقىلى  ءومىر شىندىعىن ايقىنداي تۇسەدى. وركەنيەت ورگە وزعان زاماندا دا، ادامىن «جىندى» ەتكەن قوعامنىڭ بەزبۇيرەك كەلبەتى ارقىلى بۇگىنگى  فورماتسيالاردى اششى مىسقىلمەن ءاجۋالاي تۇسەدى. تاۋفيح پسيحيكالىق اۋىتقۋعا ۇشىراعان جىندى ەمەس. ونى «جىندى» دەپ قابىلدايتىن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاسى. كەيىپكەردىڭ تاعدىرى – ادىلەتى كەمشىن قوعامنىڭ اششى جەمىسى سياقتى. روماننىڭ جەلىسىندە،  ونىڭ «...تىرجالاڭاش دىردەك قاققان يت تىرلىگىنە» كۋا بولىپ، اشى جەمىستىڭ ءدامىن تاتقانداي كۇيگە تۇسەسىز.

پسيحولوگيالىق جاعىنان الىپ قاراعاندا، رومان اۆتوردىڭ ىشەك قىرىندىسىنا دەيىن اقتارعان دەۋگە بولادى. جازۋشىنىڭ وبرازدى جاساۋ كەزەڭىندەگى پسيحيكاسى، كوڭىل-كۇيى شىعارمانىڭ جەلىسىمەن شيەلەنىسىپ جاتقانداي. ادەبيەتتە ادام وبرازىن تۋدىرعاندا، قيالعا ەرىك بەرىلىپ، ءتۇرلى وقيعالار، سيۋجەتتەر ويدان شىعارىلادى. ت. ساۋكەتاەۆتى قيالدان ءتۇرلى وقيعا تۋدىرۋدىڭ، وبراز، سيۋجەت جاساۋدىڭ شەبەرى دەسەك تە بولادى. ول قيالىنداعى وبرازدىڭ كەسكىن- كەلبەتىن، مىنەز-قۇلقىن سۋرەتتەگەندە، ومىرگە جۇرەك كوزىمەن قاراپ، كەيىپكەر بويىنداعى ءاربىر قيمىلدى، سەزىم تولعانىسىن، وي تولقىنىن، كۇيزەلىس، مۇڭىن دالدىك لوگيكاسىمەن ادەمى ۇيلەستىرەدى.

قيال – ادەبيەتتە شىعارمانىڭ جەلىسىن شىرقاۋ شىڭعا شىعاراتىن، نەمەسە شىڭىراۋ تەرەڭگە باتىراتىن عاجاپ قۇبىلىس. ال قيال شىعارمادا جازۋشىنىڭ ءوز ومىرىندە وتكەرگەن وقيعالار مەن اۋىر ساتتەردەن تۇيگەن تانىمدىق لوگيكاسىمەن تىعىز استاسىپ جاتادى. شىنايى سۋرەتتەر مەن وي تۇيىندەرىنەن جازۋشىنىڭ تانىمىنىڭ كەڭ، قيال پىراعىنىڭ ۇشقىر، سەزىمىنىڭ نازىك ەكەنىن اڭعارۋ وڭاي.

