انتيادرولىق قوزعالىستىڭ باسىنداعى قوس تۇلعا: اۋەزوۆ جانە نازارباەۆ
(اقش-قا ساپار كۇندەلىكتەرىنەن. جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە:
... سول كەزدە ەلگە تۇتقا بولعان ابىلاي
دۇشپاننىڭ ءبىرىن الداپ، ءبىرىن ارباپ.
ماعجان
18 قاڭتار. ءۇش جۇلدىزدى Affinia Shelbrune قوناقۇيىنەن ءبىزدى قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىندەگى جاۋاپتى ازاماتتار شوقتاي ءۇيىرىپ الىپ شىقتى دا، بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە ارنالعان ءماجىلىس سارايىنا جەتكىزدى. قك-ءنىڭ وتىرىسى باستالعانشا، نۇرتورە ءجۇسىپ، ءشامشيددين پاتتەەۆ، سرايل سمايىل، ەرلان قارين، دارحان قىدىرالى بار – ءبارىمىز اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ تۇردىق. اڭگىمەمىز، ارينە، نازارباەۆ پەن ترامپتىڭ كەزدەسۋىنەن وربۋدە. ۆاشينگتوندا رەسمي كەزدەسۋلەردى كوزىمەن كورگەن ەرەكەڭ ترامپتىڭ نازارباەۆتى ەرەكشە ىقىلاسپەن، قۇپ كەلىسكەن قۇرمەتپەن قارسى العانىن ايتتى. بۇگىنگى كوپكە ءمالىم بولىپ بىتكەن ءبىر ىڭعايسىزداۋ جايت: ترامپ ارىپتەستەرىن مەنسىنبەيدى. ءتىپتى، سارت مەزىرەت جاساۋدى دا بىلمەيدى. مىسالى، ول انگەلا مەركەلمەن كەزدەسكەندە تەرىس قاراپ وتىرىپ الدى. جاپونيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترىن مۇلدە كوزگە ىلگەن جوق. ترامپتىڭ تاعى ءبىر تارپاڭ مىنەزى قول الىسقان كەزدە كورىنەدى. قولىن بەرگەن ادامدى دوبالداي دونالت وزىنە سىلكىپ كەپ، تارتىپ قالادى. قىسقاسى، ترامپ دەگەنىمىز – كەلىسسوزدە كەرى، قارىم-قاتىناستا قىڭىر ادام. قىزىل سارى ما، جيرەن بە، قان كۇرەڭ بە – ءتۇر ءتۇسىنىڭ بوياۋى دا تۇسىنىكسىز. سونداي تۇسىنىكسىز تۇلعانىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىسىمەن كەزدەسكەندە سىپايى سىلىق بولا قالعانىنا بىزدەن بۇرىن امەريكالىق ساياساتكەرلەردىڭ ءوزى تاڭداي قاقتى. اسىرا دارىپتەپ، ۇشىندىرا جازۋدان اۋلاقپىز، راسىندا سولاي بولدى. الايدا، ەكى ليدەردىڭ رەسمي كەزدەسۋى اقش باسپاسوزىندە جاڭالىقتاردىڭ ورامىندا كەتكەنىمەن، باتىس ەلىنىڭ جۋرناليستەرى مەن ساياسي ساراپشىلارى اق ۇيدەگى باس قوسۋعا كادىمگىدەي ءمان بەردى. ويتكەنى، باتىس ساراپشىلارىن نازارباەۆتىڭ رەسەي مەن ۋكرايناعا، سيريا مەن سولتۇستىك كورەياعا قاتىستى پىكىرى بەي-جاي قالدىرعان ەمەس. قازىر باتىس الەمى باستاماشىل بولۋدان دا، قانداي دا ءبىر ماسەلەنىڭ شەشىمىنە بايلانىستى باتىل بايلام جاساۋدان دا شەتتەپ بارادى. مەركەل سياقتى مەملەكەتشىل تۇلعالارى دا قاداۋ-قاداۋ. كوبى بۇگىنگى پوپۋليستىك ساياساتقا كۇيلەگەن كەزدەيسوق جاندار. ءبىر ەسەپتەن ترامپ تا سولاردىڭ قاتارىندا قابىلدانادى. بىراق ونىڭ ءىس باسقارۋى، ويى، ارەكەتى ءوزىنىڭ الدىنداعى سەركەلەردىڭ ءجۇرىسىن قايتالامايدى. ترامپ – وزىنشە، وزگەشە تۇلعا. قازاق پرەزيدەنتى ونى «ىسكەر ادام» دەپ باعالادى. «ترامپ – بيلىككە بيزنەستەن كەلگەن ادام. ءىستىڭ جايىن سوزبۇيداعا سالىپ وتىرمايدى. ماسەلەنىڭ تەز شەشىمىن ىزدەيدى. مەن دە سوندايمىن. سوندىقتان ماعان ترامپ سياقتى ىسكەر اداممەن كەزدەسۋ، پىكىر الىسۋ، كەلىسىمدەرگە قول قويۋ وڭاي بولدى»، - دەدى ەلباسىمىز قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنان كەيىن جۋرناليستەرمەن جۇزدەسكەن ساتىندە.
