انە-مىنە دەگەنشە 2017 جىلىمىز ءوتىپ، كۇنتىزبەلىك يت جىلىنا اياق باستىق. جاڭا جىل كەلدى، جاڭا جىل باستالدى دەسەك تە، ءباسپاسوزىمىز بەن ينتەرنەتىمىز ءالى دە ەسكى جىلدىڭ تاقىرىپتارىن كەمىرىپ، قوعامدى ونەر جۇلدىزدارىنىڭ داۋ-دامايىمەن اسىراپ كەلەدى. قاي سايتتى اشىپ قالساق تا كورەتىنىمىز ءبىر جىلدا فاميلياسىن ءۇش اۋىستىرعان بايان، تۇنگى كلۋبتا قىزداردى شەشىندىرگەن بايزاقوۆا، كورەرمەندەرىن بوقتاعان ءانشى تورەعالي، تاعىسىن تاعى. ەگەر باسقا ەلدەن كەلگەن بىرەۋ-مىرەۋ قازاق ءباسپاسوزىن شوليتىن بولسا: «مىنا قازاقتار قانداي باقىتتى حالىق! تالقىلايتىن تاقىرىپتارى قالماي، ونەر جۇلدىزدارىن كۇنى-ءتۇنى تالقىلايدى!» دەيتىندەي حالگە كەلەر ەدى...

شىنداپ كەلەر بولسا، قازاق تالقىلايتىن تاقىرىپ باستان اسادى. شەتەلدە قۇرىقتالىپ جاتقان ۇلتتىق قوردىڭ 22 ميلليارد دوللارى بولسىن، ەرتەڭىمىز وسىعان قارايدى عوي دەپ تىرنەكتەپ، بالا-شاعانىڭ اۋزىنان جىرىپ الىپ جينالىپ جاتقان زەينەتاقى قورى قاراجاتىنىڭ تالان-تاراجعا ءتۇسۋى بولسىن، ەلدى جەگىدەي جەگەن جەمقورلىق كەسىرىنەن ءاربىر دەرلىك ءىرى بيۋدجەت باعدارلاماسىنىڭ پىسىقايلار مەن ۇرىلاردىڭ مەماستاۋى مەن جەمساۋىنا اينالۋى بولسىن، ءبارى دە قوعام نازارى مەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىن تاقىرىپتار. بۇدان اسساق ەلىمىزدىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىگى، مەملەكەتىمىزدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعى، ەكى الپاۋىت كورشىنىڭ قازاقستانداعى ساياساتى، ەلىمىزدىڭ بىرەگەيلىگى مەن دىلدىك ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرۋ تاقىرىپتارى ماڭگىلىك تاقىرىپتار. ەلىمىزدەگى جەمقورلىق ماسەلەسى، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار مەن ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ، ءباسپاسوز بوستاندىعى مەن وي ەركىندىگىن باياندى ەتۋ قازاققا كەرەك ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ ال بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن مەكتەپ ماسەلەسى، مەكتەپتەگى ءبىلىم دەڭگەيى، ۇشتىلدىلىك دەگەن ساياسات، ۇستازداردىڭ  جالاقىسى، ەلدەگى ەكولوگيا، اۋرۋ-سارساڭنىڭ تارالۋى، دارىگەرلەرىمىزدىڭ جايى ەسى ءتۇزۋ قوعامدى بەي-جاي قالدىرا الا ما؟ حالقى بوساپ جاتقان اۋىلدارىمىز، قالا مەن اۋىل اينالاسىنداعى جەر ماسەلەسى، جۇمىس ىزدەپ، كۇنىن كورۋ ءۇشىن قالاعا سابىلىپ كەلىپ جاتقان قازاق ماسەلەسى، جابايى ۋربانيزاتسيا، ەلدەگى جۇمىسسىزدىق، جالاقىلاردىڭ تومەندىگى مەن ادىلەتسىزدىگى جۇرتتى قىزىقتىرمايدى دەگەندى كىم ايتىپ ەدى؟

