رەسپۋبليكامىزعا تانىمال ساياساتكەر بەرىك ابدىعاليۇلىنىڭ قاڭتار ايىنىڭ باسىندا استاناداعى بەدەلدى قىزمەتىنەن ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى ۇلىتاۋ اۋدانىنا اكىم بولىپ بارعانىن بىلەمىز. ورتالىقتان شالعايدا جاتقان وسىناۋ اۋداننىڭ الەۋمەتتىك-مادەني سالادا كەنجەلەپ قالعانى دا بارشاعا بەلگىلى. كەشەگى كەڭەستىك جۇيە كەزىندە رەسپۋبليكاداعى ارتتا قالعان وتىز اۋداننىڭ ەڭ سوڭعىسى بولىپ تۇرعان ۇلىتاۋدىڭ بۇگىنگى دەڭگەيى دە كوڭىل قۋانتارلىقتاي دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە. ايتسە دە، وسىنداي تۇيتكىلدەرى جەتكىلىكتى اۋدانعا اكىم بولىپ بارعان باسشىنىڭ العاشقى اياق الىسىنا اۋىلداستارى ءدان ريزا. اۋداندى جەتى اي، جەتى كۇن باسقارعاننان كەيىن ەلىمىزدەگى قۋاتتى ءوندىرىس ورتالىعى سانالاتىن جەزقازعان قالاسىنا بەرىك مىرزا قالا اكىمى بولىپ قىزمەتكە كىرىستى. مىستى شاھاردىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاعانىنا دا ەكى ايدىڭ ءجۇزى ارتتا قالدى. قالا مەن اۋىلدىڭ تىرلىگىنە دەن قويعان بەرىك ابدىعاليۇلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ورايى كەلدى.

رەسپۋبليكامىزعا تانىمال ساياساتكەر بەرىك ابدىعاليۇلىنىڭ قاڭتار ايىنىڭ باسىندا استاناداعى بەدەلدى قىزمەتىنەن ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى ۇلىتاۋ اۋدانىنا اكىم بولىپ بارعانىن بىلەمىز. ورتالىقتان شالعايدا جاتقان وسىناۋ اۋداننىڭ الەۋمەتتىك-مادەني سالادا كەنجەلەپ قالعانى دا بارشاعا بەلگىلى. كەشەگى كەڭەستىك جۇيە كەزىندە رەسپۋبليكاداعى ارتتا قالعان وتىز اۋداننىڭ ەڭ سوڭعىسى بولىپ تۇرعان ۇلىتاۋدىڭ بۇگىنگى دەڭگەيى دە كوڭىل قۋانتارلىقتاي دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە. ايتسە دە، وسىنداي تۇيتكىلدەرى جەتكىلىكتى اۋدانعا اكىم بولىپ بارعان باسشىنىڭ العاشقى اياق الىسىنا اۋىلداستارى ءدان ريزا. اۋداندى جەتى اي، جەتى كۇن باسقارعاننان كەيىن ەلىمىزدەگى قۋاتتى ءوندىرىس ورتالىعى سانالاتىن جەزقازعان قالاسىنا بەرىك مىرزا قالا اكىمى بولىپ قىزمەتكە كىرىستى. مىستى شاھاردىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاعانىنا دا ەكى ايدىڭ ءجۇزى ارتتا قالدى. قالا مەن اۋىلدىڭ تىرلىگىنە دەن قويعان بەرىك ابدىعاليۇلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ورايى كەلدى.