تاۋفيحقا اقىل ايتىپ، جونگە سالىپ، قاسيەتتى قالامنىڭ تىلسىم سىرلارىمەن بولىسەتىن، جانىنا وقتىندا ءبىر كەلەتىن اباي بەينەسىندەگى «قارا شالدىڭ» ەلەسى --  قاسيەتتى قۇبىلىس.  قالامگەرلەردىڭ تۇستەرىندە قۇس سياقتى اسپاندا ۇشىپ جۇرەتىنى، ايان بەرەتىن تۇستەردى كورەتىنى، مۋزاسىنا عايىپتان كۇش بەرىپ، جەلەپ جەبەيتىن جەبەۋشىسى بولاتىنى بۇرىننان كەزدەسەدى. تاۋفيحقا دا وڭاشادا  قارا شال ەلەس بولىپ كورىنىپ، تاۋانى تالان-تاراجعا تۇسكەن  تىرلىكتىڭ ءبىر شىراعىن جاعۋ ءۇشىن، «سەنىڭ جازۋشى بولۋىڭ كەرەك» دەگەن عاقليا  ايتادى. قارا شال:  «سەنىڭ جۇرەگىڭدە كوز اشىلدى. ەلدىڭ كورمەيتىنىن كورەسىڭ، سەزبەيتىنىن سەزەسىڭ. قالام – اللاھتىڭ اتى. قالامىمنىڭ رۋحى جۇرەگىڭە قوندى. ەندى ساعان تىنىم بەرمەيدى», دەپ كەز-كەلگەن تالانت يەسى كوتەرە المايتىن رۋحاني جۇك ارتادى. قارا شالمەن اراداعى اڭگىمەدەن كەيىن، موينىنا ارتىلعان زامانانىڭ رۋحاني جاۋاپكەرشىلىك جۇگى قابىرعاسىن قايىستىرىپ، جۇرەگىنە ءزىلماۋىر تاستاي باتىپ جۇرگەنىن وقىرمانىنا اينىتپاي، بوياماسىز جەتكىزەدى. تاۋفيح  ادامزاتتىڭ ويشىلى -- ابايدىڭ ەلەسىمەن كەزدەسىپ، تىلدەسكەن كۇننەن باستاپ جازۋشى بولىپ كەتەدى.

... جازىپ وتىرىپ... جو-جوق، دۇرىسى قۇلاعىمداعى سىبىردى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ وتىرىپ، كەكتەنەم، كۇيىنەم، قۋانام، كۇرسىنەم . . . قارا شالدىڭ كۇبىرى جانىمدى ءار قياعا ءبىر سالىپ، ابدەن سىلىكپەمدى شىعاردى», دەيدى. وسىنداي وقشاۋ ويلارمەن  شىعارمانىڭ بوياۋىن قالىڭداتىپ، كەيىپكەر بويىنداعى پسيحولوگيالىق تارتىستى ۇدەتە تۇسەدى. جانىن قىلبۇراۋعا سالاتىن ادىلەتسىزدىكتەر مەن قۇيتىرقى قاراما-قايشىلىقتار تاۋفيحتىڭ ومىرىنە وراسان ىقپال ەتىپ، تاۋسىلماس رۋحاني كۇرەسكە بەت تۇزەيدى. جازۋشى اتاپ ايتپاسا دا، كەيىپكەردىڭ قوعام الدىنداعى ار-وجدان مەن رۋحاني جاۋاپكەرشىلىگىن ءسات سايىن ارتتىرىپ وتىرادى. ارينە، ۇلى ابايدىڭ ەلەسى – قارا شال قانشا وسيەت ايتقانىمەن، ول دا پەندە، قالامنىڭ ۇشىمەن باي بولۋدى ارماندايدى. ماركەس بولعىسى، ۇلىلار سياقتى داڭققا بولەنگىسى كەلەدى. قيالدايدى، قيالىنداعى جۇماق تىرشىلىككە قول سوزادى. شىعارمالارىن باسپاعا اپارىپ، كىرپىشتەي-كىرپىشتەي روماندار شىعارىپ، تالتىرەكتەگەن تۇرمىسىن تۇزەگىسى كەلەدى. بىراق ادامزات ءومىرى اقشاعا تاۋەلدى  زاماندا، كىرشىكسىز قيالىنىڭ وپ-وڭاي ىسكە اسا قويماسىنا كوزى جەتىپ، جۇرەك كوزى زار جىلايدى. ونىڭ رۋحاني مۇڭىن ۇعاتىن جاناشىر زامانداسى، جازۋشى گەرولد بەلگەر دۇنيەدەن وتكەندە كوكىرەكتىڭ شەرىن توگىپ، ارمانسىز جىلايدى-اي. جىلاسا جۇرەك تازارار. ال ءتىرى پەندەنىڭ ءومىر-كۇرەسى جەر باسىپ جۇرگەندە بىتپەيتىنى اقيقات ەمەس پە.

كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ وزدەرى ايتا الماي جۇرگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر مەن قوعامدىق قاسىرەتتەردىڭ ءبىر قاتارىن، روماننىڭ وزەگىنە ارقاۋ ەتكەن جازۋشى كەيىپكەرىنىڭ بويىنا ءتۇرلى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر مەن پەندەلىك كەمشىلىكتەردى توپتاستىرىپ، كۇردەلى وبرازعا اينالدىرادى. تاۋفيح بىردە وتباسىنىڭ قامىن ويلاپ باسىن قاتىرسا، ەندى بىردە  روماندارىن باسپادان شىعارا الماي تاۋى شاعىلىپ، جىگەرى جاسيدى. جولى بولىپ، ءبىر جەتىستىككە جەتە قالسا، ەسالاڭ اپەندىدەي قۋانادى. رومانى تۋرالى گ. بەلگەردىڭ ماقتاۋ ماقالاسى «دات» گازەتىنە شىققاندا، ساتىپ العان جيىرما گازەتىن بولمە تورىنە جايىپ تاستاپ، ۇستىنە جاتا قالىپ، ارى اۋنايدى، بەرى اۋنايدى. وزىمەن-ءوزى ايعايلاپ كۇلەدى. پايداكۇنەم دوستارىنا الدانىپ، كافەگە بارىپ، ماقالاسىن «جۋعاندا» قارىز بولىپ ۇياتقا قالادى. ءسوز جوق، مۇنداي ادام قوعامدا پسيحولوگيالىق قاراما-قايشىلىق تۋعىزىپ، كەيبىرەۋلەردىڭ كوزىنە «جىندى» بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ءبارى  كەيىپكەر وبرازىنداعى كۇندەلىكتى ورىن الىپ وتىراتىن ىزگىلىك پەن قاتىگەزدىكتىڭ، وتىرىك پەن شىندىقتىڭ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ تەكە تىرەسىنەن تۋعان ءىس-ارەكەت پسيحولوگياسى.

ءومىر-كۇرەستىڭ تايتالاسىندا بىردە دانا بولىپ، بىردە جالقاۋ اتانىپ، كەلەسىدە ءوز سورىنا ءوزى كۇيىپ، سورلاپ جۇرەتىن تاۋفيح قانداي كۇرەسىندى باسىنان وتكىزسە دە، جۇرەك كوزى بۇگىنىن بولاشاققا جالعايتىن ءۇمىت وتىنان ەش ايرىلعان ەمەس.

