جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ شەتەل اسىپ كەتكەنىنە بىرنەشە جىل ءوتىپتى. مۇنىڭ سەبەبىن سان-ساققا جۇگىرتىپ، تەرەڭنەن تامىر تارتۋعا بولار. ءتىپتى ساياسي استار ىزدەپ، نەشەبىر دولبار جاساۋعا دا نەگىز تابىلار. بىراق ءبىزدىڭ بۇگىنگى ايتپاعىمىز بۇل عانا ەمەس. قالامگەردىڭ ءوزى ەلدەن كەتكەنمەن، ءسوزى قارا ۇزە قويعان جوق. الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسە دە، قالام قارىمىن قازاقتىڭ يگىلىگى جولىندا سارپ ەتكەن وسىناۋ قايراتكەر تۇلعانىڭ پىكىر-بايلامى ءبىز ءۇشىن قاشان دا قۇندى.

جاقىندا جازۋشى «اڭىز ادام» جۋرنالىنا سۇحبات بەرىپ، ءبىراز ويدىڭ تيەگىن اعىتقانداي بولدى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان وسى ءبىر سىرلى سۇحباتتىڭ ءبىرسىپىراسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. مارحابات!

................................................................................................................

ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمىمىز توبىر بولىپ كەتتى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن مەملەكەت باسشىسى: «قازاقتا مەملەكەتتىلىك تە بولماعان، شەكارا دا بولماعان...» – دەدى. سوعان ءبىر تاريحشى ءبىر اۋىز قارسى ءۋاج ايتا المادى. ءبارى ۇندەمەي وتىردى، ءتىپتى ماقۇلداعانداي سىڭاي ءبىلدىردى. قازىر مىنا جاڭا ءالىپبيدىڭ ارتى دا جامان بولادى-اۋ دەپ وتىرمىن. وسىدان قايتىپ، اۋىلىما بارعان سوڭ (تۇرعان جەرىمدى اۋىلىم دەيمىن) ول تۋرالى جازامىن. ەگەر ەڭ جامان الىپبيگە بايگە جاريالانسا، وسىلاردىڭ ۇسىنىپ وتىرعانى وتەر ەدى، ويتكەنى بۇدان جامان بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىر ويلانباعان نارسە – 1930–1940 جىلدار ارالىعىندا لاتىن ءالىپبيىن قولداندىق، بىراق سوعان قاراعان ءبىر ادام جوق. ول بۇرىنعى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ارابشا توتە جازۋى ۇلگىسىندە جاسالعان بولاتىن. مەن جوعارىداعى ناشار نۇسقا ءوتىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قاتتى الاڭدايمىن، ويتكەنى جالدامالى جاندايشاپتار پايدا بولدى، سولار «وسى نۇسقا جاقسى ەكەن، كەيىن ۇيرەنىپ كەتەمىز» دەيدى، سوعان قاراعاندا، جوعارىدان نۇسقاۋ بەرىلگەن سياقتى، «كومپيۋتەردىڭ پەرنە تاقتاسىنداعى 26 ارىپكە سىيدىرىڭدار» دەپ، سونان كەيىن دە ءبارى جالتاقتاپ وتىر.

بۇل قازاقتىڭ رۋحانياتىنا عانا ەمەس، بۇكىل بولاشاعىنا قاتىستى نارسە. وسىنداي دۇنيەلەرگە ءوز پىكىرىن اشىق ايتا الماسا، ونداي زيالىنىڭ بىزگە كوك تيىنعا كەرەگى جوق. ارينە، ءبىرلى-جارىم قاراپايىم ادامدار مەن تىلشىلەر ايتىپ جاتىر، ال ۇلكەندەر ءۇنسىز، جالتاقتاپ وتىر، «ءاي، مىناۋ بولمايدى، جارامايدى» دەپ ايتسا، باسىن كەسىپ الا ما، ايداپ جىبەرە مە؟! جوعارىدان نۇسقاۋ بەرىلدى – بولدى، سونى ورىندايتىن قۇل بولىپ كەتكەنبىز. ەرتەڭ «مىناداي ءالىپبيدى مويىندامايمىز» دەپ، جۇرت بالالارىن ورىسشا مەكتەپكە بەرە باستايدى ءالى.