- بەرىك ابدىعاليۇلى، الدىمەن مىنا ماسەلەنى ايتا كەتەيىكشى، كوپتىڭ قولى جەتە الماي جۇرگەن استاناداعى جىلى ورنىڭىزدى اۋىستىرىپ، بەدەلدى قىزمەتىڭىزدەن شالعايداعى اۋدانعا اكىم بولىپ كەلۋىڭىزدىڭ سىرى نە؟ وسى تۋرالى ايتىپ بەرە الاسىز با؟
- ارينە، ايتۋعا بولادى. تاۋەل­سىز قازاق مەملەكەتى ءوز شاڭىرا­عىن كوتەرىپ، كوك تۋىن جەلبىرەتتى. بۇل - اتا-بابامىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان ويىنىڭ جۇزەگە اسقانىنىڭ كورىنىسى. جاس ەل - جاس مەملەكەتتىڭ الدىندا تۇرعان قىرۋار مىندەتتەر بار. جالپى، ءبىز كوشپەندى قازاقتىڭ ۇرپاعىمىز. كەڭ دالادا ەركىن وسكەنبىز، ەركىندىككە سودان دا قۇشتارمىز. اتا-بابا كاسىبى دەگەندە اۋىل شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى ويدا تۇرادى. بىرىڭعاي اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا بەيىمدەلگەن اۋدانداردىڭ بۇگىنگى كۇنى ەكونوميكالىق تا، الەۋمەتتىك تە، مادەني سالاسىندا دا اقساپ جاتقان تۇستار جەتكىلىكتى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە كوشتىڭ سوڭىندا قالعان اۋدانداردىڭ ءبىرى - ۇلىتاۋ اۋدانى. ال ۇلىتاۋ دەگەنىمىز - ۇلتىمىزدىڭ ۇياسى، تاريحي استانامىز. ۇلتىمىزعا قاتىستى تاريحي ورىندار مۇندا جەتكىلىكتى. ۇلىتاۋدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ءوسىپ-ءور­كەندەۋ جولىنداعى كوتەرگەن جۇگى قوماقتى.
ءيا، ونى ءبىز ايتىپ، ماقتاپ، ماقتانىپ، جازىپ تا، جاريالاپ تا ءجۇرمىز. ءبىر وكىنىشتىسى، ۇلىتاۋ - ۇلى جەر دەگەننەن جالىقپايمىز. قايتالاپ ايتا بەرەمىز، ايتا بەرەمىز. بىراق سول ۇلىتاۋدى ءوزىنىڭ اتىنا زاتى ساي ەتىپ وركەندەتۋگە ءالى جەتكى­لىكتى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەي كەلە جاتقانى قىنجىلتادى. ەستەرىڭىزدە بولار، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە: «ءبى­لىمدى، زيالى قاۋىمنىڭ وكىلدەرى وزدەرى تۋعان اۋىلدى وركەندەتۋگە وزدەرى ۇلەس قوسۋى كەرەك. تۋعان جەردى تۇلەتۋ - ازاماتتىڭ بورىشى» دەگەن ەدى. شىنىندا دا، ەلگە بەلگىلى نەبىر تانىمال ازاماتتاردىڭ دەنى اۋىلدان شىققانى انىق. بىراق اۋىلدان تۇلەپ ۇشقاننان كەيىن وعان قايتىپ ورالىپ، كوڭىل اۋدارىپ، زەر سالىپ جاتقاندارى شامالى. مەن دە وسى ۇلىتاۋ اۋدانىندا ومىرگە كەلدىم. «تۋعان جەرىمنىڭ تاريحىن ايتىپ ماقتاندىم» دەسەم دە، «وسى جەرگە قانداي ۇلەس قوسا الامىن» دەگەن وي مەنى كوپتەن مازالاعان. ءتىپتى كەي-كەيدە «وسى اۋدانعا كەلىپ قاتارداعى مەكتەپ مۇعالىمى بولىپ جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ساناسىنا ساڭىلاۋ قۇيىپ، رۋحىن وياتسام با؟» دەگەن ويلارعا سان رەت بوي ۇردىم. «جاتسام، تۇرسام تۋعان اۋىلعا قالاي كومەگىم تيەدى» دەگەندى ەسىمنەن ءبىر شىعارمادىم. راس، استانادا، الماتىدا بەدەلدى-بەدەلدى ورىنداردا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردىم. ماسەلەلەردىڭ قالاي شەشىلىپ، قالاي اتقارىلاتىنىنان حاباردار بولدىم. ءساتىن سالعاندا، قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك احمەتوۆ قىزمەتكە شاقىردى. جاسىراتىن نەسى بار، مەن ۇسىنعان ۇلكەن جاۋاپتى قىزمەتتەردىڭ ىشىنەن