كەيىپكەر بەينەسىن سۋرەتتەگەندە اۆتور ۇشقىر قيالدىڭ تارتىسقا تولى كورىنىستەرىن لوگيكالىق دالدىكپەن تۇيىستىرە بىلەدى. قاي ءبىر بولىگىن الىپ قاراساق تا، كەيىپكەر وزىندىك بەت بەينەسىمەن ەركىن ءومىر سۇرەدى. وقىرمانىن سۇيەتىن قالامگەر ونىڭ جۇيكەسىن شارشاتپاۋ ءۇشىن، كۇلكىگە تولى سيۋجەتتەردى كوز الدىڭىزعا كەلتىرە قويادى. «ءجۇز دوللار» دەگەن بولىكتە گ. بەلگەردىڭ بەرگەن مىڭ دوللارىن سىپىرا جاراتىپ، قالعانىن كورشىلەرىنە تاراتىپ بەرگەن تاۋفيح ايەلىنىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ، قىران-توپان توبەلەستىڭ سوڭىندا ۇيىنەن قۋىلادى. كوشەدە قاڭعىپ قالادى. ءۇيسىز-كۇيسىز سەندەلىپ قالعان سوڭ، باس اماندىعىن ويلاپ، تانىستارىن جاعالاپ كەتەدى. تاۋفيح «قالامىنىڭ ۇشىن بەلۋاردان التىن قازاتىن جەرگە قاداسا», مەملەكەتتىك سىيلىقتى دا، وزگە ماراپاتتى دا الىپ، وتباسىندا شالقىپ وتىرار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. . . «اۋىشتىعى» ءۇشىن ايەلىنەن تاياق جەپ، بالاسىنان اۋىر ءسوز ەستىسە دە، جۇرەك كوزى كۇندىز-ءتۇنى دۇنيەنىڭ اق – قاراسىنا ءۇڭىلىپ، جانىن جارالاعان تىرلىكتەن ساۋلە ىزدەپ سەندەلەدى. ناعىز جىندى بولۋدىڭ از-اق الدىندا جۇرگەن  كەيىپكەرىن  قيالىمەن كۇرەسىنگە قايتا-قايتا لاقتىرىپ، جاندۇنيەسىن ابدەن سارساڭعا سالادى. تار جولدان شىعاتىن جول تاپپاي سانسىراعان كەيىپكەر ءومىر-كۇرەستى جەڭە الماي، كۇيزەلىسكە تۇسەدى. قارا شال كەيدە وعان كورىنبەي كەتەدى، كەيدە بەتپە-بەت كەلىپ قاتەلىگىن بەتىنە باسىپ: «جولىمىز قيىلىسسىن دەسەڭ، تازار، سىلكىن، ىزگى وي، شىنايى سەزىمگە بەرىل. . ., دەگەن سوزىنە وكپەلەپ تە قالادى. بىراق قارا شالدىڭ قۇدىرەتتىڭ قالاۋىمەن ايتىلعان سوزدەرى ميىنا كىرىپ الىپ، كوكىرەگىندە سايراپ تۇرادى. قايدا بەت بۇرسا دا، تالعامىن، تۇيسىگىن، سەزىمىن، اقىلىن قارا شالدىڭ ءپالساپاسى قىلبۇراۋعا سالىپ جۇرەدى. بۇل دۇنيەدە كورەر رۋحاني ازابى سونشالىقتى مول بولسا دا، قارا شالدى اينالىپ سوعار التىن قازىعىنا اينالدىرادى. اۆتور ادەبيەتتىڭ وبەكتىسى – ادام دەگەن تەوريانى وسىلاي تولىققاندى دالەلدەپ، سۋرەتتەگەن.

                  رەاليستىك  سۋرەتتەر  مەن  فيلوسوفيالىق  تۇيىندەر

وقىعان سايىن ەتەنە ەنتەلەتىپ، تەرەڭىنە تارتا بەرەتىن روماننىڭ سىرى نەدە؟ دەگەن سۇراق تۋىندايتىنى راس. روماننىڭ ورەلى وزەگىنە اينالعان رەاليستىك سۋرەتتەر مەن فيلوسوفيالىق تۇيىندەر ويدى ەرىكسىز جەتەلەپ، ىشكى تارتىسىنا تارتا جونەلەدى. جەڭىل وقىلىپ بولعاننان كەيىن دە، وي كوكپارىندا تارتىستىرادى. تاقىرىپ پەن يدەيا بىتە قايناسقان رومان جەلىسىندە وي، سەزىم، مىسقىل،  كۇيىنىش، قۋانىش، زار قاتار استاسىپ، شىعارمانىڭ كوركىن ايشىقتاي تۇسەدى.                                                 

