(اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ 75 جىلدىعىنا )   

اقسەلەۋ ەكeۋمىز، ءارى جەرلەس، ءارى قۇرداس، ءارى ارىپتەس-جۋرناليست رەتىندە عانا ەمەس، ءبىزدىڭ اۋەلدەن جان سالا كىرىسكەن ەكىنشى كاسىبىمىز، اقىسىز-پۇلسىز ارقالاعان بەينەتىمىز - قازاق تاريحىنىڭ  ماسەلەلەرى بولعاندىقتان، قان جاقىندىعىنان گورى دە، رۋحاني تۋىستىعىمىز قىمبات بولاتىن. ءبىز، ءادىلىن ايتقاندا، قازاق تاۋەلسىزدىگىن اڭساعان ازداردىڭ  قاتارىنان بولاتىنبىز. كەزىندە «ۇلتشىل» دەپ قارا تاڭبا  باساتىنىن، باسقاندىعىن، كەزەگىڭدى  شەگەرىپ، ءورىسىڭدى تارىلتاتىنىن بىلسەك تە، تۇكپىردەگى ءبىر قۇپيا  كۇش، جاسىرىن سەزىم، بويدى  ەرىكسىز بيلەپ، سىرتقى شىعۋعا تەبىنەتىن، كەيدە سىرتقا شىعىپ تا كەتەتىن.

بۇل ەندى، اسىل ازامات تۋرالى ەستەلىگىمنىڭ القيسسا، تولعاۋى بولسىن. تولعاۋى عانا ەمەس، ۇستاناتىن قۇبىلام، ەسىمە الىپ، قاعازعا تۇسىرەتىندەرىمنىڭ مازمۇنىنا دا وسى رەتتە. الايدا، ساۋاتىمىز بار، ءبىر كىسىدەي ءبىلىمىمىز، قازاقى ءھام سوۆەتتىك تاربيەمىز بار عوي، اشىق ۇلتشىلدىققا بارىپ، باسىن جارىپ، كوزىن شىعارعانىمىز جانە جوق. بۇل جاعىنان اقاڭ مەنەن  دە ساق ەدى، بىلمەيمىن نەگە ەكەنىن، توقسانىنشى جىلدارى جازا تارتتى. تۇلا بويى تالانتتىڭ قاينارى، قاي جاعىنان قاراساڭ دا، ونەردىڭ كەنى بولعان ازاماتتى كورە الماۋشىلار جالا جاپتى. جانە سول جالا ىسكە اسىپ، وىڭ تاعدىرىن وزگەرتىپ جىبەردى. ءبىر ەسەپتەن، ورىستار ايتپاقشى، «نەت  دوبرا بەز حۋدا»، دەگەن سياقتى، اقاڭدى شار بولاتتاي شيراتتى. عىلىمنىڭ الىپپەسىنەن قايتا باستاپ، قۇزار باسىنا دەيىن ورمەلەتتى، تابىستى ەتتى، تالاي پەندەلەرگە ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتە ءبىلدى. قازىرگى جۇرت بىلەتىن اقسەلەۋ سىلانۇلى سەيدىمبەكوۆ ەتىپ قالىپتاستىردى.

كەزىندە، «جالىن» جۋرنالىنىڭ 1987 جىلع  7,8-ساندارىندا  شىققان تەمىربولات احمەتوۆ دەگەن اۆتوردىڭ جازعاندارى تۋرالى وزىنەن سۇراعانىمدا، اقاڭ: «وندايلارعا نازار اۋدارا بەرسەڭ، كارتايىپ قالاسىڭ» دەپ ازىلدەي سالىپ ەدى. قاجىرلى، قايراتتى ادامنىڭ ءسوزى.

ءتىپتى، گازەت بەتىندە اقسەلەۋدى كوپە-كورنەۋ قارالاپ، شىندىقتى بۇرا جازعان شارۋالار دا ءبىر كەزدە ءورشىپ بەرگەن. سونداي شاقتىڭ بىرىندە، مەن ءوزىم توسەك تارتىپ جاتسام دا، قىزىلجاردان تەلەفون سوعىپ، «اقا، مەن سەنى قورعاپ، جاقتاپ ماتەريال جازايىن»، دەپ ىنتا دا ءبىلدىردىم. «جوق، دەدى ول. –ساسپا، مەن تازا بولماعان سوڭ، ۇيىمداستىرىپ جاتىر دەپ ويلايدى. جازا بەرسىن. مەنىڭ قانداي كىنام بارى-جوعى ءالى-اق دالەلدەنەدى»، دەپ ماعان تيىم سالدى. ءبىر-ەكى رەت وقتانىپ،  جازباي قالدىم. جەتپىس بەستەن اسىپ وتىرعاندا، وتىرىك ايتىپ، ماعان نە بولىپتى. مىنە، ءدال قازىر جانىمدا سول اڭگىمەلەردى ەستىگەن ايەلىم گۇلنار بالتابەكقىزى وتىر.

اقاڭ قاراعاندىدان ءوسىپ، الماتىعا بارعان بەتتە-اق، وڭتۇستىكتىكى ەمەس بولعاندىقتان، ونىڭ   «سوتسياليستىك قازاقستان»  سياقتى  جۋرناليست بىتكەننىڭ ارمانى بولعان گازەتتىڭ ادەبيەت ءبولىمى سياقتى ۇلكەن قىزمەتكە كەلۋىن قىزعانىپ، بىردەن تىتىركەنگەندەر ءتىس قايرادى. سول كەزدە الماتىدا، تاعىلىققا بەرگىسىز وسىنداي ءبىر وتە جايسىز جاعداي  ورىن العان. «بيوگرافياڭ كەلسە دە، گەوگرافياڭ كەلمەيدى» دەگەن  جەتەسىز ءسوزدىڭ تارالۋى تەگىن ەمەس. ونى دا بىلەمىن. بىراق، اقاڭ ءتىس جارىپ ايتقان ەمەس، وندايدان بيىك ەدى عوي. مەيلىنشە تازا ءجۇرىپ-تۇرۋعا ۇمتىلدى، ساقتاندى. ءتىپتى، جىلى جاقتىڭ مىنەز-عۇرپىنا  ەرىكسىز بەيىمدەلىپ،  ارقادان دارىعان  ارىنىن تەجەپ ۇستادى. الگى، «جانىبەك ءان سالادى، اقسەلەۋ تامسانادى» دەيتىن ءازىلدىڭ شىندىعى دا بولعانىن ايتا كەتەيىن. بىردە،  سول مۋزىكالىق  تەلەحابار كەنەن ازىرباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالدى. جانىبەك «كوكشولاقتى» ايتقاننان كەيىن، اقاڭ قوستاپ: «قانداي  عاجاپ، بولمىسى بولەك ءان! تۇنىپ تۇرعان سەزىم، اسەر... ەندى كەنەكەڭ دە تۋمايدى، مۇنداي ءان دە تۋمايدى» دەسىن. شىنىندا، «كوكشولاق» جاقسى ءان بولسا، بولعان شىعار. بىراق، «ەندى مۇنداي ءان تۋمايدى» دەپ، كۇيزەلە كۇڭىرەنۋدى  ارتىق كورىپ،  اقاڭا  تەلەفون سوقتىم.  ءازىل-شىنى ارالاس: «ەي، اقام-اۋ، مەن سەنى بىردەڭە بىلەدى دەپ ءجۇرۋشى ەدىم، مىناۋىڭ نە؟ ەندى «كەنەن تۋمايدى» دەپ كوز جاسىڭدى توگىپ جىبەرگەنىڭ. كەنەن تۋماسا، بۇكىل قازاق ونەرى قۇرىپ قالا ما؟» دەپ زەكىدىم. «ۇرپاققا وسىلاي تاربيە بەرەسىڭدەر، اقيقاتتان اتتاپ»، دەپ قوسىپ قويدىم.  ەرتەڭىنە اقاڭ ماعان قايتا تەلەفون سوعىپ، « قاراعاندىدا جاتىرسىڭ. بۇل –الماتى. سەن بىلە بەرمەيسىڭ عوي» دەگەنىن نەگە ۇمىتايىن. مىنە، ءبىزدىڭ ۇرپاق وسىنداي  باسپاق تىرلىك، كورىكسىز كەزەڭدى دە باستان كەشكەن.