وسى ۇلىتاۋ اۋدانىنا بارعىم كەلەتىنىن باسىپ ايتتىم. «ارتتا قالعان اۋداندى العا شىعارۋعا قىزمەت ەتسەم» دەگەن ويىمدى جەتكىزدىم. ءسويتىپ، تۋعان جەرىمە جالاڭ سوزبەن ەمەس، ناقتى ىسپەنەن كومەك كورسەتىپ، قىزمەت اتقارۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ۇلىتاۋ اۋدانىنا اكىم بولىپ كەلگەنىمدە، مەن وعان سول اۋىلدىڭ ازاماتى رەتىندە دە جانە سىرت كوزبەن دە نازار سالدىم. العاشقى بىرەر اي اۋدانمەن تانىسۋمەن ءوتتى. قانشا ءوزىم تۋىپ-وسكەن اۋدانىم دەسەم دە، مەن بىلمەيتىن جاعدايلار كوپ ەكەن. اۋداندا استىق وسەدى، بىراق ونى ساقتايتىن ورىن جوق. ماشينا-تراكتور ستانتسياسى اشىلماعان. كوك مايسالى تازا اۋالى سالقىن سۋلى تاۋ بوكتەرىندە دەمالىس ورنى سالىنباعان. جاستار دەمالاتىن، سپورتپەن اينالىساتىن قولايلى ورىندار قولعا الىنباعان. وسىلاردى رەت-رەتىمەنەن شەشۋدىڭ باعدارلاماسى جاسالدى. مۇنىڭ سىرتىندا اۋىل-اۋىلداردىڭ اراسىنداعى اۆتوموبيل جولدارى ويقى-شويقى، جوندەۋ كورمەگەنى دە كوڭىلدە تۇردى. قانشاما جىلدان بەرى ۇلىتاۋ مەن تەرىساققان اراسىندا اۆتوموبيل جولى جوندەلمەپتى. اۋىل ادامدارى وسى جولدى جوندەۋدى ماعان مىندەتتەپ جۇكتەدى. ءار كەزدەسۋدە «ەڭ بولماسا، ارقالىققا شىعار جولدىڭ شەڭبەر-تەرىساققانعا دەيىنگى بەتىن تەگىستەپ، قىرعىزىپ بەرسەڭىزدەر» دەگەن تۇرعىندار تىلەگى قۇلاعىمنان كەتپەدى. «ءبارىن اتقارۋعا بولار-اۋ، بىراق مىنا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار كوتەرمە جولدى قالاي جوندەرمىن؟» دەپ قاتتى ويلاندىم. مەنەن بۇرىنعى اكىمدەر دە بۇل ماسەلەنى شەشپەپتى. مەن دە شەشە الماسپىن دەگەنمىن. سەبەبى بۇل جول رەسپۋبليكالىق ماڭىزعا يە. وسىلايشا رەسپۋبليكالىق كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنە بارۋىما تۋرا كەلدى. ءسويتىپ، ويلاماعان جەردەن ماعان دەيىنگىلەر شەشە الماعان، مۇنى مەن دە «شەشە الماسپىن» دەگەن شارۋام ءبىرىنشى بولىپ شە­شىلىپ كەتتى. ايتاتىنى سول، ءساتىن سال­عاندا، وسى ۇلىتاۋ-ارقالىق جولى مەنىڭ ويعا العان كوپ جۇمىستا­رىم­نان بۇرىن جوندەلىپ، ىسكە قو­سىل­عانى. وسىعان ءوزىم تاڭعالا­مىن. جاراتقاننىڭ قولداۋى شىعار، شىر-پىر بوپ جۇگىرىپ جۇرگەنىمدە، بۇل دا ءبىر بىتكەن ءىس دەدىم. كوڭىلىمدى الاڭداتقان تاعى ءبىر ماسەلە مىناۋ بولدى. اۋدان ورتالىعىنىڭ وزىندە كوشەلەر جۇيەلەنبەگەن. كەيبىر ۇيلەر ساندا بار دا، ساناتتا جوق. تاريحي ورىنداردىڭ اتتارى دا ناقتىلانباعان. ەل قامىن جەگەن ەدىگە باتىردىڭ تاۋ باسىنداعى ماڭگىلىك مەكەنى كۇتىمسىز جاتىر. اۋليە تاۋدىڭ بوكتەرى كوپتىڭ كەلىپ-كەتەر جەرى ەمەس پە؟! ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز قالىپتى. ال ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەسكەرىپ ايتپاساق، ەل ەسىنە سالماساق، رۋح قايدان كوتەرىلەدى. وسىنى ەسكەرىپ، اۋدان ورتالىعىندا جانە باسقا ەلدى مەكەندەردە دە ەل ەرلەرىنىڭ اتىن ەستە قالدىرۋدى قولعا الدىم. بىلەمىن، ەستىدىم دە، ەستىپ تە ءجۇردىم - «ەسكەرتكىشتەردىڭ كەرەگى نە؟ ول اس بولا ما، جىلۋ بولا ما؟» دەپ سىرتىمنان رەنىش بىلدىرگەندەر دە جەتىپ جاتتى. ال مەنىڭ ويىم: رۋح كوتەرىلمەي، داۋلەت تولمايدى. سانا سەرپىلمەي، اتقارىلعان ءىس بەكىمەيدى. ال ءبىر كۇندىك ىستەرگە كوڭىل بولگەننەن دە ەرتەڭگە باستايتىن ءىرى ىستەردى وركەندەتۋ قاجەت سياقتى. ونداي ىستەردى رۋحى بيىك ەلىن سۇيگەن جاستار عانا قولعا الادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە جاستارمەن جۇمىستى جەتىلدىرۋ كەرەك سياقتى كورىندى. ماسەلەن، مەن ۇلىتاۋعا بارعاننان كەيىن وقۋ جىلىنىڭ سوڭىنا قاراي ورتا مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى الدىنا بارىپ ءبىر-ەكى رەت ارنايى تاقىرىپتاردا لەكتسيا وقىدىم. سوندا اڭعارعانىم، اۋىل جاستارى تىپتەن بۇيىعى، ويلارىن ورتاعا سالىپ، اشىپ ايتۋعا باتىلدارى جەتپەي، كۇبىجىكتەي بەرەدى. بۇل - رۋحتىڭ السىرەگەندىگىنىڭ بەل­گىسى. «جاستاردىڭ ساناسىن وياتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك» دەگەن ساۋالدى العا شىعاردىم. ءتيىستى ورىندارعا ساۋال سالا وتىرىپ، تاريحي تۇل­عالاردىڭ ەسىمدەرىن ەلگە ورالتۋدى ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنىن ويعا الدىم. ۇلىتاۋدىڭ ورتالىعىندا قاسيەتتى تاۋدىڭ تۇبىندە ەلىنە جۇماقتى جەر ىزدەگەن اسان قايعى بابانىڭ الىپ تۇلعاسى كەڭ قۇشاعىن اشقان قالپىندا اسقاقتاي كورىنەتىن كۇن جاقىن. جەزدى كەنتىندە قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ ەس­كەرتكىشى ورناتىلدى. ۇلىتاۋ مەك­تەپتەرىنە الاش ارداقتىلارىنىڭ ەسىمدەرى بەرىلدى. وسىنىڭ ءبارى رۋحتى كوتەرۋ جولىندا ەڭسەنى بيىكتەتىپ، «ءبىز - قاسيەتتى ەرلەردىڭ ۇرپاعىمىز» دەگەندى قايمىقپاي ايتا الاتىنداي كوزقاراس قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قا­جەت-اق.
- ءوزىڭىز ۇلىتاۋ اۋدانىندا ءبىراز ىستەردى قولعا الدىڭىز. وسىلاردىڭ بارىنە قاراجات قايدان تابىلدى؟
- «قاراجات» دەگەندە مەن ءوز قالتاما سالىپ الىپ كەلگەن ەشتەڭەم دە جوق. ءدال سول قاراجات ماعان دەيىن دە بولعان، ودان بۇرىن دا بولعان. ايىرماشىلىعى سول، مەن ول قاراجاتتاردى رۋحاني دۇنيەنى جاڭارتۋعا باعىتتادىم. الدىما قويعان ماقساتىمنىڭ ۇلكەنى دە - سول. اۋىلعا كەلگەندە ونىڭ الەۋمەتتىك جانە رۋحاني جۇيەسىن كوتەرىپ، ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋ ماقساتىم ەدى. ال ەڭسەسى تىكتەلىپ، رۋحى كوتەرىلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسى وزىنەن-ءوزى تۇ­راقتانادى. تەك «تۋعان جەرىمدى كور­كەيتەم» دەگەن پاتريوتتىق سەزىم بارىنەن دە جوعارى تۇرسىن دەڭىز. اۋىلدى كوتەرۋ ارقىلى ءوزىم سياقتى استانا مەن الماتىدا جۇرگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىن ءوز اۋىلدارىنا بارىپ ناقتى كومەك بەرۋگە بولاتىندىعىنا كوزدەرىن جەتكىزىپ، ولاردى وسى ىسكە شاقىرۋ ماقساتىم بولدى. مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، ءدال وسى ۇلىتاۋ سياقتى ەلىمىزدە ءۇش جۇزگە جۋىق اۋىل بار. ال سولاردان شىققان زيالى قاۋىم وكىلدەرى قول ۇشىن بەرسە، اۋىل كوركەيەدى. اۋىل كوركەيمەي، ەل ەكونوميكاسى تۇراقتانبايدى. ال ەكونوميكانى قالىپتاستىراتىن - ادام. ادامنىڭ ساناسى سىلكىنىپ، رۋحى كوتەرىلسە، ونىڭ المايتىن قامالى جوق. مەنى اۋىلعا جەتەلەگەن دە - وسى.