«توي» دەگەن بولىگىندە: « -- جىندىعا دەيىن جازۋشىمىن دەپ، دوربا-دوربا شيماي-شاتپاق ارقالاپ جۇرگەن سوڭ نە داۋا. وسىدان كەيىن ادەبيەتتە نە قادىر قالسىن!» -- دەگەن سويلەمنەن كەيبىرەۋلەردىڭ تالانتتاردى جىندىعا بالاپ، جولىن كەسۋگە تىرىساتىنىن بايقايمىز. وعان وسى روماننىڭ وقيعاسىنىڭ ءوزى دالەل. ال، «جانارىڭنان جۇلدىزداردى ۇرتتادىم» دەگەن بولىگىندە ول سۇيگەن ارۋ -- ءۇمىت جالاڭاياق جازۋشىنى تاستاپ، شەتەلدىك ازاماتقا تۇرمىسقا شىعىپ كەتەدى. كەدەي جازۋشىدان جەرىنىپ، باي جىگىتپەن باسىن قوسقان ءۇمىت كەيىننەن، ماحابباتتان اسقان باقىت جوق ەكەنىن مويىنداپ، حات جازادى. بۇگىنگى كۇنى ءوز سەزىمىن تارك ەتىپ، ۇلتىنان بەزىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە كۇيەۋگە كەتىپ جاتقان قازاقتىڭ قىزدارى از با؟ بۇل ماسەلە دە بۇگىنگى تاڭدا قانى تامشىلاعان جارانىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. «بازار» دەگەن بولىكتەن مىناداي سويلەمدى وقۋعا بولادى: «قۇدايدىڭ يەن تەگىن جەرىنە اقى العاندارى قاي قۇدايدان بەزگەندەرى دەپ، باياعى كوڭىلمەن بۇرقىلداپ-بارقىلداپ جۇرسەك، جەر ەندى قۇدايدىكى ەمەس، قۇدايىنا پىسقىرىپ تا قارامايتىن بايلاردىكى بولىپ كەتكەن ەكەن عوي». بازاردا مايدا-شۇيدە زاتتاردى ساتىپ كۇنەلتەتىن جۇمىسسىزداردىڭ ءومىرىن بەينەلەيتىن سۋرەتتەن اللانىڭ جاراتقان جەرىنىڭ الپاۋىتتاردىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ، قاراسيراق كەدەيلەردىڭ كۇنى قاراڭ بولعانىن تاعى كورەمىز. ءبىر عانا سويلەمنەن ءوز جەرىمىزگە ءوزىمىز يە بولا الماساق، بولاشاعىمىز نە بولماق، دەگەن  بەيمازا ويدى دا وقۋعا بولادى.

«قىزىل شارشى» دەگەن بولىگىندە: «ەشكىم تىڭداماسا دا، ەكىگە جارىلىپ اپ، وزىممەن  ءوزىم ايتىسا بەرەمىن. ءىشىم تولعان  كۇيىك پەن قىجىل، سول تۇگەسىلگەنشە جانىمدا تىنىم جوق. . .» دەيدى. ياپىراۋ! كاپيتاليزم دۇنيەسىندە ىشىندە كۇيىگى مەن قىجىلى جوق ادام كەمدە-كەم بولار. بۇل زاماننىڭ تابيعي زاڭدىلىعى ەمەس پە؟ الەۋمەتتى اقشا بيلەگەن قوعامدا ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولىپ جۇرگەن پەندەنى تابۋ دا قيىن شىعار. وسىدان كەيىن: «...ءبارى مەنىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەنىم. مەنىڭ قورلىعىم، ءۇمىتىم، وكىنىشىم...» دەپ ىشكى كۇيزەلىس بوياۋىن قالىڭداتا تۇسەدى. قارا شالدىڭ سىبىرىن جۇرەك سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، تەبىرەنگەن تاۋفيح ءومىر شىرعالاڭىن اششى اجۋامەن، اق قاعازعا قارا بوياۋمەن سۋرەت سالعانداي ورنەكتەي بەرەدى. ءيا، ول «ءومىردى شىلعي ءبىر باتتاسقان قارا بوياۋمەن جازاتىندىقتان» رومانىنىڭ بوياۋى قارا ءتۇس دەۋگە بولادى.