ال ءبىز نەنى تالقىلاپ جاتىرمىز؟ ءبىزدىڭ ءباسپاسوزىمىز بەن ينتەرنەتىمىز، ودان قالا الەۋمەتتىك جەلىلەرىمىز نەنى باس تاقىرىپ قىلىپ، نە ءۇشىن قىرىقپىشاق بولىپ قىرقىسىپ جاتىر؟ ويباي، بايان قىزىمىز «بايان سۇلۋدى» قورلاپتى، بىت-شىت كينوسەريال ءتۇسىرىپتى! ويباي، تورەعالي كونتسەرتتە كورەرمەندەرىن بوقتاپتى! ويباي، انا ءانشى بايىنان اجىراسىپ، باسقاعا ءتيىپتى! ويباي، انالار ارسىز ەكەن، جۇرت كوزىنشە ءسۇيىسىپ تۇر ەكەن! ويباي، انا مولدا قاتىنداردى قامشىمەن ساباۋ كەرەك دەپتى! ويباي، انا اكىم پرەزيدەنتكە كىرىپتى، انا مينيستر ۇيقاماقتا وتىر ەكەن، بۇندا قانداي گاپ بار ەكەن، ءا؟ ويباي، انا پىسىقاي پرەزيدەنتتى ولگەنشە ماقتاپتى، كابينەتىنە سابىنسىز كىرىپتى، ءتۋفليىن دۇرىستاپ تۇرىپ جىلتىرلاتىپتى! وسىنى تالقىلاماساق، وسىنى ايتپاساق، قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ! اقىرزامان دەگەن وسى بولار! قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ! ەلىم-اي! قايران قازاعىم-اي! ابىلايدىڭ ءتۇسى-اي! بىتتىك، وسىمەن، بىتتىك!

شىنىمەن دە اقىرزامان دەگەن وسى ما؟ مەنىڭ ويىمشا، ناعىز اقىرزامان وسى تاقارىپتاردى كۇنى-ءتۇنى تالقىلاپ، تاقىرىپ قىلىپ، ايلار بويى ەزىپ وتىرعانىمىز! ويتكەنى، مىڭداعان وزەكتى پروبلەماسى بار ەلدىڭ ءانشىنىڭ ومىراۋى مەن ءبيشىنىڭ كويلەگىن تالقىلاپ وتىرۋى ناعىز بەيشارالىق، يا كوزسىزدىك، يا اقىماقتىق، بالكىم كوزسىز اقىماقتىق!

ماسەلەنىڭ ەكىنشى دە جاعى بار. جۋرناليستەرىمىزگە، رەداكتورلارىمىزعا قۇلاق اساتىن بولساق، ماسەلەنى وقىرماندار جاعىنا قاراي ىعىستىراتىن سياقتى. «جازۋىن جازىپ جاتىرمىز، ايتۋىن ايتىپ جاتىرمىز! ۇلكەن، وزەكتى تاقىرىپتاردى الىپ، كادىمگىدەي ەڭبەكتەنىپ جازامىز، سايتتارعا سالامىز، ءارى كەتسە، 100 ادام وقيدى. ەسەسىنە اتالمىش الاگوزوۆا تۋرالى كىشكەنتاي عانا دۇنيەنى سالساق، مىڭداعان ادام كورىپ، پىكىر جازىپ جاتادى. بىزگە دە نان تابۋ كەرەك، بىزگە دە وقىلىم كەرەك، وقىرمان كەرەك، ايتپەسە جارناما دا جوق، تاپسىرىس تا جوق» - دەپ جاتادى جۋرناليستەر. ولاردى دا تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. ولار دا قازاقتىڭ بالاسى، ولارعا دا كۇن كورىپ، بالا-شاعا اسىراۋ كەرەك دەيىك. دەگەنمەن...