- بەرىك مىرزا، زيالى قاۋىم دەگەن سوزگە ەكى-ءۇش رەت ەكپىن بەردىڭىز. ايتىڭىزشى، زيالى دەپ كىمدى ايتار ەدىڭىز؟
- بۇل - ۇلكەن سۇراق. بۇعان ءبىر­نەشە باپتا جاۋاپ بەرۋگە دە بولادى. ال ءوز ويىممەن كەلسەم، زيالى قاۋىم دەگەندە مەنىڭ كوز الدىما سوناۋ ارىس ازاماتتاردىڭ جارقىن بەينەسى كەلەدى: احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ ەسىمدەرى ءوز ۇلتىنىڭ بۇگىنىمەن بايلانىسىپ جاتىر. الاش ارداقتىلارى ۇلتتىق ماقسات، ۇلتتىق مۇددە جولىندا جەكە باسىنىڭ جاعدايىن ويلاماي، ۇلتتىڭ ەرتەڭىنە، بولاشاعىنا ايانباي ەڭبەك ەتتى. باستارىنا تونگەن قاتەردى دە قاپەرىنەن شىعارمادى. كەشەگى جەلتوقسان وقيعاسىنداعى قايرات رىسقۇلبەكوۆ، ۇلى وتان سو­عىسىنىڭ داڭقتى قولباسشىسى، با­تىر اتا باۋىرجان مومىشۇلى ۇلت مۇددەسىن جوعارى ۇستادى. مەنىڭشە، ۇلتقا، ۇلتىنىڭ جارقىن كەلەشەگىنە قىزمەت اتقارعان، سول جولعا ءوزىن باعىتتاعان جاندار ەلدىڭ زيالىلارى بولسا كەرەك. ال زيالىلارى كوپ ەلدىڭ كوش سوڭىندا قالماسى حاق. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، جاستاردىڭ بويىنا ۇلتتىڭ بويتۇمارىنا اي­نالعان جانداردىڭ ءومىر جولىن، قىزمەتىن ۇلگى ەتۋ كەرەك.
- كەشەگى وبلىس ورتالىعى بولعان جەزقازعان قالاسىنا اكىم بولىپ كەلدىڭىز. مۇنداعى قىزمەتىڭىز جايلى تارقاتا كەتسەڭىز...
- «جەزقازعان قالاسى» دەگەندە ۇلىتاۋمەن ەكەۋىن بولە-جارىپ ايتۋعا بولماس. قانىش يمانتايۇلىنىڭ جازعاندارىندا دا «ۇلىتاۋ، جەزقازعان ايماعى» دەپ بىرگە قاتار ايتقان. بۇل - شىن مانىندە دە، بىرىمەن-ءبىرى تامىرلاس، تاعدىرلاس، تاريحتاسىپ جاتقان جەر. ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىندەگى وركەندەگەن ءوندىرىستىڭ وتى مازداعان جەر - وسى جەزقازعان. سوندىقتان جەزقازعان، ۇلىتاۋ اتى قاتار ايتىلسا، قاتە ەمەس. ساۋالىڭىزعا ورالسام، «ۇلى­تاۋ­داعى باستاعان ىستەرىڭىز جەزقاز­عان­دا قالاي جالعاسۋدا» دەگەنگە ساياتىن سياقتى. راس، ۇلىتاۋدا جەتى باعىتتا، كەڭ كولەمدى باعدارلا­ما قابىلداعان ەدىك. ولاردىڭ ءار­قايسىسى ءبىر-ءبىر ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان. العاشقى ەكى-ءۇش ايىم اۋدانمەن تانىسۋمەن ءوتتى دەسەم، ناقتى ءىستى ەندى قولعا الىپ، باستاتقان كەزىمدە جەزقازعان قالاسىنا اكىمدىك قىزمەتتى ۇسىندى. «قۇدايدان جاسىرماعاندى ادامنان جاسىرما» دەيدى قازاق. ۇلىتاۋ اۋدانىنان ءدال وسى جەزقازعانعا كەلگىم كەلە قويعان جوق. وبلىس اكىمىنە «ارمانداپ كەلگەن اۋىلىمدى كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرىڭىز» دەدىم. شىنى كەرەك، ماعان