اقاڭنىڭ «لەنينشىل جاس» سياقتى شىعارماشىلىق مەكتەپتەن ءتالىم الىپ، ورتەڭدەگى كوكتەي،  قاپتاي ءوسىپ كەلە جاتقان، قۇرداس، زامانداس، بىرىنە ءبىرى جەدەعابىل، ۇزەڭگى قاعىسىپ ورلەگەن   وڭشەڭ تالاپتى جاستىڭ باسەكەسى ورتاسىندا ءپىسىپ-جەتىلۋى ۇلكەن باقىت ەدى. وسى باقىت وزىمىزگە بۇيىرماعانىنا ىشتەي وكىنەتىنبىز.

ءار سانىن اسىعا كۇتىپ، سەيدىمبەكوۆ، سەگىزباەۆ، بوداۋباەۆ، نۇرعاليەۆ، قۇرمانعاليەۆ، ساربالاەۆ، ت.ب. وزىمىزگە كوزتانىس ارىپتەستەرىمىزدىڭ  جازعاندارىن «لەنينشىل جاستان» وقىپ، قۋانىپ وتىراتىنبىز. ءالى ەسىمدە، ورالحان بوكەەۆتىڭ، ۇمىتپاسام،  «جۇلدىز جاۋعان تۇندەر-اي» دەگەن تاقىرىپپەن باسىلعان اق ولەڭ سيپاتتى تولعاۋىن ەكى-ءۇش قايتالاپ وقىعانبىز. «لەنينشىل جاستىڭ» مەنشىكتى ءتىلشىسى رەتىندە اقاڭ قاراعاندىدان، اقمولا، قوستاناي  وڭىرىنەن كوپ ماتەريال جازدى. ءبىر عاجابى، سول كوپتىڭ ەكەۋىنىڭ ءبىرى  – وچەرك.  ءتىپتى، ۇمىتقام جوق، قوستانايدىڭ ءبىر مەحانيزاتورى، اتى بايازيت  جاقسىلىق-اۋ دەيمىن، سول تۋرالى تىزبەكتى ءۇش وچەرك جازدى. ۇشەۋى دە ادەمى.

سۇڭعىلا جاراتىلعان ازامات، كوپ جەر ارالاپ، كوپ ادامدارمەن كەزدەسىپ، كوپ وقىپ، ءوزىن-ءوزى قايراپ، وي-ءورىستى  سالقار جازۋشى سەيدىمبەكوۆ بولىپ قالىپتاستى.

اقسەلەۋ، اسىرەسە تەمىرتاۋ سياقتى ءوندىرىس وشاعىنداعى قازاق جىگىتتەرى مەن قىزدارىن ىزدەپ تاۋىپ، سولاردى دارىپتەدى. مىسالى، دومنا پەشىنىڭ گورنوۆويى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، مارتەن پەشىنىڭ كونۆەرتەرى ارعىن ءجۇنىسوۆ،  التىنبەك دارىباەۆ، تولەگەن ادام-يۋسۋپوۆ سياقتى بولاشاق قايراتكەرلەردى اشقان جۋرناليست اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ دەۋگە قۇقىم بار-اۋ دەيمىن.

مەن قاراعاندى وبلىستىق «ورتالىق  قازاقستان» گازەتىنە 1973 جىلى كەلگەننەن كەيىن، ەكى جىلدان كەيىن گازەت رەداكتسياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىلىعىنا  «لەنينشىل جاستان» اقسەلەۋ كەلدى. از ۋاقىت ءبىر ۇجىمدا بولدىق. اقسەلەۋ مارقۇمنىڭ كىسىلىك قاسيەتىن اشادى-اۋ دەپ، ءبىر جاعدايعا توقتالماقپىن.

قاراعاندىنىڭ گازەتىندە اقاڭمەن بىرگە كازگۋ-دە وقىعان شايحان جانداەۆ دەگەن ازامات بولدى. بىزدەن ءۇش جاستاي كىشى، باكەنە بويلى، قولتوقپاقتاي عانا، ءمىنزى جۋاس جىگىت بولاتىن. ناعاشى اتاسىنىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن، شالدىڭ بالاسى ەكەنى كورىنىپ تۇراتىن.  اقكوڭىل، اڭقاۋ، وڭى-سولىنا ساق قاراۋعا داعدىلانباعان، بالامىنەزدى ەدى. جاپ-جاقسى اقىندىعى دا بار. ول كەزدە رەداكتسيا اپپاراتىنداعىلار كىلەڭ 50 مەن 60-تىڭ اراسىنداعى «قۋ مۇيىزدەر»،  ءتىس قاققان، 20-30 جىلدان ىستەيتىندەر. كەمشىلىك بولماسا دا،  تابادى، ماقالاڭدى ەبىن تاۋىپ، تۇككە العىسىز ەتىپ تاستايدى. جاستارعا جول بەرە قويمايدى. سول جاستاردىڭ  قاتارىندا 25-تەگى شايحان مەن 31-دەگى مەن بارمىن. ماعان قۇرداس كەرەك، شايحان دوسىمدى اينالدىرامىن. البىرتتىق پا، كەيدە باتىرىڭقىراپ جىبەرسەم كەرەك. سوندا، اقاڭ: «مەنىڭ شايحانىما تيمە، ول اسىل جىگىت»، دەپ قوياتىن. ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە سولاي دەگەنى بار. قازىر ويلاپ وتىرسام، جاسىڭنان بىرگە وسكەندەرگە سىيلاستىق قانا كەرەك ەكەن عوي. ءتىپتى، كەيىن اقاڭ ءوزى الماتىعا، «سوتسياليستىك قازاقستانعا» قىزمەتكە كەتىپ بارا جاتىپ، ادەيى بۇرىلىپ: «زاقا، شايحانىمدى ساعان تاپسىردىم» دەپ قيىلا سۇراعانى ءالى ەسىمدە.

اقاڭنىڭ سىرت تۇلعاسى «قازاق بولسا،وسىنداي-اق بولسىن»، دەيتىندەي قالاي كوركەم بولسا، مىنەزگە دە باي ەدى. انىق كەلىسپەي، ايقاسا كەتكەلى تۇرعان بىزگە: «سابىر. سابىر. كىشكەنە كۇت،  ۋاقىت ءوتسىن، سودان سوڭ، قايتا باستايىق»، دەپ، جاڭاعى شيەلەنىسكەلى تۇرعان ءتۇيىندى تارقاتىپ، ادەمى ازىلمەن ادىپتەپ جىبەرەتىن.