جالپى العاندا، بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى – ورىسشا ايتاتىن بولساق «چەرنۋحا». ورىسشا جازدى دەپ ەشكىم وكپەلەمەس، بۇل ءسوزدىڭ قازاق تىلىندە بالاماسى دا جوق سياقتى. تەلەديدارىمىز، ءباسپاسوزىمى، ينتەرنەتىمىز، الەۋمەتتىك جەلىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك «جۇماق» پەن «توزاقتى» تاڭداپ العان. «جۇماعى» - باسپاسوزگە مىندەتتى ۇگىت-ناسيحات، پرەزيدەنتتى ماقتاۋ، ونىڭ سارابدال ساياساتىن ولە-ولگەنشە جىر قىلۋ. «توزاعى» - جاڭاعى «جۇلدىزدارىمىز»، اتىپ كەتتى، شاۋىپ كەتتى، زورلاپ كەتتى، توناپ كەتتى. ءوز باسىم كريمينالدىق جاڭالىقتاردى جازباۋ كەرەك دەپ وتىرعان جوقپىن. ايتۋ دا، جازۋ دا كەرەك. بىراق، قىلمىستىڭ، كريمينالدىڭ دا ورنى بولۋى كەرەك قوي! وسى «چەرنۋحادان» كوز اشپاعان 90-شى جىلداردى دا باستان وتكەردىك. توقسانىنشى جىلدارى دۇنيەگە دۇرىس ءباسپاسوز كەلىپ، وسى «چەرنۋحا» قاپتاپ كەتپەگەندە حالىق بارشا قۇقىقتارى مەن ارمان-مۇراتتارىن بۇگىنگى بيلىكتىڭ قولىنا كوزسىز-ويسىز، سۇراۋسىز ۇستاتىپ بەر مە پە ەدى؟ كىم بىلگەن؟ سونىمەن قورەكتەنىپ وسكەن قوعامنىڭ مورالدىق جانە ەتيكالىق تۇرعىدان جارىماعانىن، كەرەمەت ءبىر دارەجەگە جەتپەگەنىن بۇگىنگى قوعامنان-اق ايقىن كورۋگە بولادى ەمەس پە؟ «جۇماق» - جوعارىدا، «توزاق» - تومەندە. ولاردىڭ ورتاسىندا كۇيبەڭ تىرلىك جاساپ، اياعىمەن جەر باسىپ جۇرگەن قازاق تاقىرىپ رەتىندە جوعالىپ بارا جاتىر.

بۇعان نە ىستەۋگە بولادى؟

1.قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قازاق الدىنداعى ميسسياسىن قالپىنا كەلتىرۋ، سول ميسسياعا ادال بولۋ.

ەگەر ەلدەگى ءورىستىلدى ءباسپاسوز و باستان لەنيندىك «پارتيانىڭ ءسوزىن ۇگىتتەۋشى، توپ پەن تاپتى ۇيىمداستىرۋشى» رەتىندە دۇنيەگە كەلىپ، بۇگىن تەك ناسيحاتشى، حالىقتى ەرمەكپەن قامتۋشى، قامتاماسىز ەتۋشى بولاتىن بولسا، قازاق ءباسپاسوزى دۇنيەگە ۇلتتىق پارتيا، اعارتۋشى بولىپ دۇنيەگە كەلگەن جوق پا ەدى؟ قازاقتىڭ تۇڭعىش ءتول گازەتى «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى ساندارىنىڭ بىرىندە «گازەت – حالىقتىڭ ءۇنى، كوزى ءھام قۇلاعى» دەپ اقاڭ، ۇلى احمەت بايتۇرسىن اتامىز ماڭگىلىك باعدارلاماسىن جازىپ كەتكەن جوق پا ەدى؟ گازەتتىڭ باستى مىندەتى – ەسىنەن تانىپ، كولدەنەڭىنەن قۇلاپ جاتقان حالىق دەڭگەيىنە ءتۇسىپ، قاسىنا شالقايىپ، توسەك-كورپە سالىپ جاتىپ الۋ ەمەس. كەرىسىنشە، گازەتتىڭ باستى مىندەتى – ەڭسەسى تۇسكەن حالىقتىڭ كوڭىلىنە مەدەۋ بولۋ، رۋح بەرۋ، دەڭگەيىن كوتەرۋ. جۇرتتىڭ بارلىعى بايان-بايزاقوۆانى تالقىلاپ، تورەعاليدى جىر قىلىپ جاتىر ەكەن دەپ كوشتى باستاپ كەتۋ تۇپكىلىكتى ميسسيانى ساتۋ، ۇلتتىق مۇراتتى اياقاستى ەتۋ. بايان ەلدەن كوشىپ كەتسە دە، تورەعالي بۋدداعا تابىنىپ، موناح بولىپ، تيبەت اۋىپ كەتسە دا قازاق قالادى، قازاقتىڭ پروبلەمالارى قالادى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باستى مىندەتى وسىلاردىڭ ءار ايتقان-ىستەگەنىن تاپتىشتەپ جازۋ ەمەس، كەرىسىنشە، جۇرتتىڭ كوڭىلىن، نازارىن دۇرىس ارناعا بۇرۋ. بالكىم، كەڭەس كەزىندەگىدەي ءۇندى ءشايى مەن گرۋزين ءشايىن ارالاستىرىپ ساتۋ دا كەرەك شىعار، بىراق باستى مىندەت وقىرماننىڭ كوزىن اشۋ، ونى ويلانۋعا، ىزدەنۋگە يتەرمەلەۋ، جالعان تاقىرىپتان شىنايى كۇن تارتىبىنە قاراي بۇرا ءبىلۋ. سونىڭ جاڭا، تىڭ جولدارىن تابۋ، وقىرماننىڭ ەستەتيكاسىن، مەنتاليتەتىن ەسكەرە وتىرىپ جاڭا فورماتتاردى ىزدەۋ.