جەرگىلىكتى ۋاقىت ون بىرگە تاياعان. انە-مىنە، قازاقستان توراعالىق ەتەتىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسى باستالۋعا جاقىن. ءماجىلىس زالىنا ءباسپاسوز وكىلدەرى، ساياسي ساراپشىلار تولا باستادى. تەلەوپەراتورلار ءتىزىلىپ ورىندارىنان تابىلۋدا. سپيكەرلەر القا قوتان جايعاساتىن ۇستەل جاققا قاراپ قويامىز. قاربالاس. بايقايمىز، اركىمگە تيىسىنشە بۇيرىق بەرىپ، كىمنىڭ قايدا وتىراتىندىعىن بەلگىلەپ، جەبەي باسىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر. سولاردىڭ ىشىندە قر پرەزيدەنتى ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ مامانى مەيىرلان راحانوۆ كوزگە ەرەكشە تۇسەدى. مەيىرلاننىڭ قولىندا توقپاقتاي قارا تەلەفون، بۇۇ-نىڭ سارايىندا ەمەس، بىرگە تۋعان اعاسىنىڭ ۇيىندە جۇرگەندەي ەركىن، باتىل. ەشكىمگە دەس بەرىپ، بەت قاراتار سىڭايى بايقالمايدى. مىنە، ساعان قازاقتىڭ قارا بالاسى!
ءالى ەكى قۇرىلىقتاعى ۋاقىت ايىرماشىلىعىنا ۇيرەنە الماي، تاپا-تال تۇستە مىزعىپ كەتەتىن بىزدەر ەپتەپ ماۋجىراي باستاعان ەدىك، جۇرت گۋ-ۋ ەتە قالدى. ءماجىلىس زالىنا مامىلەگەر تۇلعا، بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان توراعالىق ەتەتىن پرەزيدەنت – نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ كىرىپ كەلە جاتىر ەكەن. مۇنداي مارتەبەلى جيىنداردا ءسوز سويلەپ، تالاي دىلمارمەن پىكىر تالاستىرىپ توسەلگەن نۇرەكەڭ الشاڭ باسىپ كەلدى دە، توردەگى توراعانىڭ ورنىنا جايعاستى. وڭ قاپتالىندا – بۇۇ-نىڭ قازىرگى باسشىسى گۋتەرريش. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى لاۆروۆقا سول قاپتالداعى ەڭ تومەنگى ورىنداردىڭ ءبىرى بۇيىرىپتى. وسى لاۆروۆ كەشە عانا قازاقستان مەن اقش پرەزيدەنتتەرىنىڭ جىلى ءجۇزدى جۇزدەسۋىن اسا جاقتىرماي، سىڭارجاق پىكىر بىلدىرگەن ەدى. ەندى كۇمىلجىپ ەتەكتە وتىر. قازاق كوشباسشىسى كەڭ سارايدىڭ ءىشىن قوڭىر ۇنىمەن تولتىرىپ سويلەي جونەلگەندە لاۆروۆتىڭ ەبى كەتىپ، قۇتى قاشقانى انىق اڭعارىلدى. بىرەسە ەسىنەدى، بىرەسە قۇلاعىن شۇقىدى، بىرەسە الدىنداعى قاعازدارىن اقتارىپ، جان-جاعىنا الاقتاي بەردى. حاريزماسى مىقتى تۇلعانىڭ مىسى باسادى دەيدى عوي. ءسىرا، لاۆروۆتى نۇرەكەڭنىڭ مىسى باسىپ كەتسە كەرەك، ايتەۋىر، انشەيىندەگى مىزعىماس قالپىنان اينىپ، اپالاقتاعان تۇرىنە قاراپ ەزۋ تارتپاسقا امالىمىز قالمادى. قر پرەزيدەنتىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە قازاق ەلىنىڭ اتىنان جاساعان مالىمدەمەسىنە قايرىلىپ سوقپاي-قا قويالىق، ويتكەنى ونى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى دەر كەزىندە جاريالاعان بولاتىن. پرەزيدەنت ءوز مالىمدەمەسىندە يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ جونىندەگى قازاقستاننىڭ باستاماسىن جەرىنە جەتكىزىپ ايتقان ەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزعا تاپ سول كەزدە ۇلى مۇحاڭنىڭ – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جاپونياعا بارعان ساپارىنداعى امانات ءسوزى ورالا بەردى. 1950 جىلداردىڭ سوڭىندا جاپونيادا زيالى قاۋىممەن قاۋىشقان مۇحتار ومارحانۇلى اتوم اتتى تاجالدىڭ ادامزات بالاسىنىڭ باسىنا ۇيىرگەن قارا بۇلتتى قاتەرىن اشكەرەلەپ كەتكەن-ءدى.