اقاڭنىڭ جايىق اعا بەكتۇروۆپەن دوستىعى، ەۆىنەي بوكەتوۆپەن شىعارماشىلىق ىنتىماعى تۋرالى  ءبىرتالاي شارۋاعا كۋا بولدىم. مىسالى، بوكەتوۆتىڭ  «چەلوۆەك، روديۆشيسيا نا ۆەربليۋدە» دەپ قويعان تاقىرىبىن قازاقشالاعان اقسەلەۋ ەدى. «اتان قومىندا تۋعان ادام». سول كىتاپتىڭ قولجازباسى تۇگەلدەي اقاڭنىڭ قولىنان ءوتتى. قازاق تاريحى  مەن ەتنوگرافياسىنا جاسىنان قانىق بولىپ، ولاردى كەيىن عىلىمي بىلىممەن بايىتقان اقامىز، الپىسقا جەتپەي-اق قازاقتىڭ ابىز اقساقالىنداي تولىستى. الدەقالاي، قازاق تۇرمىسىنا قاتىستى ماتەريالدى ، ءوزى ايتقانداي «ساقال-مۇرتىن باسىپ»، «پەرنە-تيەگىن تۇزەپ»، «ىشەكتەرىن كۇيىنە كەلتىرىپ»، سىڭعىرلاتىپ جوندەپ وتىرعانىن كورگەنمىن.  ءوزى اۆتورى بولماسا دا، ۇستىنەن قاراعاننىڭ وزىندە، قولجازبانى قۇلپىرتا وڭدەيتىن ادالدىعىنا كۋامىن.  اقسەلەۋدىڭ قولتاڭباسى تانىلىپ تۇرعان  ەسسە سيپاتتى اسەم شيراتىلعان ماقالا ما، وچەرك پە، باسقا بىرەۋدىڭ قولىمەن جارىققا شىعا بەرەتىن. ونىڭ مۇنداي رەداكتورلىعىن بايقاعان جالعىز مەن عانا ەمەس شىعارمىن. وسىمەن توقتايىن.

ءبىز ۇساق-تۇيەك كورەتىن بولماشىنىڭ ءوزىن شەجىرەلەتىپ باستاپ، شەشەن  تاراتاتىن. سونىسىمەن-اق  زامانداستارىنان وق بويى وزىپ وتىراتىن.

جاقسىنىڭ اتىنا ءوزىن قوساقتاماسا، قازاقتىڭ اۋزىنىڭ ءدامى كىرە مە، اۋەلدە ايتقانىمداي، مەن دە قازاقتىڭ وتكەنىنە، ەسكى تۇرمىسىنا، حاندارى مەن بي شەشەندەرىنە ىقىلاستى بولدىم. وسىنى بىلەتىن اقاڭ: «سەن ءارحيۆتى كوپ قارايسىڭ عوي،  قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورتىن بايقاي ءجۇرشى»، دەدى بىردە. «قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىنىڭ تاريحى – تۇنىپ تۇرعان تاعدىرلى تاريح»، دەدى بىردە. «ابىلاي حان مەن باتىرلارىنىڭ اراسى قانداي بولدى ەكەن؟» دەدى بىردە. ارقايسىسى ءبىر-ءبىر كەسەك تاقىرىپ. سوندا، عالىم اقاڭنىڭ سەرگەك جۇرەگى وسىنداي قازاق ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە تولقيدى ەكەن عوي.

تاعى ءبىر ۇمىتىلىپ بارا جاتقان تاماشا ءۇردىس – قازاق ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ ءتىلى مەن ءستيلى «لەنينشىل جاستىڭ» ىقپالىمەن ەركىن كوسىلىپ، كوركەمدىككە قاراي قۇلاپ بارا جاتقان كەز بولعان. وسىنى بايقادىق، ەپتەپ ەلىكتەدىك. بۇل  1963 جىلداردان باستاپ، 1975 جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي ورىستەگەن ءۇردىس.  ءوزىمىز دە سولايلاپ، «پارتيالىق» سىرەسكەن تىركەستەر مەن، ساياسات ۇيىرىنەن شىعا الماي كىسىنەگەن تاي-قۇلىنداي، ءارىلى-بەرىلى ويناقتاپ،  كوبىنە سىزىلىپ قالىپ جۇرەتىنە سويلەمدەرگە جۋىق بولدىق. سوندا، شىعارماشىلىق جيىنداردىڭ وزىندە، «كوكمۇيىز»  اعالارىمىز وبلىستاعى بىزگە: «بۇل ساعان «لەنينشىل جاس ەمەس»، وعان دا توقتاۋ بولار. بەتىڭمەن لاقپا. پارتيانىڭ، ونىڭ ناسيحاتىنىڭ ءوز ءتىلى بار»،  دەپ تىزگىن تارتقىزاتىن. مۇنى  مەنىڭ زامانداستارىم، كەيبىر ءىزباسار ىنىلەرىمىز  ۇمىتقان جوق شىعار. سول مەكتەپتەن كەلگەن اقسەلەۋدى قورعان تۇتىپ، كەيدە كوسىلىڭكىرەپ، شەشىلىڭكىرەپ  كەتكەن كەز دە بولعان. مەن كىرمە سوزدەردى قازاقى كيىندىرىپ، قۇلاققا جاعىمدى بولسىن دەپ، «ستانتسيانى» - ستانسا، «پوەزدى» -پويىز، «ۆەدرونى» -بەدىرە دەپ جازا باستادىم. بىراق، گازەتكە شىققاندا، ورىسشاسى وزگەرمەي قالادى. سويتسەم، رەداكتور تۇزەيدى ەكەن،  بايقاماعان بولار دەپ، ماعان ەسكەرتپەيدى ەكەن.  ءبىر كۇنى اقاڭ، كابينەتكە كەلىپ، ەسىكتى جاۋىپ، جان-جاعىنا قاراپ، «رەداكتور سەنىڭ ستانساڭ مەن پويىزىڭدى تۇزەتەم دەپ قاجىدىم، دەيدى. سەنىكى تەرىس ەمەس، بىراق، سونى قايتەسىڭ، بۇرىنعىسىنشا بولا بەرسىن» دەپ قاراپ تۇر. رەداكتور وزىمە نەگە ايتپاعان دەسەم، «رەداكتور سەنىكى قاتە ەمەس ەكەنىن بىلمەيدى دەيسىڭ بە، انا جاقتاعىلاردان قورقادى عوي»، دەدى. شىنىندا مەنىڭ «ناعىز قازاقشام» «اق ۇيدەگى بىلگىشتەرگە» ۇناماعان بولسا كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى تۋرالى سول جەردە ءبىراز سىر شەرتتىك...

1980 جىلى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ «كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبەزدەر» دەگەن تاماشا كىتابى شىقتى. سىرت ءپىشىمى جۇقالتاڭ عانا، ءبىرىنشى بەتىندە «جوعارى كلاسس وقۋشىلارىنا ارنالعان» دەگەن نۇسقاماسى  بار. «مەكتەپ» باسپاسىنان شىعارۋدىڭ امالى ەكەن عوي. وقىپ شىعىپ، قاتتى ىرزا بولدىم. تۇنىپ تۇرعان تاريح. جانە اقسەلەۋدىڭ كۇمىس شاپقان قاقشاسىنداي كورىكتى، ءتىل ورنەگى دە زەرەدەي جارقىرايدى. تاقىرىپ وزىمە جاقىن. قازاق دالاسىنداعى كونە تاريحي،تابيعي ەسكەرتكىشتەر جايىندا. وتىرا قالىپ، پىكىر جازباق بولدىم. «دايىن اسقا سىنشى كوپ»، الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ، ماقتاي بەرمەي، «الايدا...» دەپ الىپ، كۇمىلجۋىم دە كەرەك قوي. كەمشىلىگىن تەرۋىم... ونىم تازا بيبليوگرافيا  قىلماي، رەتسەنزياعا ۇقساتايىن دەگەنىم. جان قيىسپاس دوستىڭ اياعىنان شالعانداي بولمايىن دەدىم دە، ءوزىم بايقادىم دەگەن ارتىق-كەمىن  توركوزدى شاكىرت داپتەرىنە، (ورىسشا!)  جەكە جازىپ قويدىم. (كەيىن مارقۇمنىڭ قولىنا تيگىزدىم، ارحيۆىندە بولۋعا ءتيىس) . ال، مىنا جازعانىم – جاداعاي ماقتاۋ كورىنگەنىمەن، ەڭبەكتى قىزىقتىرا تۇسپەك دەپ ويلادىم.