قالا تىرلىگى تاڭسىق ەمەس. قانشاما جىل استانا، الماتىدا تۇردىم. تەمىرتاۋ قالاسىندا قىزمەت اتقاردىم. دەمەك، «قالا ءومىرى، قالا تىرلىگى قانشا جايلى» دەگەنمەن دە، اۋىلدى كوتەرۋ ويى جۇرەگىمدە جاتتى ەمەس پە؟! وسى جاعىن ءسىزدىڭ گازەت وقىرماندارىنا دا باسا ايتا كەتەيىن. اتاقتى، داڭقتى عالىمدار مەن جازۋشىلار، اقىندار اۋىلعا ات باسىن بۇرسىن. ءتىپتى كەلىپ تۇراقتاپ قالا الماسا، ەل اراسىنا كەلىپ، سانانى وياتاتىنداي وي تاستاپ، اڭگىمە-كەڭەس وتكىزسە، بۇل دا پايدا. مىنە، وسىنداي «اۋىل» سەزىمىمەن اۋىرعان ماعان قالاعا كەل دەگەن ۇسىنىس قاتتى باتتى. كونبەسىمە كوز جەتتى مە، وبلىس اكىمى: «ۇلىتاۋ مەن جەزقازعاننىڭ اراسى جاقىن. ۇلىتاۋدا 15 مىڭ تۇرعىن بار. ال جەزقازعان قالاسىن­دا 100 مىڭنىڭ ۇستىندە. ويلانىپ كورشى، 15 ادامعا 100 ادام كومەك بەرسە، شارۋا تەز شەشىلەدى ەمەس پە؟» دەدى. وبلىس اكىمىنىڭ وسى ءسوزى كوڭىلىمدى بۇلك ەتكىزدى. «جەزقازعاندا وتىرىپ، ۇلىتاۋدا باستاعان ءىسىڭدى اياقتاۋىڭا مۇمكىندىك مولايادى» دەپ سەندىرگەن وبلىس اكىمىنىڭ سوزىنە توقتادىم. «ۇلىتاۋعا ءوزىم باستاعان ءىستى ءارى قاراي جالعاستىرادى-اۋ» دەپ ەلگە تانىمال، ايتىسكەر اقىن ءانۋار سەرىكبايۇلى وماروۆ مىرزانى ۇسىندىم. وبلىس اكىمى كەلىستى. جەزقازعان قالاسىنا وسىلايشا اكىم بولىپ كەلدىم.
- قالاعا بۇرىن دا كەلىپ ءجۇرسىز. بىراق اكىم بولىپ، باسقاشا مانداتتا كەلگەندەگى كوڭىل-كۇيىڭىز قانداي بولدى؟
- ايتارى جوق، بۇرىن دا وسى جەزقازعان قالاسىنا قوناق رەتىندە دە، وسى جەردىڭ ازاماتى رەتىندە دە تالاي كەلدىم. ءار كەلگەن سايىن كوڭىلدە ءارتۇرلى وي قالاتىن. ال اكىم بولىپ قىزمەتكە كىرىسكەندە كوڭىلدە جۇرگەن العاشقى ءبىر ماسەلەلەر كەزەك كۇتتىرمەي قولعا الۋعا شاقىرعانداي بولدى. ماسەلەن، قالاداعى سۇڭقار اقىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ «سا­رىار­قا» ويىن-ساۋىق وتاۋىنىڭ الدىنداعى ەسكەرتكىشىن الايىق. اقىننىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا اسىعىس اكەلىپ قويىلدى. ەسىڭىزدە بولار، سول كەزدەگى وبلىستىق گازەت بەتىندە ەسكەرتكىشتىڭ قوراشتاۋ ەكەندىگى جايلى بىرنەشە مارتە وقىرماندار تاراپىنان سىنعا الىنىپ جازىلدى. بىراق وعان ەشكىم سول كەزدە ءمان بەرمەدى. ودان كەيىنگى قالا اكىمدىگىنىڭ الدىندا تۇرعان ابىلايحاننىڭ ەسكەرتكىشىنە قاراڭىز. قازاقتىڭ ماڭدايالدى حانىنىڭ ەسكەرتكىشى دەپ كورسەتۋگە ۇيات. تىم تۇرپايى. وسىندا كەلىپ، كەتكەن سايىن وسى ەكى ەسكەرتكىشكە ءوزىم ىشتەي ۇيالىپ قارايتىنمىن. ەندى اكىم بولىپ كەلگەندە، سول قاتەلىكتى تۇزەتۋىم قاجەت ەمەس پە؟ قازاقتىڭ سۇڭقار اقىنى مەن سۇڭعىلا حانى كوز تارتارداي كورىكتى بولسا، ۇرپاق ساناسى ويانادى. ال ناشار، ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز، تەك اتاق ءۇشىن قويىلا سالعان ەسكەرتكىش ەل ەسىندە قالمايدى. ەسكەرتكىش دەگەنىمىز - ەسىندە تۇرسىن دەگەن ءسوز. ال ەستە قالۋ ءۇشىن ەلەۋلى بولۋ كەرەك. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە وسىلاي سياقتى. سونداي-اق قالا مەكتەپتەرىن ارالاپ شىقتىم. ءبارى نومىرلەنگەن. «ءنومىر بالەنىنشى مەكتەپ، ءنومىر تۇگەنىن­شى مەكتەپ» دەگەندەي. ويعا قالدىم. ءبىزدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعىمىزدى قا­لىپتاستىراتىن جاستار قاي مەكتەپتەن، كىمنىڭ اتىنداعى مەكتەپتەن ءبىتىرىپ شىققانىن بىلمەسە، كىم بولىپ وسەدى؟ اڭگىمە قايدا جاتىر. قالا ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتتارىمەنەن كەڭەستىم. ويىمدى ورتاعا سالدىم. ولار قۇپتادى. وسىلايشا قالاداعى بارلىق مەكتەپتەرگە ۇلت زيالىلارىنىڭ، ۇلت ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، تەرىن توككەن ازاماتتاردىڭ اتتارىن بەرۋگە قالالىق ءماسليحات شەشىم الدى. قازىر قالادا № 1 ورتا مەكتەپ - احمەت بايتۇرسىنوۆ، № 2 مەكتەپ - مۇحتار اۋەزوۆ، №4 ورتا مەكتەپ - باۋىرجان مومىشۇلى، №6 مەكتەپ - قايرات رىسقۇلبەكوۆ، №9 مەكتەپ - ماعجان جۇماباەۆتىڭ، №10 ورتا مەكتەپ - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، №13 مەكتەپ - دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ، №21 ورتا مەكتەپ - مۇستافا شوقايدىڭ، №26 گيمنازيا - شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن بولدى. قالالىق ءماسليحاتتىڭ بۇل شەشىمىن قالا تۇرعىندارى قولداپ وتىر. وبلىستان، رەسپۋبليكادان زاڭدى بەكىپ كەلگەنگە دەيىن دە، ارىس ازاماتتاردىڭ اتىمەن اتالعان مەكتەپكە ەل قۇرمەتى وسە تۇسۋدە. ونىڭ ءبىر ايعاعىن كەشەگى ۇستازدار كۇنىن اتاپ وتكەن جيىندا ايقىن سەزىندىم. ءار مەكتەپ ءوز ۇستازدارىن ماراپاتتاپ، ماقتاپ جاتتى. بۇرىن «№6 مەكتەپ» دەپ اتالىپ وتەتىن بولسا، بۇل جولى «№ 6 قايرات رىسقۇلبەكوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ» دەپ اتالعاندا، كەۋدەنى ءبىر قۋانىش كەرنەپ وتكەندەي بولدى. ارۋاقتى ەرلەردىڭ رۋحى بيىككە كوتەرىلىپ تۇرعانداي سەزىندىم. كەلەشەكتە ءار مەكتەپ وقۋشىلارى ءوز وقۋ ورىندارىنىڭ ارداقتىلاردىڭ اتىمەن اتالعانىن ماقتان تۇتاتىن بولادى. ولاردىڭ ءومىرى مەن ءىسىن ونەگە تۇتادى. جاقسىنى بويىنا جاراستىرعان جاستىڭ جالىنى سونبەك ەمەس.