2.ورتا جولعا ءتۇسۋ، الەۋمەتتىك وپتيميزم كوزدەرى مەن نەگىزدەرىن تابۋ.

شىنداپ كەلەتىن بولساق، بۇگىنگى قازاق قوعامى «جۇماقتان» دا، «توزاقتان» دا شارشاعان سىڭايلى. جوعارى جاقتى ولە-وشەنشە ماقتاعاننان دا، بيلىكتى ءتۇپ-تۇقيانىن قالدىرماي بوقتاپ-داتتاعاننان دا شارشادى. مونوحرومدى، جالپاق ءومىر كارتيناسى اينالىپ كەلگەندە قوعامدى، كورەرمەندى، وقىرماندى مەزى قىلىپ ءبىتتى. رەسمي تەلەديدار مەن باسپاسوزدەن ينتەرنەت الاڭىنا كوشكەن قوعامدى بيلىك تاعى دا قۋىپ جەتىپ، ينتەرنەتتەگى ناسيحاتى مەن ۇگىتىن حالىقتىڭ جەلكەسىنەن شىعارىپ جاتىر.

«جۇماق» پەن «توزاقتىڭ» ورنىن نەمەن الماستىرۋعا بولادى؟ مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ ورنىنا شىنايى، بۇرمالاۋسىز ءومىر كەلۋى كەرەك. قاراپايىم ادامداردىڭ بولمىسىن اشاتىن، قاراپايىم ەلدىمەكەندەردىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىگىن كورسەتەتىن اقپارات كەرەك. سونىمەن قاتار بولاشاقتى جوسپارلاۋ، جارقىن بولاشاقتىڭ جولىن اشاتىن، جۇرتقا باعدارشام بولاتىن، تۇنەك اراسىنداڭى شامشىراق بولاتىن تىڭ اقپارات اۋاداي كەرەك. الداعى ۋاقىتتا قوعامنىڭ ىزدەيتىنى «بيلىك جۇلدىزدارى»، «ونەر جۇلدىزدارى»، «قىلمىس جۇلدىزدارى» بولمايدى! بۇگىندە قوعامعا كەرەگى قاراپايىم ادام، كۇرەسىپ جۇرگەن، كاسىبىن ادال اتقارىپ، ناتيجەگە قول جەتكىزگەن، كۇندەلىكتى ومىرىندە دۇرىس تاڭداۋ جاساپ، جەڭىسكە جەتىپ جۇرگەن قوعام وكىلى بولماق. وسى كۇردەلى ومىردە بيلىكتى قۇلاي سۇيگەندەر ەمەس، بيلىكتى قاراتۇنەك تۋدىرىپ قارعاۋشى ەمەس، از دا بولسا الەۋمەتتىك، ومىرلىك وپتيميزم سىيلاعان تۇلعالار مەن تاقىرىپتار سۇرانىسقا يە بولۋى قاجەت. بۇنىڭ ءوزى جاڭا جۋرناليستيكانى، جاڭا جۋرناليستەردى تالاپ ەتەدى. سەبەبى، يا تەك ماقتاۋعا ماشىقتانعان، يا تەك داتتاۋعا دايىندالعان جۋرناليستەر مەن ءباسپاسوز ءومىر شىندىعىن جوعالتا باستايدى، ءومىردىڭ كۇردەلىلىگىن، سانالۋاندىعىن، كوپتۇرلىگىگىن، كوپتۇستىلىگىن سەزۋدەن قالادى.