كىتاپ تۋرالى وسى جاريا پىكىرىمدى «كۇمبىرلەگەن كۇي كىتاپ» دەپ ايدار قويىپ، «ورتالىعىما» بەردىم. سويتسەك، اقاڭنىڭ وسى ەڭبەگى جونىندە ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن گازەتى بىلدىرگەن ماقتاۋ –ماداق ، رەسپۋبليكاداعى ءبىرىنشى ءسوز ەكەن.

وسى ماقالادان ءبىراز ءۇزىندى بەرەيىن. بۇل دا ەستەلىك. ءبىزدىڭ ءومىرىمىز. جاستىعىمىز. جازۋ ونەرىنىڭ «قانسونارىنداعى» العاشقى ىزدەرىمىز. نەمەرە-شوبەرەلەرىمىز كوپ  سويلەپ كەتتى دەپ، ۇرىسپاسىن. ماقالا  بىلاي باستالادى:

«العىسوزى اتى ءمالىم عۇلاما الكەي مارعۇلاندىكى... «سان عاسىردى كوكتەي ءوتىپ، ساباقتاسىپ جاتقان وسى بايتاق مادەنيەت قالدىعىن، كوركەم مۇرالاردى جۇيرىك ءبىلىپ تۇسىنۋگە، ولارعا تاريحي، عىلىمي ءمان بەرىپ، زەرتتەۋگە كوپ شەبەرلىك كەرەك»، دەپتى. تاريح اتتى تۇنعان تىلسىمنىڭ تاڭعاجايىپ سىرلارىن سىرباز كەستەلەپ، شىمىر دەرەكتەرمەن شيراق بايانداۋ - اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرە مە؟ جانە دە ەتتى-كەتتى، كوشتى-قوندى دەمەي، قۇبىلاسىنا مادەني مۇرا، ءداستۇر ساباقتاستىعى دەگەن شوق جۇلدىزدى قويىپ الىپ، تاۋەكەل دەپ تارتقان ەكەن اۆتور. بەرىسى ون، ءارىسى ون مىڭ جىلدىق ادامزات ساپارىنىڭ ىزدەرىن ويمەن شولىپ، عىلىمي دەرەكتەرگە شۇقشيىپ، وزىنشە پىكىر توپشىلاماق. بۇگىنگى ۇرپاققا قىزىق-اۋ،  دەگەن كونەنىڭ كىلكىگەن قايماعىن ءسۇزىپ الىپ، الدىنا قويماق.

وسى ءبىر ىزگى نيەتتى ماقسۇت ەتىپ، اقسەلەۋ ءمىنىپ، اق بەرەن تاعىپ، اق تىلەۋمەن اتتانعان ەكەن. اۆتور سول جولدان قورجىنى توق، ولجالى قايتىپتى. كۇمبەزدەر كۇمبىرىنىڭ سىرىن ۇعىپ، كوكەيگە تۇيگەنى مەن كورگەنىن سىپايى عانا كىتاپ ەتىپ باستىرىپتى.

ءيا، عىلىم جولى شىرعالاڭ، كۇردەلى دە قيىن سوقپاق. ول كەيدە داڭعىل كورىنگەنىمەن، قيىرعا سالىپ، اداستىرىپ تا كەتەدى. نەمەسە، تامسانۋ-تاڭدانۋ ۇستىندە قيالدى قياعا شارىقتاتىپ اكەتەدى. باس اينالدىرىپ، قۇزدان قۇلدىراماعا قۇلاتادى. ءالىبىن ءدال باسىپ، بايىپتى بايلامعا جەتكىزگەنشە، كوز قارىقتىرىپ، بەل تالدىرادى. وسى ءۇمىت جولىندا، ۇمتىلىس ۇستىندە ۇشىراسقان ءار زەرتتەۋگە كىرىسكەن بويدا  ات باسىنداي التىن تاپ، دەسەك قيانات بولار. سوندا دا، وزىننەن بۇرىنعى-سوڭعى جازعان-سىزعاندى سىناي قاراپ، سولارمەن سىرلاسا وتىرىپ، وزىنشە تولعاسا نەسى ايىپ؟

 وي-حوي، سارىارقا! سان عاسىر سارىتاپ بولىپ ساقتالعان سىرىنا سان سارباز ۇلىڭ ءۇڭىلدى عوي. اي بەتىنىڭ اقىرلارىنا ات قويىپ، جۇلدىزداردى جىلىكتەپ جاتقان كوزىمىز اشىق كەمەل شاعىمىزدا دا سەن ءبىر اشىلماعان پلانەتا ما ەدىڭ؟ جوق، گەرودوت سىندى جيھانكەزدەن باستاپ، بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ تۋعان جەرىم تۋرالى جازىلعان، ايتىلعان ماعلۇمات كوپ-اق، كوپ. قۇلادىن ۇشقاس قۇبا ءتۇز بولسا دا، اتا-بابامىزعا انا بولعان التىن بەسىك مەكەنىمىز عوي. ءار كەزەڭدە داۋىرىنە ساي ادامى، ساناسىنا ساي مادەنيەتى، جازىلماسا دا، ادەبيەتى بولعان...» دەپ ءارى قاراي كەتە بەرەدى.

بالكىم اقاڭا ارنالعان تاعى ءبىر جيناقتان وسى ماقالانىڭ تولىق نۇسقاسى كورىنىپ قالار...

ماقالانىڭ سوڭعى  سويلەمدەرى بىلاي سىرعيدى:

«كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزدەردىڭ» تۇرمىستانۋ تاراۋىن وقىپ كورىڭىزشى. نەمەسە، اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ حالىقتىڭ ءداستۇر-سالتىن اشاتىنى تۇسىنا توقتاڭىز.  بىزگە توسىرقاۋ كورىنگەنىمەن، كونەرگەن سالت پەن ەسكىرگەن ەرتەگىنىڭ جەلىسى كورسوقىرلىق، كەرى كەتكەندىك كۋاسى ەمەس، قايتا ورگە جۇزگەن ءورشىل ويدىڭ، ءومىر ءۇشىن كۇرەستىڭ جەمىسى ەكەنىن اڭعاراسىز. تابيعات جانە ادام. نەمەسە كەرىسىنشە، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ەگىزدىكتى ەت جۇرەكتى پەندە كەيدە بىلە بەرە مە؟ ول ءۇشىن سول تابيعاتتىڭ وزىمەن عانا تاعدىرلاس بولىپ كورىڭىز. سوندا، الگى ءوزىمىز كۇلەتىن «بار ءتاۋىرىڭىزدى ۇزىن سارىعا ساقتا» دەيتىن ماتەلدىڭ شىندىعىنا جەتەسىز. وسى كىتاپتا كەلتىرىلگەن «كەتپەن شوڭى سايلى بولسىن، كەر وگىزىڭ مايلى بولسىن، جەر انانىڭ توڭ كەۋدەسى ءجىبيتىن، تاس ەمشەگى ءيىيتىن شاق كەلدى»، دەگەن دانا سوزدەردى توركىندەتىپ كورىڭىز.

جازۋشى سەيدىمبەكوۆ «كۇمبەز كۇڭگىرىنەن» ءان تاپسا، شومبال تاستان ءسان تاپسا  - ۇلكەن ولجالى ەكەن. سونىسىنا قاراي، ءدال وسى كىتاپ اسەمدىك تۋرالى تۇنىپ تۇرعان پوەزيا بولعان دا شىققان... تاريح-ابىزدىڭ قاي تامىرىن باسسا دا، ومىراۋلاپ كەلىپ، ونەرگە تابىنادى. ماركسيستىك عىلىمي مەتەدولوگيانى شامشىراق ەتىپ ۇستانعان اۆتور ونەر تۋىندىلارىن تاپتىق تۇرعىدان تانيدى. ونىڭ ەستەتيكالىق كوزقاراسىنىڭ تەمىرقازىعى تياناقتى. كوز جۇمباي اسىرە ماداقتاۋ جوق، ءوز بيىگىنە شىعىپ الىپ، باسقانىڭ شىڭىن كورمەۋشىلىكتەن دە ادا.