***

«مۇسىلمان ءدىنى كۇشەيىپ كەلە جاتىر» دەپ قۋانىپ ەدىك، بۇل جاڭا اعىم قازاققا جاۋ بولىپ شىقتى. ويتكەنى ولار قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە قارسى، ءتىپتى قۇران قالىپتاستىرعان ءدىني تەرميندەردى بۇزدى. قازاق بۇرىن «شاريعات» دەيتىن ەدى، بۇلار «شاريات» دەدى، اللانى – «اللاح» دەيدى. ارابشانىڭ وزىندە «اللاح» ەمەس ەكەن. ولار ايتسا كەرەك ەدى: «ۇلتتىڭ ءتىلىن ساقتاڭدار، ادەپتى بولىڭدار، اتا-انانى سىيلاڭدار»، – دەپ. بۇلاردا ول جوق، بارلىق ناسيحات قازاققا قارسى: «كەلىن اتا-ەنەگە ءيىلىپ سالەم سالماۋى كەرەك، اللاعا عانا ءيىلۋى كەرەك» دەيدى. كەلىن اتا-ەنەگە عانا ەمەس، جاسى ۇلكەننىڭ بارىنە ءيىلىپ سالەم بەرەدى.

سودان كەيىن مىڭ جىل تۇرعان اۋليە اعاشتى ورتەدى، ول – تابيعاتتىڭ وزگەشە قۇبىلىسى. گەرمانيادا سونداي ءبىر اعاش بار ەكەن، ولار وعان تيمەگەن، فوتوسىن قيىپ الىپ ساقتاپ قويدىم. «بەيىت سالۋعا بولمايدى، اس بەرۋگە بولمايدى»، – دەيدى. بۇل – قازاققا قارسى شىققان نارسە، ال قازاققا قارسى شىققان نارسە جويىلۋى كەرەك، وعان قارسى كۇرەسۋىمىز كەرەك. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى، كەيىنگى جاستاردى ازدىرىپ بارادى. مۇسىلمان ءدىنى ەشقاشان جەرگىلىكتى جەردىڭ سالت-داستۇرىنە قارسى شىقپاعان، سول سەبەپتى دە بەيبىت تۇردە الەمدى جاۋلاعان.

***

ويلاي بەرسەڭ – ءبارى ۋايىم. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ قازاقتاردىڭ وتانىنا ورالۋىنا ۇكىمەت تاراپىنان قارسىلىق بولىپ كەلە جاتىر. مەن بۇرىن «جاس الاش» گازەتىندە جازعام، «انتيقازاق ساياسات» دەپ. مۇنى ىستەۋ وپ-وڭاي ەدى، كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ قۇجاتتارىن ۋاقىتىندا دۇرىستاپ بەرۋگە بولار ەدى، بىراق بەرىلمەدى. مىسال ءۇشىن ايتايىق، ءبىزدىڭ جوعارعى بيلىك ورىستاردان يمەنەدى دەسەك، ارنايى قاۋلى شىعارماي-اق قويسىن، ورالماندار كوشىپ كەلگەن وبلىستىڭ اكىمىنە حابارلاسىپ، «قانداستارىمىزعا كومەكتەسىڭدەر» دەسە، ولار اۋداننىڭ اكىمىنە تاپسىرما بەرەدى، ءسويتىپ بار قيىنشىلىق شەشىلەر ەدى. ال بىزدە كەلگەننەن باستاپ قۋدالاۋ، قورلىق، مازاق. بىراق ءبارىبىر توقتاتا الماي قويدى، جۇرت ازداپ بولسا دا كەلىپ جاتتى، كەلىپ جاتتى. ءبىر ۋاقىتتا جاڭاوزەندەگى وقيعا شىقتى، وسىدان كەيىن مۇلدەم تىيىم سالدى: «ءبارىن ءبۇلدىرىپ جاتقان وسىلار»، – دەدى. قىتايدان كەلگەن قازاقتى ايتپاعاندا، وزبەكستان، رەسەي، تۇركىمەنستاننان كەلگەن قازاقتار باسقا ءبىر الەمنەن كەلگەن سياقتى، ءبىز بارىنەن وزىپ كەتكەن سياقتىمىز، كەشە ءبارى دە سوۆەتتىك بولدى، ءبارىمىزدىڭ جاعدايىمىز بىردەي. ۇكىمەتتىڭ كوزقاراسى دۇرىس بولماعان سوڭ، جەرگىلىكتى جەردەگى قازاقتاردىڭ كوزقاراسى دا دۇرىس بولعان جوق، ارينە، بارلىق جەردە ەمەس، بىراق كوبىنە-كوپ.