3.جاڭا زاماننىڭ جاڭا باتىرلارى مەن سيمۆولدارى پايدا بولۋى ءتيىس.

جاڭا جىل قارساڭىندا اياز اتانىڭ شىرشاسىنا بارعان بالالارىمىز گولليۆۋد ناسيحاتتاعان وبرازدارعا ساي كيىنىپ باردى. ءبىرى – سپايدەرمەن بولدى، ءبىرى – ماليفيسەنتا بولدى دەگەندەي. ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ەپوسىمىز بەن ەرتەگىلەرىمىز دۇرىس ناسيحاتتالماعاندىقتان، ولاردىڭ جۇرتقا ۇيرەنشىكتى وبرازى، ءيميدجى قالىپتاسپاعاندىقتان شەتەلدىك كيىم كيۋگە ءماجبۇر بولدى. الايدا ەلىكتەيتىن وبراز تەك بۇلدىرشىندەرگە عانا قاجەت بولمايدى. ەرەسەكتەرگە، ۇلكەندەرگە دە ەلىكتەيتىن، ارا سۇيەيتىن وبرازدار اۋاداي قاجەت. ءتىپتى باسەكەلەستىك ءۇشىن دە، مۇقالماي، شارشاماي عۇمىر كەشۋ ءۇشىن دە ادام بىرەۋگە ەلىكتەيدى، سونىمەن جارىسادى، ءباس تالاستىرادى.

وسى كەزگە دەيىنگى مەملەكەتتىك اقپارات قۇرالدارى، مەمتاپسىرىس جاساقتاعان بارشا وبرازدار مەن زامانا باتىرلارى تۇگەل دەرلىك ينفلياتسياعا دۋشار بولدى. مەملەكەتتىڭ ءوزى، مەملەكەتكە قاتىسى بارلىقتىڭ ءوزى ماقتانىشتان گورى ۇيات، سەنىمنەن گورى سەزىك، ۇمىتتەن گورى كۇدىك تۋدىرىپ جاتىرعان زاماندا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باستى مىندەتى جاڭا وبرازدار مەن سيمۆولداردى وتكەننەن عانا ىزدەي بەرمەي، بۇگىننەن ىزدەپ، بۇگىننەن تاۋىپ، وقىرمان-كورەرمەنگە پاش ەتكەنى كەرەك. بۇگىنگىنىڭ باستى گەرويى – كەشەگىنىڭ باتىرى نە حانى عانا ەمەس! دۇرىس، اقىل-ەسىن ساقتاعان، پوتەنتسيالىن دامىتقىسى كەلگەن قوعام ءۇشىن زامانداس-زاماناۋي باتىرلار، ەلىكتەيتىن وبرازدار، كەيىپكەرلەر كەرەك. مىسالى، ءوز قىزمەتىن ادال اتقارعان مۇعالىم مەن دارىگەر، كاسىبي مامان، ۇرلىقسىز، پاراسىز بيزنەس جاساپ، جاڭا ەڭبەك ورنىن قۇرىپ جۇرگەن شاعىن جانە ورتا وتاندىق كاسىپكەر، جاڭالىق اشىپ، ومىردىك قيىندىعىنا، بيۋدجەتتىڭ تاپشىلىعىنا قاراماي جۇمىس ىستەپ جۇرگەن عالىم، وتاندىق جانە الەمدىك كونكۋرستاردا، عىلىمي وليمپيادالاردا جەڭىسكە جەتكەن بۇلدىرشىندەرىمىز. وسىلاردىڭ بارلىعى دا ءبىزدى «جۇماق» پەن «توزاق» اراسىنداعى تاڭداۋسىز تاڭداۋدان، اق پەن قارانىڭ مونوحرومدىعىنان الىپ قالا الاتىن تۇلعالار. بۇل بيلىك جاساعان «جاڭا ءجۇز ەسىم» جوباسى دا ەمەس. بۇل ناسيحاتتاۋعا شىن لايىقتى، ءومىر شىندىعىنان ايرىلماعان، ەسىنەن جاڭىلماعان، باعىتىنان تايماعان ادامدارىمىز بەن ازاماتتارىمىز تۋرالى شىنايى، بۇكپەسىز، اسىپ-توگۋسىز، اشىپ-شاشۋسىز جاڭا جۋرناليستيكا مەن جاڭا پۋبليتسيستيكالىق ءتىلدى قاجەت ەتەتىن جۇمىس.