ويىمىزشا، وقۋشىسىن تاباتىن، وقىلاتىن، رۋحاني ءنار بەرەتىن كىتاپتاردىڭ ءبىرى وسى...

سەيدىمبەكوۆتىڭ سارى اتانداي جەلىستى، ءتورت قۇبىلىسى كەلىستى اۋەزدى اڭگىمە-حيكايالارىن بۇرىن دا بىلەتىنبىز. ءدال وسى جولى مىناداي جاۋاپتى جۇمىس ۇستىندە سول سۇمبىدەي ءتۇزۋ، سۇيرىكتەي سۇلۋ ءسوز سيپاتى بۇرىنعىسىنشا، سىرنايداي سىڭعىرلاپ اشىلا تۇسكەندەي.

       «وردالى تاريحتىڭ ورتاسىنان ويىپ الىپ، كونە مادەنيەت جونىندە ويلارىمدى ورتاعا سالدىم. وقى. سەن دە ويلان. بۇيداسىن قولىڭا بەردىم، جەتەلە دە ءجۇرىپ كور وقۋشى» دەپ جول سىلتەگەن تىلەك تانىدىق وسى كىتاپتان»

تاقىرىبى تىڭ، زەرتتەۋدىڭ  ءادىس-تاسىلدەرى دە قىزىق، تانىمدىق قۇنى قىمبات ەڭبەك رەتىندە «كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبەزدەر»  زيالى قاۋىمنىڭ نازارىنا بىردەن ىلىكتى. ماقتالدى.

كەلەسى جىلى قاراعاندى وبلىستىق  «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى وسى كىتاپتى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىندى. پروتوكولىنان باستاپ، قاعازدارىن ورىسشا-قازاقشا مەن دايارلادىم. ۇكىمەت تالابىنا ساي راسىمدەپ، الماتىعا، اقاڭنىڭ ۇيىنە اپارىپ بەردىم. ۇمىتپاسام، قابىلداۋ مەرزىمىنە ءبىر اپتا عانا قالعان ەكەن. اقاڭنىڭ ۇيىنە ءبىر كۇن قونىپ، ەرتەڭىنە قايتتىم. كىتاپ جاپپاي تالقىلاۋعا ۇسىنىلدى.

ءالى ەسىمدە، اقاڭ: «بۇل كىتاپقا سىيلىق بەرمەيدى. ونى بىلەمىن. بىراق، بايگەگە كەيىن تاعى قوسىلسام، بۇل كەرەك بولادى» دەگەن ەدى. «بەرمەسە، نەگە ارامتەر بولدىق»، دەپ مەن قالجىڭدادىم. «جوق، سەندەردىڭ گازەتتەرىڭنىڭ اتىنا دا جاقسى بولادى. مەملەكەتتىك سىيلىققا شىعارما ۇسىنىپ جاتقان مۇنداي وبلىستىق گازەتتىڭ رەداكتسياسى جوق»، دەدى. وسى جايدى، اقاڭنىڭ ومىردەرەكتەرىن تۇگەندەۋ ماقساتىندا   ەسكە الىپ وتىرمىن. ياعني، قازاقستاننىڭ ەڭ جوعارعى مەملەكەتتىك سىيلىعىن پروفەسسور اقسەلەۋ سەيدىمبەك ەكىنشى رەت، باسقا ەڭبەگىمەن ۇسىنىلىپ، العان بولاتىن. مارقۇمنىڭ كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن جاعدايىنىڭ ءبىرى وسى.

اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ كاسىپقوي جۋرناليستىك قىزمەتتەن 1987 جىلى اياق استىنان قول ۇزۋىنە تۋرا كەلەدى. قازاقستاندىق جاستار ءباسپاسوزىنىڭ تاماشا ۇلگىسى بولىپ ۇلگەرگەن ء"بىلىم جانە ەڭبەك" جۋرنالىنىڭ تەكتەس باسىلىمدار اراسىندا وداق بويىنشا ءبىرىنشى ورىن العانىنا قاراماستان جانە باس رەداكتور رەتىندە بلكجو-نىڭ ەڭ جوعارى ماراپاتى — قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعانىنا قاراماستان، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى "قازاق ۇلتشىلدىعىن دايىنداۋشىلار" ساناتىندا كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا ول باس رەداكتورلىق قىزمەتتەن بوساتىلدى»، دەگەنىمىز ەكى اۋىز عانا قاراسوزگە جۇك بولعان  ءوڭسىز اقپارات قوي. سول اقپاراتتىڭ الدى مەن سوڭىندا، باستالۋى مەن ناتيجەسىندە اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ سىندى ازاماتتىڭ قانشا جۇيكە-سەزىمى، دەنساۋلىعى مەن ارمان- تىلەگى، جوسپار-مۇراتى كەتتى دەسەڭىزشى! ەت-سۇيەكتەن جاراتىلعان پەندەنى تىرىدەي كورگە كومۋمەن بىردەي، سول ءبىر كۇندەر مەن اپتالار، ايلار ءوتىپ، جىلدارعا سوزىلعان قياناتقا  اقاڭ   دۋشار بولدى.

1986 جىلعى دۇربەلەڭ – قازاق تاريحىندا بەدەرى  قالعان تاريحي وقيعا عانا ەمەس، سونىسىمەن دە، «قازاقپىن» دەگەن ءاربىر سانالى ازاماتقا سىن بولعانىن زامانداستارىم عانا بىلەدى. كىمنىڭ كىم ەكەنى ءبىر عانا ساتتە اشىلىپ قالدى. ءيا...كەيىنگى ۇرپاققا تۇسىنىكسىز قالعان، ارقايسىمىزدىڭ جۇرەك تۇكپىرىمىزدە، و دۇنيەگە بىرگە كەتەتىن سىرى بار، جاقسى-جامانى ارالاس قۇبىلىستىڭ جۇمباق جاعى كوپ بولعان. شەتىن پىكىرگە قيمايتىن، ءوزىم قاتتى سىيلايتىن تالاي ازاماتتىڭ سول ساتتەردە سىر بەرىپ قالعاندىعىن كوردىك، كەيىدىك. تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋگە ءتيىس جاندىكتىڭ ارەكەتىندەي، عىلىمداعى «ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتى» دەگەن ماقۇلىق سەزىمگە بوي الدىرعان دوس-تۋىستارىمىز تۋرالى اقاڭ ەكەۋمىز كەيىن وكىنىشپەن ەسكە الاتىنبىز. بىراق، ارىم تازا، شىنىمدى ايتايىن، سولاردىڭ ارقايسىسىن اقتايتىن دالەل تاۋىپ، «ەندى قايتسىن، بايعۇس. ونىكى دە دۇرىس، ايتپەسە...» دەپ كەشىرىم بەردىك.