انەۋگۇنى شەكارادا ءبىر جەسىر ايەلدى توناپ، 50 مىڭ دوللارىن تارتىپ الدى. باسىندا ول اقشانى وزدەرى قىمقىرىپ قالعىسى كەلگەن، ارتىنان اڭگىمە شىققاننان كەيىن بارىپ، كاسساعا وتكىزگەن، اقىرى قايتارىپ بەرەتىن بولدى دەپ ەستىدىم. ال ەندى سول ادامدارعا «شارا قولداندى» دەگەندى ەستىمەدىم. سونان كەيىن ۇزىناعاشتا ءۇش جىگىتتىڭ 40 سيىرىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن ءولتىرىپ كەتتى. «سۇراۋشىسى بولمايدى» دەپ ويلاعان. ارتىنان ەل شۋلاعان سوڭ، بىرەۋلەردى سوتتاعان بولدى، بىراق ولار، مەنىڭشە، ءبىر-ەكى ادام ەمەس، ۇيىمداسقان توپ. وڭتۇستىكتە 250 قازاقتى «قۇجاتتارى دۇرىس ەمەس، قىتايعا قايتارامىز» دەيدى. وسىنىڭ ءبارى سىرتتاعى ەلدىڭ اتاجۇرتىنا كەلۋىنە بوگەسىن بولىپ جاتىر. جاڭاوزەننەن كەيىن ازاماتتىق بەرۋدى بەس جىلعا شەگەردى، سونان سوڭ جۇرت جابىلىپ جازىپ ەدى، ءتورت جىل دەدى، ەندى راس بولسا، ءبىر جىلعا قىسقارتتى دەيدى، بىراق ونىڭ ءوزى دە بەلگىسىز. وسىنىڭ ءبارى – قازاققا جاسالىپ جاتقان قىساس. قازاقتىڭ كەلەشەگى – كوپتىگىندە، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ءبارى كەلۋى كەرەك، ەندى 20–30 جىلدا قىتايدا قازاق قالماۋى مۇمكىن.

***

ءبىزدىڭ بيلىك قازاقتىڭ مۇددەسىمەن ساناسىپ وتىرعان جوق. قازاقتىق سانا اتىمەن جوق. بۇلار وتىرعان ورىندارىن تەك جەم جەيتىن استاۋ دەپ قارايدى. سودان سوڭ قازاقپەن ساناسىپ قايتسىن؟! ءبىزدىڭ بيلىك ورىستان، شەشەننەن، ۇيعىردان، تاجىكتەن قورقادى، تەك قازاقتان عانا قورىقپايدى. قازاقتىڭ ارقاسىندا مينيستر، پرەزيدەنت بولىپ وتىرعانىن ويلامايدى دا.