ءومىردىڭ بوياۋى سان ءتۇرلى. ءبىر قالامگەر شىعارماسىن اق ءتۇستى بوياۋعا، ءبىرى قارا تۇسكە، ءبىرى جاسىل تۇسكە، ەندى ءبىرى سۇرعا  بوياپ جاتسا، ونىڭ ءبارىن جازمىش دەپ قابىلداۋعا بولاتىن شىعار. سەبەبى، ءار قالام يەسىنىڭ جۇرەك كوزى الەمدى ءتۇرلى شەڭبەردە كورەتىنىنە تالاسا المايمىز. ادەبي تۋىندىنىڭ پايدا بولۋى -- جۇرەك كوزىءنىڭ الەمدى كورۋ راديۋسىنا بايلانىستى. ال فيلوسوفيالىق تۇيىندەر – وي وزەگىنىڭ شىڭى دەۋگە بولادى. تاعى دا مىسال. «اق ءماشى» دەگەن بولىكتە: «ارتىمدا كەر ەسەككە مىنگەن  قازاقتىڭ بولاشاعى ءبىر توبەنىڭ باسىندا قالىپ بارادى»، دەپ جازادى. قازاقتىڭ بولاشاعى دەپ، مەكتەپكە بارىپ كورمەگەن، ەسەكتىڭ ۇستىندەگى ون، ون ءبىر جاس شاماسىنداعى بالا – بەرىكتى ايتادى. وركەنيەتتەن ءبولىنىپ قالعان الىس اۋىلدا ءبىر ۇيدەگى ءۇپىر-ءشۇپىر ءتورت بالانىڭ تاعدىرى كەيىپكەردىڭ جۇرەگىن سىزداتادى. بۇل دا شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟

ال، «التىن دوڭىز» بولىگىندە قيالدان تۋعان جىندىلاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك بايگەسىن اسىرەلەپ سۋرەتتەگەنىمەن، ءومىردى جۇرەك كوزىمەن كورە بىلەتىن قالامگەردىڭ پەسسيميستىك كوزقاراسىنا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولادى.

«قىزىل شارشى» بولىگىندە: «كەڭ دۇنيەدەن سايا تاپپاي، شىرىل قاعىپ ماڭىراعان لاقتىڭ جەتىم ءۇنى مەن اقىننىڭ وكسىگى اسپان استىن كۇڭىرەنتىپ تۇر», دەگەن تاعى ءبىر فيلوسوفيالىق ءتۇيىن القىمنان الادى. قىرىلعان كيىكتىڭ جەتىم لاعىنىڭ زارىنا ءۇن قوسىپ وكسىگەن اقىن قورعانبەك امانجولوۆتىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىن كوز الدىمىزعا كەلتىرەدى:

«كيىك ءولدى – دالامنان كيە كەتتى.

كىم كورگەن مۇنداي سۇمدىق قيامەتتى!

ءتورت اياعى كوكتەن كەپ ءولىپ جاتىر،

تولتىرىپ وي مەن جازىق قيابەتتى. . .»

اقىننىڭ جۇرەگىنەن توگىلگەن شەر مەن جازۋشىنىڭ زارى قالامىنان ءبىر تامشى ۋ تامىزعانداي... تالانت تاعدىرىنىڭ ۋىن تاتقان جازۋشى قالامىنان ءوزى دە كەيدە ۋ تامىزاتىن حالگە جەتكەن...

روماننىڭ وزەگىنەن قوعامداعى جۇمىسسىزدىق، جەزوكشەلىك، توعىشارلىق، بيۋروكراتتىق، ادىلەتسىزدىك، وتباسىلىق ينستيتۋتتىڭ جوقتىعى، جەمقورلىق، جوقشىلىق، ەكولوگيالىق اپات، سەزىم تۇراقسىزدىعى، ساتقىندىق،  كوسموپوليتتىك، ساياساتتىڭ ادەبيەتكە اسەرى، ءتىپتى بۇگىنگى پسيحيكاسى اۋىتقىعان ناۋقاستاردى ەمدەيتىن مەكەمەلەردىڭ، ادامدى ودان بەتەر جىندى قىلار ادىستەرىنە دەيىن ورىن تاپقان. شەشىمىن كۇتە-كۇتە پەندەلەردى جىندى قىلۋعا اينالعان قوعامدىق كۇردەلى ماسەلەلەر جازۋشىنىڭ قالامىنان اق قاعازعا ۋ بولىپ تامىپ، وقىعان ادامنىڭ وزەگىن ورتەي جازدايدى. ۋى تامعان روماننىڭ وقىرمان جۇرەگىنە اۋىر سالماق تۇسىرمەۋى ءۇشىن، قالامگەر ءار تاقىرىپتىڭ مازمۇنىن اششى مىسقىلمەن تۇزداپ وتىرادى. ساركازم بولماسا، باستاسقان قارا بوياۋ جۇرەگىمىزدى جىلاتۋى مۇمكىن. شەبەرلىك دەپ وسىنى ايتىڭىز!