«ءبىلىم جانە ەڭبەككە» ءساتتى تاعايىندالدى-اۋ، دەپ كۇتكەن اقامىز سەگىز قىرىنان بىردەي جارقىراپ شىعا كەلدى. مۇمكىندىگى گازەتتەن دە كوپ باسىلىم بەتىندە  قۇلاش سەرمەپ كوسىلۋگە، تاقىرىپ تاڭداۋعا ءوزى دە لايىق رەداكتور، ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاق مۇددەسى، قازاق تاريحى مەن قازاقى تاربيە دەگەندە ەركىنسىپ بارا جاتقانىن  قىراعى كوزدەر قيىردان شالىپ، باقىلاۋعا الدى. ەندى قاراپ وتىرسام: «وي، ارماندا كەتكەن اقام-اۋ، قازاقتا نەڭ بار ەدى! سەنى جانىپ جاتساڭ دا،  وتتان سۋىرىپ الاتىن قاي قازاعىڭ بار ەدى، وڭشەڭ قۇلقىننىڭ قۇلى، قارىنعا بيلەتكەن مانساپقور ەمەس پە ەدى اينالاڭ!» دەپ كۇيزەلەمىن قازىر. ەلدە قاپتاپ كەلە جاتقان «ارالاس مەكتەپ» دەگەندەرگە اقاڭ سوعىس اشتى. جەر بەتىندەگى قازاقتى تۇگەندەگەن ماقاش ءتاتىموۆتىڭ زەرتتەۋ-سارالاۋ ماقالاسىن 1986 جىلدىڭ سوڭعى نومەرلەرىنە ەكى ءبولىپ باسىپ جىبەردى. «...وسى بەتىمەن وسە بەرسە، الداعى ۋاقىتتا قازاقستان اماندىق بولسا، 40 ميلليوندىق ۇلتى بار، كوپۇلتتى رەسپۋبليكاعا ارنالادى. قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى الپىستان اسىپ، جەتپىس پروتسەنتكە جۋىقتايدى...»، دەپ قۋاندى. تارالىمى، سول كەزدە 73 مىڭداي، جۋرنال «ءبىلىم جىنە ەڭبەك» قازاق بالالارىنىڭ ىزدەپ تاۋىپ، جاستانىپ جاتىپ وقيىتىن ءبىلىم كەنىنە، ۇلتتىق نامىس، جىگەر تاربيەسىنە اينالىپ ەدى.

كەيىن ەستىدىك قوي: «مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ( كگب) چۋگاەۆ دەگەن  ءبولىم باستىعى "كوشپەلىلەر" ("كوچەۆنيكي") دەگەن اتپەن شونا سماحانۇلىنىڭ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ، مۇرات اۋەزوۆتىڭ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ سىرتتارىنان ءىس جۇرگىزىپ، قىلمىستى  دەرەكتەر جيناپتى...» دەگەندى...

اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ساعىن سىندىرىپ، ساياسي ايىپ تاعىپ، قاڭعىتىپ جىبەرمەك بولعاندار، ونىڭ كىم ەكەنىن ءالى دە بىلمەگەن ەكەن.  ورتەپ جىبەرگەندە،  ءوز كۇلىنەن قايتا ءتىرىلىپ شىعا كەلگەن  اڭىزداعى ناعىز  فەنيكس ەكەنىن اقاڭ  قازاققا تانىتىپ كەتتى.  باعىنا قاراي، ارايلاپ تاۋەلسىزدىك تاڭى اتتى، ساعىنعان سارارقاسىنا استانام كەلدى، وشكەنىمىز جاندى، ولگەنىمىز ءتىرىلدى...

...الماتىدان پوەزبەن كەلە جاتىرمىز. كۋپەدە ونەرپاز جاستارمەن كورشى بولدىق. دومبىرا بار ەكەن. ءبىزدىڭ كۇلەكەڭدى (مەنىڭ جۇبايىم –گۇلنار) تانيتىن تاعى بىرەۋ كەزدەستى. «ولەڭ ايتىڭىز»، دەپ قينادى. داستارحان جايىلدى. گۇلەكەڭ «ارمان-ايدى» باستاپ جىبەردى. بۇل ءاندى ول بەلگىلى  انشىلەردەن بولەگىرەك ورىندايتىن. ءبىر ۋاقىتتا، كۋپە ەسىگىنەن كۇلىمسىرەپ اقاڭ قاراپ تۇر. «ءاي، شانشارلارىم-اي! ءماديدىڭ تۇقىمدارى قايدا جۇرسە، ءان ايتادى». سويتسەك، شەتكى كۋپەدە دەم الىپ جاتىپ، «اومان-ايدى» ەستىپ كەلىپ تۇر ەكەن. «-گۇلناردىڭ جاڭاعى «ارمان-ايى» -ناعىز تۇپنۇسقا دەۋگە بولادى. جاسىمدا، ءوز شەشەمنەن وسىلاي ەستىپ وسكەنمىن.  بەسىك تەربەتكەندەي، بىرقالىپتى، باياۋ شايقاپ وتىرۋ كەرەك. قازىرگىلەر  وسى ءاندى قۇبىلتىپ، مىنا جەرىن سوزا تارتىپ، بۇرالاڭداتىپ  جىبەرەتىن ادەت پايدا بولدى»، دەپ قىنجىلىس ءبىلدىردى. جاستار تاراپ كەتتى، ۇشەۋمىز قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيشىلىك ءداستۇرى  تۋرالى  ءارى قاراي ءسوز ەتتىك. «قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسىنىڭ ءوز ءدامى بار،ول - اتاڭنىڭ اسىنداي.  دامدەگىش قوسىپ، زامانعا قاراي قۇبىلتۋدىڭ كەرەگى جوق-, دەدى اقاڭ.-ول اندەر مەن كۇيلەر ءوز زامانىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى، سول كەزدە-اق تولىسىپ، ءپىسىپ، قىرنالىپ، جوندەلىپ قويعان. ەندى ءبىزدىڭ وڭدەپ،  ءسان قوسۋىمىزدى تىلەمەيدى...» دەپ، ءبىراز وي ايتتى. ونىڭ مۋزىكالىق ساۋاتى، قۇلاقپەن ەستىپ قانا ەمەس، جۇرەكپەن تىڭداپ، قابىلدايتىن  سەزىمتال تالعامىن كوبىمىز بىلەتىنبىز.  «سارارقاسى» مەن «داۋرەن-ايىن»  ۇمىتپاسىن دەپ بىزگە قالدىردى عوي. رۋحىندى قاناتتاندىراتىن   اندەر.   اقاڭ دومبىرا شەرتىپ، كۇي تارتسا،  سارعىلت ءجۇزى  كۇرەڭىتە قۇلپىرىپ كەتەتىن. باسقانى ايتپاعاندا، «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» كىتابىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى.

2004 جىلى، شىلدەنىڭ باسىندا كوكشەتاۋدا، بۋراباي الاڭىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ابىلاي حانعا ارناپ اسپانعا تىكە شانشىلعان  بيىك تۇعىرلى ەسكەرتكىشتى اشتى. كەۋدەمىزدى قۋانىش كەرنەپ، قازاقتىڭ رۋحى جالىنداپ، كەڭ دالاعا سيماي كەتتى. نۇرەكەڭ ءبىر ءسات قاعازداعى ءماتىندى دوعارىپ قويىپ: «...بىلتىرعى جىلدى تاريح جىلى دەپ جاريالادىم. اباي مەن ابىلايدى جزل سەرياسىمەن شىعارۋعا رەسەيمەن كەلىسىپ وتىرمىن. وسى ابىلاي اڭىز با، شىنىندا بولعان ادام با؟ سونى انىقتاپ بەرىڭدەر، دەپ تاپسىرىپ ەدىم، ءالى ەشكىم بەرگەن جوق»، دەدى. وسى ءسوزدىڭ مازمۇنى ەرتەڭىنە  «ەگەمەنگە» دە شىقتى. نۇرەكەڭنىڭ ايتقانى   راس ەدى. اششى دا بولسا، شىندىق. بۇكىل اقىن-جىرشى، جازۋشىلىرىمىز، اقساقال-قاراساقالدارىمىز «ابىلاي، ابىلاي!» دەپ جۇرگەندە ول تۋرالى ناقتى دەرەكتەر دە جينالماعان، قازاقشا كىتاپ بولىپ شىقپاعان ەدى عوي. وڭشەڭ ءبىر  گۋ-گۋ اڭىز، ەرتەگى، قايتالاۋ، «بۇقار جىراۋ بىلاي دەپتى، بۇقار جىراۋ ولاي دەپتى». «ۋا، ابىلاي حانىم سونداي بولعان، نۇرسۇلتانىم دا سونداي!» دەگەن سياقتى جەل ءسوز كەرنەپ تۇرعان شاق.

ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن اقسەلەۋگە تەلەفون سوقتىم. «گۇلنار ەكەۋمىز اقىلداسىپ وتىرمىز، جيناعان ءبىراز ءارحيۆىمىز بار، ىشىندەگى جەتپىسى  تازا قۇجات. بۇرىن جارىققا شىقپاعان. ورىسشا باسىلعان ەسكى جيناقتار بار عوي. ولاردى ادام تۇسىنبەيدى، ەسكى ورىستىڭ تىلىندە، ستيليستيكاسى قيىن، تىنىس بەلگىلەرى جوق... سولاردى ەكشەپ، قورىتىپ، قازاقشالاپ شىعارماق ويىمىز بار»، دەپ اقىلداستىم. قولدادى. دەرەكتانۋ تۇرعىسىندا اقىل-كەڭەسىن ايتتى. ءبىر جىلدىڭ مۇعدارىندا 500 بەتتىك كىتاپ دايىندادىق. بىراق، باستىراتىن اقشا جوق. اۋەلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باسپاحاناسىنان گازەت قاعازىنا، جۇقا مۇقابامەن ءبىر ەلۋ داناسىن  باستىرىپ الدىم. سول كەزدە ءبىلىم مينيسترلىگى استانادا كىتاپ كورمەسىن ۇيىمداستىرىپ، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت مەنىڭ  وسى كىتابىمنىڭ ەكى-ءۇش داناسىن قويىپتى. ءبىر كورۋگە  كورنەكتى، سىرتى قىزىل، ويۋلى،  ءتۇرى تارتىمدى. اقسەلەۋ سول كورمەگە بارىپتى. «ابىلاي حان» دەگەن اتىنىڭ ءوزى ايعايلاپ تۇرعان مەنىڭ كىتابىمنىڭ ءبىر داناسىن كورمە باستىقتارىنان سۇراپ الىپتى. ءتۇن ىشىندە تەلەفون سوقتى.

«-ءاي، باتىرىم-اي! جارايسىڭ! سەنىڭ قولىڭنان كەلىپتى. كىتابىڭدى باس الماي وقىپ جاتىرمىن. مىنە، تاريح قايدا، ابىلاي قايدا، قۇتتى بولسىن،» دەپ تاعى ءبىراز ماقتاۋ ايتتى. كوپ ۇزاماي «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى 5 ناۋرىزداعى سانىندا پروفەسسور اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «ابىلاي حان: كونە شىندىققا جاڭا كوزقاراس» دەگەن كولەمدى ماقالاسى شىقتى.

اقاڭ    جازا الادى عوي. ونىڭ بەر جاعىندا ءوزى دە ۇلكەن عالىم، عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ توسەلگەن، قيسىنىن تاۋىپ، قيىستىرا بىلەدى.  مەنىڭ ەڭبەگىمنىڭ قازاقتىڭ تاريح عىلىمى ءۇشىن، ابىلاي بەينەسىن تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن  قانداي ورنى بار ەكەنىن كورسەتە كەلىپ:

«مىنە، پرەزيدەنت اۋزىمەن ايتىلعان حالىق اماناتىنىڭ ورىندالا باستاعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسىنان «ابىلاي حان. ءومىرى مەن قىزمەتىنە بايلانىستى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار» دەگەن بەس ءجۇز بەتتىك كىتاپ قازاق  تىلىندە جارىق كوردى»، دەپ قۋانا حابارلاعان.

اقاڭنىڭ  ماقالاسىنان بىرنەشە ءۇزىندى بەرسەك ارتىق بولماس:

«كىتاپتىڭ اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، مۇندا ۇلى حاننىڭ ءومىرىنىڭ ماڭىزدى-ماڭىزدى كەزەڭدەرىن قامتيتىن 300 قۇجات قامتىلعان. ولاردىڭ ءبىرازى ءار كەزدە ورىس تىلىندە جارىق كورگەن، دايەك، سىلتەمە رەتىندە ءۇزىپ-جۇلىپ اركىم پايدالانىپ جۇرگەن بولاتىن. ال، جەتپىس قۇجات عىلىمي اينالىمعا تۇڭعىش رەت ەنگىزىلىپ وتىرعان، مۇلدە جاڭا دەرەكتەر. وسىلايشا، 1718 جىلدان باستالىپ، 1780 جىلدى قوسىپ  اياقتالعان بۇل قۇجاتتار قازاق حاندىعىنىڭ ءبىر عاسىرلىق تاريحىن كوز الدىڭىزعا اكەلەدى، سول عاسىردىڭ قاھارمانى ابىلاي حاننىڭ ەرەن تۇلعاسىن بۇكىل بولمىسىمەن كورسەتەدى»، دەپ كوسىلگەن. ودان ءارى: «زارقىن تايشىباي - قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىنىڭ ءار كەزدەرىن زەرتتەپ، قازاق ءباسپاسوزى مەن ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ تاريحىنان بىرنەشە قۇندى ەڭبەكتەر جازعان عالىم، حالقىنا شىن مانىندە ۇلكەن ولجا سىيلاعان ەكەن. كىتاپتى وقىپ تانىسقان ادام مۇنداي ەڭبەكتىڭ تەك جانكەشتى، «ءجالاڭتوس» زەرتتەۋشىنىڭ قولىنان عانا كەلگەنىنە كوز جەتكىزەدى. ونىڭ ءمانىسى  - تۇتاس ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى الدەنەشە جىلدا ورىندالىپ شىعاتىن ەڭبەكتى ءبىر عانا زەرتتەۋشىنىڭ ساتىمەن تىندىرىپ، قولىمىزعا بەرگەندىگىنە دەۋىمىز كەرەك».

«ءدال وسى كۇيىندە، تۇسىندىرمەي، وي قوسپاي وقىپ وتىرساڭىز، سول زاماننىڭ بەينەسى قاز-قالپىندا كوز الدىڭىزعا كەلە قالعانداي. ابىلاي حاننىڭ كىسىلىك بەينەسى، مىنەز-قۇلقى، قايراتكەرلىگى، كوسەمدىگى-شەشەندىگى، وسىدان ءۇش عاسىر بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتتەرى... ابىلاي زاماندىعى باتىرلار مەن بيلەر، جوراعا جۇرگەن ەلشىلەر، ىرگەلەس ەلدەردىڭ حاندارى مەن پاتشالارى، ولاردىڭ قازاق جەرىنە سىلەكەيى شۇبىرىپ قىزىعۋى... سولتۇستىكتەگى رەسەي پاتشالىعىنىڭ، شىعىستاعى قىتاي يمپەرياسىنىڭ، وڭتۇستىكتەگى پارسى، اۋعان، قوقان، بۇحارا، حيۋا بيلەۋشىلەرىنىڭ، باتىستىعى قۇبا قالماقتىڭ قىسپاعى قانداي بولعانىن دا وسى كىتاپتىڭ تاباسىز. ابىلاي حاننىڭ توڭىرەگىنە دەيىن جاقىن ەنىپ كەتكەن جات جۇرتتىق بارلاۋشى-تىڭشىلاردىڭ ايتقان-جازعاندارى تۇڭعىش رەت انا تىلىمىزدە قولعا ءتيىپ وتىر. اڭىزدان اقيقاتتى ايىرىپ الۋعا بولاتىن شىنايى شىندىق وسىندا».