ەكىنشىدەن، نەگە ءاۋ باستان قازاقستاندا وپپوزيتسيا ءالسىز بولدى؟ ويتكەنى مەملەكەت قازاقتىكى بولعانىمەن، قازاقتار 40-اق پايىز بولدى، ال ءورىستىلدى باسىلىمدار قازاقتى كۇن سايىن جەرگە تىعىپ جاتتى، ءتىپتى مەملەكەتتەن قارجى الىپ وتىرعان «كازاحستانسكايا پراۆدا» قازاقتى جامانداي باستادى. وسى كەزدە قازاقتار، ءبىز دە بيلىكتى جامانداي باستاساق، مەملەكەتتىڭ ىرگەسى شايقالار ەدى. بىراق ونى بيلىك ۇققان جوق، قازاقتىڭ قورقاقتىعى، ەزدىگى، ناشارلىعى دەپ ويلادى. سودان ارتىنان وپپوزيتسيا شىقتى، بىراق ولار ۇلتتىق مۇددەنى ەمەس، وزدەرىنىڭ جەم جەيتىن استاۋىن ويلادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. الدىڭعى ۇلكەن كىسلەرىمىزدىڭ ءبىرازى و دۇنيەگە كەتىپ قالدى، كەيىنگى قالعان بىزدەر شارشادىق، ال جاستاردا قاۋقار جوق، ءسويتىپ بيلىك قازاقتى باسىنىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ وتىر. بىراق مۇنىڭ اقىرى جاقسى بولمايدى.

سوڭعى كەزدە «قازاقتاردى قالاعا كەلتىرمەۋ» دەگەن ساياسات باستالدى. ونىڭ ءبىرىنشى باسقىشى: «قازاقتار بارعان جەرىنە تىركەلۋى كەرەك» دەيدى. ءسويتىپ اۋىلدان قالاعا جۇمىس ىزدەپ كەلگەن قانشاما قازاقتى قۋدى، توتاليتارلىق مەملەكەتتەگى سياقتى ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا تىيىم سالدى. نەگە؟ ويتكەنى قالانىڭ حالقى قازاقتانىپ بارادى، ەگەر كەشەگى جەلتوقسانداعى سياقتى بۇلىك بولاتىن بولسا، قالاداعى قازاقتىڭ بالالارى كوتەرىلەدى، ماقسات – سولاردى كەلتىرمەۋ. بۇل – قازاققا قارسى ساياسات، اۋىلدا جۇمىس جوق، سوندا قازاق كۇنىن قالاي كورەدى؟ بيلىك و باستان قازاقتىڭ كوبەيۋىنە قارسى بولدى، قازاق ءتىلىنىڭ اياسىن شەكتەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە تالاپ قويماعاننىڭ وزىندە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلدە وقيتىندارعا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەۋ كەرەك ەدى، ولار بۇعان «جاقسى بالالاردان ايىرىلىپ قالامىز» دەگەن سىلتاۋ ايتتى. انا ءتىلىن بىلمەگەن بالا – جاقسى بالا ەمەس. ەگەر سونداي تالاپ قويساق، ءبارى ءبىر-اق جىلدا ۇيرەنىپ الاتىن ەدى. وسىنى ءوز بالالارى قازاقشا بىلمەيتىن بيلىكتەگىلەر سوزىپ كەلەدى...

جازدا استانادا ءۇندىنىڭ جۇمىسشىلارىمەن توبەلەس بولدى، وعان دا قازاقتىڭ جاستارىن جازىقتى ەتىپ شىعارعىسى كەلىپ ەدى، جۇرت كوتەرىلگەن سوڭ ىسكە اسپادى...