فرانتسيالىق جازۋشى ارمان لانۋدىڭ: «رەاليزم – سۋرەتكەردىڭ ومىردەن ءوزى ءۇشىن جاساپ العان كوركەم بەينەنى، وزگەنىڭ كوكەيىنە قوندىرۋ قۇرالى»، دەگەن تاماشا ءتامسىلى ت. ساۋكەتاەۆتىڭ وسى رومانىنا ارنالىپ ايتىلعانداي، ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيدى.

                                                     تۇيىن

تارتىستى سيۋجەتتەرگە، شىم-شىتىرىق كومپوزيتسياعا ارقاۋ بولعان كوركەم ءتىل، تۇزداي تاتىعان ساركازم، قىزىعۋشىلىعىمىزدى نوقتالاپ سۇيرەي جونەلەتىن رەاليستىك سۋرەتتەر، تامىرىن ءومىردىڭ وزەگىنەن تارتقان فيلوسوفيالىق تۇيىندەر، روماننىڭ ىشكى ديناميكاسىنىڭ ءدۇمپۋى -- جۇرەك كوزىنەن باستاۋ الاتىنىن ايقىندايدى. ادام تاعدىرىنىڭ كوك تيىنعا تاتىماي، تاسادا ەلەۋسىز قالۋى جاندى اۋىرتادى. كەيبىر سىنشى روماندا ءتۇيىن جوق دەيدى. روماندا ءتۇيىن بار. «ءتۇس» دەگەن بولىگىندە تاۋفيح جىندىحاناعا تاعى دا بارعىسى كەلمەي، ءوزىن-ءوزى تاپانشامەن اتىپ جىبەرەدى. ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ ادامدى قاسىرەتتەردەن ساقتاۋدىڭ شەشىمى شىعار. اۆتور روماندى شىرقاۋ كۋلميناتسيامەن وسىلاي اياقتايدى.

روماننىڭ بۇل قوعام ادامدى جىندى قىلۋى جانە ءولتىرىپ تىنۋى مۇمكىن، دەگەن ويدى مەڭزەيتىن ءتۇيىنى – تاقىرىپتىڭ قالىبىنا سىيىپ، شاربولاتتاي تۇيىندەلىپ تۇر. شاربولات ءتۇيىن شىعارمانى وقىعان ءار وقىرمانعا،  ەگەر ونىڭ جۇرەگىندە  كوزى  بولسا، تەرەڭ وي سالارى انىق. ولاي بولسا، ارامىزدا قانشا «جىندى» ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر، دەگەن قىزىق سۇراق كوكەيگە قوناقتايدى.

اۆتور العى سوزىندە: «دۇنيە سىرى ءبىز بىلگەننەن وزگەرەك، بىراق ونى كورۋ ءۇشىن كوز كەرەك» دەگەن ەپيگراف قويعان. جۇرەك كوزى جازۋشىنى جاڭىلىستىرمايتىن رۋحاني كومپاس سياقتى، قايدا جۇرسە دە، نە ىستەسە دە، نەنى كورسە دە، قانداي ازاپ شەكسە دە، ديۋاني عۇمىردى دۇرىس جولعا سالىپ وتىرادى.  «قالامىنىڭ ۇشىن بەلۋاردان التىن شىعاتىن جەرگە قادامايتىن» جازۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگى -- قالامگەر مەن قوعام اراسىنداعى پاراسات مايدانىنىڭ كۇرەسى دەپ باعالايمىن.

رومان جازۋشىنىڭ جۇرەك كوزىنەن تامعان ءبىر تامشى ۋ سياقتى . . .   

دىلداگۇل نۇرماحانبەت

Abai.kz