«كىتاپتىڭ سوڭىندا بەرىلگەن ەسىم كورسەتكىشتە 800-دەن  اسا ادامنىڭ اتى اتالادى. ولاردىڭ ىشىندە تاۋكە، ابىلقايىر، ابىلمامبەت، سامەكە حانداردان باستاپ، تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك، اقتايلاق بيلەر، قابانباي، بوگەنباي، مالايسارى، بايان، قوجابەرگەن، كوكجال باراق، جاۋعاش... باتىرلار تۋرالى دا ناقتى دەرەكتەر وسىندا».

«ەڭ باستىسى – ەلىمىزدە ابىلايتانۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى، ىسكە جاراتاتىن، تەرەڭ قاۋزاپ، كەڭ قامتيتىن دەرەكتەر جۇيەلەنىپ، قولىمىزعا ءتيدى. البەتتە، قۇراستىرۋشىنىڭ ءوزى اتاپ كورسەتكەندەي، قازاقتىڭ ۇلى حانى ابىلايدىڭ  ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى جازبا دەرەكتەر وسى كىتاپپەن عانا شەكتەلمەس. زارقىن تايشىباي باستاعان مۇنداي يگىلىكتى ءىس مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ودان ءارى جالعاسىن تابۋعا ءتيىس. كوركەم ەتىپ، كوبەيتىپ باسىپ شىعارسا، ءار قازاقتىڭ تورىنەن ورىن الاتىن جادىگەر كىتاپ وسىنداي بولسىن دەسەك، اسىرا ايتپاعاندىعىمىز شىعار»، دەپ يگى تىلەكپەن اياقتاعان.

سودان كەيىن، 2007 جىلى  جۇلىن دەرتىنە ۇشىراپ، ەكى اياقتان باسا الماي قالعان كەزىم بولعان.  استاناعا بارعان جولى ساعىنىپ، سالەم بەرمەككە، اقسەلەۋدىڭ ۇيىنە تەلەفون شالدىم. ادرەسىن سۇراپ الىپ، تاكسيمەن باردىم. ءبىر قولتىعىمدا  بالداق، ەكىنشى قولىمدا تاياق، ءوڭىم كۇيزەلگەن.  ەسىگىن قاقتىم. ءوزى اشتى. اشتى دا، مىنا ءتۇرىمدى كورىپ، اڭىراي كورىستى: «نە بولدى ساعان، نە سورعا ۇشىرادىڭ، باۋىرىم-اۋ!»   ەكى-ءۇش ساعاتتاي اڭگىمەلەستىك. قولىمداعى تاياقتىڭ قىسقا ەكەنىن كورىپ، ءوزىنىڭ ءبىر قوڭىر ءتۇستى ۇزىنشا، يمەك ساپتى تاياعىن بەردى. «وسىنى ۇستا جانە ەڭسەڭدى كوتەرىپ ءجۇر، الدەكىمدەرشە بۇكىرەيمەي»، دەپ ازىلدەدى. اقسەلەۋدىڭ سول سىرلى تاياعى ءالى كۇنگە كىرە بەرىستەگى كيىم ىلگىشتە ءىلۋلى تۇر. كەيدە ۇستايمىن. سۇراعان جانعا اڭگىمەلەپ ايتىپ بەرەمىن

قاناتتاس دوستىڭ شىعارماشىلىعىنا وسىنداي قۋانىشى مەن اق تىلەگىن ارناپ، ناسيحات جازىپ، ەلگە جايعان  باۋىرىم، مەن باستاعان  ابىلايتانۋدىڭ كەلەشەگىن كورە الماي كەتتى. 2008 جىلدىڭ كۇزىندە اقاڭا تەلەفون سوقتىم. سونىڭ الدىندا  «عىلىم تۋرالى» زاڭ شىعىپ، عىلىمي  زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرۋدىڭ جاڭا ءتارتىبى بەلگىلەنگەن. سول ءتارتىپ بويىنشا  «ابىلاي حاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى» دەگەن تاقىرىپ تياناقتاپ،  رەسپۋبليكالىق كونكۋرسقا قاتىسىپ، باعىمدى سىناپ كورمەك نيەتىمدى اقاڭ قۋانا قۇپتادى. «ەكى مىڭداي جۇمىستىڭ اراسىندا  جەڭىسكە جەتىپ، ءۇش جىلعا گرانت الىپ، گۇلنار ەكەۋمىز ماسكەۋگە ارحيۆتەرگە كەتىپ بارامىز»، دەپ ەكىنشى حابارلاسقانىمدا، قۋانا قوشتاپ: «مىنە، قازاعىڭنىڭ الدىنداعى بورىشىڭدى اقتاۋدىڭ وڭ جولىن ەندى تاۋىپسىڭ، ابىلاي بابامىزدىڭ ارۋاعى جار بولسىن!»، دەپ  باتاسىن بەرگەنى ءالى قۇلاعىمدا.

اتتەڭ،  تىلەكتەس، نيەتتەس تۋىسىم «ابىلايتانۋدىڭ تاريحنامالىق جانە تاريحي پروبلەمالارى» دەگەن تاقىرىپتا سول كونكۋرسقا ەكىنشى رەت  تاعى قاتىسىپ، گرانت جەڭىپ العانىمدى، پرەزيدەنتتىك «مادەني ءمۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا  ارقايسىسى 640 بەتتەن تۇراتىن «قازاقتىڭ حانى – ابىلاي» دەگەن  ەكى تومدىق عىلىمي ەڭبەگىمنىڭ جارىق كورگەنىن، ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان كىتاپ كورمەسىندە سول كىتاپتارىمنىڭ جارقىراپ تۇرعانىن كورە الماي كەتتى.  ءوزىنىڭ ارتىندا سوڭعى  ءمور تاڭباسى باسىلعان ەسكەرتكىشتەي،  ا. سەيدىمبەك. «قازاقتىڭ اۋىزشا  تاريحى» قالدى...

سودان ءۇش كۇن بۇرىن، تۇندە اقاڭ پەتروپاۆلداعى ۇيىمىزگە تەلەفون سوقتى. امان-ساۋلىق سۇراستىق، ارنايى حابارلاسا قوياتىنداي، بالەندەي شۇعىل سەبەبى جوق ەكەن، كوڭىل-كۇيى جاقسى، شادىمان سويلەستى. «قىزىلجاردىڭ اتىن وزگەرتكەن تويىڭا شاقىرۋدى ۇمىتپا. قازاق ءۇشىن ول دا ءبىر ارمان»، دەپ قالدى. جاقسى تىلەكپەن قوشتاستىق. ءتورتىنشى كۇنى تاڭعى سەگىز جارىمدا، ءالى ساعات 9 بولا قويعان جوق، تەلەفون قوڭىراۋلادى. «پاپامىز اقسەلەۋ قايتىس بولدى»، دەگەننەن باسقا ءسوز ەسىمدە قالماپتى. «قاشان، قالاي؟» دەۋگە شاما كەلمەدى. سول كۇنى استاناعا جەتكەندە بىلگەنىمىز: اقاڭ تازا قاعازعا  بىرقاتار ادامنىڭ ءتىزىمىن، تەلەفون نومەرىن تازا كوشىرىپ، ءتىزىپ،  بۇرىشتاعى تەلەفوننىڭ قاسىنا  قويىپتى. سول ارقىلى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، اسىل دوسىمىز تۋرال قارالى  حابار قيىردا جاتقان بىزگە دە ەلدەن بۇرىن جەتىپتى. توپىراق سالۋعا ۇلگەرگەنىمە ءتاۋبا، دەگەننەن باسقا ەشتەڭە قالمادى. جانازاسىندا بولدىق، قول جايدىق...

ءۇش-اق كۇن بۇرىن تەلەفون ارقىلى تىلدەسىپ، شەر تارقاتقانىمىز قاس قاعىمدا  تاريحقا اينالىپ، ەستەلىك بولىپ شىعا كەلدى. ءومىر دەگەن وسى...

زارقىن سىزدىقۇلى تايشىباي، پروفەسسور

Abai.kz