جەزقازعاندا بۇرىن «عارىشكەر­لەر باق جولى» بولعان. كەيىن سەيفۋللين ەسىمىنە اۋىستىرىلىپتى. الدىمىزداعى جىلى ادامزات بالا­سىنىڭ عارىشقا ۇشقانىنا جارتى عاسىر تولادى. بۇل دەگەنىڭىز - عا­رىشقا جول سالعان بايقوڭىر اتا­ۋىن الەمگە تانىتقان جەزقازعان جەرىنىڭ دە ماقتانىشى. الەمدى تاڭعالدىر­عان تاريحي وقيعا جەزقازعان ءتو­رىندە ءوتتى. وسىندا وسىناۋ جىلدار ىشىندە قانشاما عارىشكەرلەر جەزقازعانداعى «عارىشكەرلەر باق جولىنا» كەلىپ، ءوز اتتارىنان اعاش وتىرعىزدى. وسى جايدى ەستەن شى­عار­ماۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا بۇرىنعى ءوزىنىڭ «عارىشكەرلەر باق جولى» اتاۋى قايتارىلدى. ال ساكەن سەيفۋلليننىڭ ەسىمى ونىڭ ءوزىنىڭ ەسكەرتكىشى تۇرعان قالانىڭ بۇرىنعى نەكراسوۆ اتتى ورتالىق كوشەسىنە بەرىلدى.
ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى الدىندا تۇرمىز. جەزقازعان قالاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋىنا جول اشقان كەشەگى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ناقتى ءبىر اتاۋ ەسكە الاتىن ورىن بەلگىلەنبەپتى. بۇل دا ويلاندىردى. الداعى ۋاقىتتا جەزقازعاندا كەڭ دە اسەم الاڭ - تاۋەلسىزدىك الاڭى اتالىپ، سول جەرگە تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى ورناتىلۋ كوزدەلۋدە.
جەزقازعان قالاسىن تولعان­دى­رىپ جۇرگەن وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى - اۋىزسۋ. جىرى جىلدارعا سوزىلىپ كەلە جاتقان اۋىزسۋ ماسەلەسىن ءتيىستى ورىندارعا جەتكىزدىك، بىلەم. الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلە كوڭىلدەگىدەي شەشىلەتىنىنە سەنىمدىمىن. ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىنا ءمان بەرىپ، ءوزىنىڭ ءتيىستى ورىندارىنا دەر كەزىندە ساۋات­تى قويا بىلسە، شەشىلمەيتىن شارۋا بولمايدى.
- بەرىك مىرزا، اڭگىمەڭىزگە راحمەت. ءسوز سوڭىندا گازەت وقىرمان­دا­رىنا ايتارىڭىز بار ما؟
- گازەت وقىرماندارىنا الدىمەن ايتارىم، ءبارىنىڭ وتباسىنا اماندىق تىلەيمىن. ءار ازامات ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنىڭ كوركەيىپ وسۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسۋى كەرەك. سىرتتان كەلىپ، بىرەۋ سىزگە جۇماق ورناتىپ بەرمەيدى. بۇل ءسوزدى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە جۇرگەن اۋىلدان شىققان ءبىلىمدى، داۋلەتتى ازاماتتارعا قاراتا ايتقىم كەلەدى. اۋىلعا كەلسەڭىز، ايتارىڭىز بولسىن. كومەگىڭىزگە اۋىل ءزارۋ. جاق­سىنىڭ ايتقان ءبىر جىلى ءسوزىنىڭ ءوزى ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، جاستاردى جىگەرلەندىرەدى. جىگەرلى جاس جاسىمايدى. قازىرگى اعىمدا - جەلتوقسان ايى. بۇل ايدا ەل ومىرىنە ەلەۋلى وزگەرىس اكەلگەن ەرەكشە ەكى مەرەكە بار. جانە ءبىر ءسوز، «قازاق باسىلىمدارىنا كوپتەپ جازىلىڭىزدار» دەگىم كەلەدى. بۇل دا سول ءبىز ايتىپ وتىرعان رۋحتى كوتەرۋگە باعىتتالعان العىشارتتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ەل تىرلىگىن وزگەدەن ەمەس، رەسمي باسىلىمداردان، ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن باسىلىمداردان وقىپ، بىلگەنگە نە جەتسىن!

- راحمەت.

باتىربەك مىرزابەكوۆ،
«قازاق گازەتتەرى» جشس-نىڭ
قاراعاندى وبلىسى
بويىنشا وكىلى

«انا ءتىلى» گازەتى