***

قازاق ءبىر زاماندا كەۋدەسى ەڭ جوعارى حالىق ەدى، قازىر باسىلىپ قالعان. ويتكەنى ۇكىمەتىمىز توبەدەن ۇرىپ وتىر. كوشەدە دۇرىس جۇرە المايدى، مىسالى ءۇشىن، قازاق پەن ۇيعىر توبەلەسسە، قازاق كىنالى بولادى. قازاقتى وتە تومەن دارەجەگە ءتۇسىرىپ، بارىنە قۇل قىلىپ قويدى. بىراق اقىر ءتۇبى ءبارى وڭالىپ، ورنىنا كەلەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. مەن ءبىرتالاي دۇنيەلەردى جازدىم، ارينە، ءبارىن بىردەي جازىپ تا بەرە المايسىڭ. ەكىنشىدەن، جازعانىڭنان ەشقانداي ناتيجە جوق. بىراق اباي اتام ايتقان عوي: «ايتەۋىر كەيىنگىلەر ايتپادى دەمەسىن دەپ، از عانا ءسوز شىعاردىق»، – دەپ.

***

مەنىڭ شەتەلگە كەتكەنىمدى دە سان-ساققا جۇگىرتەدى. مۇستافا شوقاي قايتا المايتىن ەدى، قۋعىندا جۇرگەن، ال مەنى ەشكىم كوكىرەگىمنەن يتەرىپ قۋعان جوق. سولجەنيتسىن سياقتى شەكارادان ۇشاققا مىنگىزىپ شىعارىپ سالعان جوق. مەن ءوزىم كەتتىم، بىراق سونىڭ الدىندا بەس جىل بويى ماعان قارسى ناۋقان ءجۇردى. وسىندايدى حالىق ۇمىتىپ قالادى ەكەن. ايتىلماعان ءسوز جوق، ءبىر كۇندە 5-6 گازەتكە شىققان جاعداي بولدى. ماعان ول اسەر ەتكەن جوق، ماعان اسەر ەتكەنى – قازاقتىڭ ءبىر زيالى ازاماتى: «مىناۋ بالەنباي دەگەن جازۋشىمىز ەدى، نەگە وسىعان جالا جابىلىپ، قۋدالانىپ جاتىر؟» دەپ، ارا تۇسۋگە جاراعان جوق. سودان سوڭ بالاما كەتتىم...

پراگادا 6 جىل تۇردىم، سودان سوڭ ءۇش جىلدان استام كارلوۆ ۆاردا تۇردىم. بالام امەريكاعا جۇمىس بابىمەن كەتىپ ەدى – سوندا باردىم. جانە وسيەت ايتتىم: «مەن ەشقاشان ەلگە قايتىپ ورالمايمىن» دەپ. بالاما دا ايتتىم: «ولمەيتىن ادام جوق، ولە قالسام، سۇيەگىمدى ەلگە سۇيرەپ اۋرە بولماڭدار، قاي جەردە ولسەم، سول جەرگە قويىڭدار»، – دەپ. مۇسىلمان زيراتتارى امەريكادا دا بار. ءتىپتى بىلاي دەپ تە ايتتىم، بىراق وعان بايبىشەم رۇقسات بەرمەس، ادەتتە ايەلىڭ ارتتا قالادى عوي: «مۇمكىن، مەنىڭ سۇيەگىمدى ورتەرسىڭدەر» دەپ. ويتكەنى ءبىزدىڭ ارعى بالالارىمىزدا مۇنداي ءداستۇر بولعان، كەيىن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگىن ورتەدى.

بەلارۋستىڭ ۇلكەن جازۋشىسى ۆاسيل بىكوۆتى دا ەلىنەن ەشكىم قۋعان جوق، كەلىسە الماي كەتىپ قالدى، بەس جىلدان كەيىن ءبىر رەت كەلىپ كەتىپ، كەلەسى جولى كەلگەندە قايتىس بولىپ، بەلارۋستە جەرلەندى. مەن ءويتىپ ولە قويمايىن، الماتىدا ولگىم كەلمەيدى. جۇرتتىڭ ويىندا ءجۇرسىن، كەيىن «بالاسى اكەلمەي، سول جاققا كومىپتى» دەپ جۇرمەسىن، سول ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن بۇل اڭگىمەنى.

• تۇپنۇسقا: http://ult.kz/post/mukhtar-magauin-bizdin-bilik-kazaktyn-muddesimen-sanasyp-otyrgan-zhok

Abai.kz