ءبىزدىڭ ەلىمىز تاريحي ۋاقىتى تار، كەڭ-بايتاق جەرى بار، ۇشى-قيىرى جوق كەڭىستىك. بۇنداي جەردى يگەرۋ ءۇشىن، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ ينەرتسياسى مەن ينفلياتسياسىنا، قىسىمى مەن ەنتروپياسىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن ەكى نارسە اۋاداي كەرەك: ءبىرى – سەنىم، ەكىنشىسى – ءۇمىت. بۇلاردى بۇگىنگى بيلىك پەن بيلىك قۇرعان ۇگىت-ناسيحات جۇيەسى قوعامعا بەرە المايدى. جارىلىپ كەتسە دە شىنى وسى. جاڭا زاماندى، جاڭا قازاقستاندى جاسايتىن، جاساقتايتىن بيلىك تە ەمەس، ءوزىن ناعىز وپپوزيتسيامىز دەپ جۇرگەن ءابليازوۆشىل توپتار دا ەمەس، جەر بەتىندە جاڭا حاليفات قۇرامىز دەپ ۇمىتتەنگەن اسىرە دىنشىلدەر دە ەمەس. جوعارىدا ايتىلعان پاتريوت كاسىپكەرلەر، كاسىبي ماماندار، اۋمالى-توكپەلى زاماندا سالقىنقاندى وي-زەردەسىن، وزىندىك پىكىرى مەن پراگماتيكالىق اقىل-ەسىن ساقتاعان، بىلىققا باتپاعان، جالعاننان شارشاعان، ءۇمىتىن ۇزبەگەن، ارمانىنا ادال مىڭداعان، ميلليونداعان قازاق ازاماتتارى. ولار پارتيا باستاماس، قوزعالىس قۇرماس، بيلىككە تالاسپاس. بىراق، ۇلتتىق ەكونوميكانى جانە الەۋمەتتىك ورتانى جاسايتىن وسىلار. وسىلاردان باسقا ەشكىم جاساي المايدى. باسقاشا ايتساق، ايتا-ايتا جاۋىر بولعان ورتا تاپ، ۇلتتىق بۋرجۋازيا، شىنايى ينتەلليگەنتسيا، زيانسىز زيالىلار. قازاق ءباسپاسوزى وسىلاردى ناسيحاتتاپ، وسىلاردىڭ ءسوزىن ايتىپ، وسىلارعا الەۋمەتتىك وپتيميزم، تاريحي وپتيميزم سىيلاي ءبىلۋى مىندەت. وسى تاپتى، وسى توپتى امان الىپ قالساق، ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە ولار دا ەلدى امان الىپ قالا الادى. وسىلارعا قىزمەت قىلا بىلەيىك!

ايدوس سارىم

Abai.kz