مۇحاڭنىڭ سونداعى اماناتى جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ساپارىنان سوڭ نيۋ-يوركتە، بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە توراعالىق ەتكەن قازاقستاننىڭ اتىنان، پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ اۋزىنان ەستىلىپ، جاھان جۇرتىنا جاريا ەتىلدى. ارينە، يادرولىق دەرجاۆا بولۋعا ۇمتىلعان الپاۋاتتارعا قارسى قوزعالىستىڭ بۇگىنگى دارا ليدەرى – نازارباەۆ. الايدا ونىڭ ار جاعىندا قازاقتىڭ تاعى ءبىر ۇلى پەرزەنتى اۋەزوۆ تۇر. جاۋىنىڭ وزىنە جاماندىق تىلەمەيتىن قازاق بالاسىنىڭ بىرىنەن بىرىنە جالعاسقان وسىنوۋ يگى تىلەگىنە، بەيبىتشىل ارمان مۇراتىنا جانىمىز تولقىدى. ن. نازارباەۆ «بەيبىتشىلىك كىندىگى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەيدى: «سوناۋ 1957 جىلدىڭ وزىندە جاپونيانىڭ استاناسىندا وتكەن اتوم جانە سۋتەگى بومباسىنا تىيىم سالۋ جولىنداعى حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا سويلەگەن سوزىندە جەر بەتىندەگى العاشقى يادرولىق سىناقتاردىڭ تاجالدى زارداپتارى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ ايتقان بولاتىن. ول ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان وڭىرگە، ەجەلگى سەمەي جەرىنە اتوم پوليگونىمەن ىلەسە كەلگەن قاسىرەت تۋرالى، تۇسىنىكسىز سىرقاتتاردان باز كەشكەن ادامدار مەن مۋتانتتار تۋعان جۇزدەگەن انالار تۋرالى تولعادى».
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشە ەلدەردىڭ وتىرىسىنا وكىنىشكە قاراي، باستان اياق قاتىسا المادىق. ءبىز زالدان شىعۋعا ىڭعايلانعاندا پولشا رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنتى دۋدۋ مىرزا رەسەيدىڭ ۋكرايناعا كورسەتىپ وتىرعان ساياسي قىسىمىن، ۇلكەن ساياساتتاعى ەلدەردىڭ قارەكەتسىزدىگىن، اتوم قارۋىن جاساۋعا ىنتالى ەلدەردىڭ قاتارى وسۋگە بەت العانىن ءتىلىپ ايتىپ جاتتى.
ايتپاقشى، بۇۇ-داعى التى تىلگە ىلەسىپ قازاق تىلىندە دە اۋدارما جاسالدى. باستاپقىدا بۇعان «ە-ە» دەسىپ، قۋانىپ قالىپ ەدىك. سويتسەك، اۋدارماشىلارىمىزدىڭ دەڭگەيى گۋگل-پەرەۆودچيكتىڭ دەڭگەيىنەن دە ناشار بولىپ شىقتى. شەشەندەردىڭ ءسوزىنىڭ باسى اۋدارىلسا، اياعى جوق، اياعى اۋدارىلسا، باسى جوق. اراسىندا ءوزىمىز بىردەڭە قىلىپ ءتۇسىنىپ الۋعا تىرىسقانىمىزبەن ءبارىبىر بولمادى. سودان قۇلاققاپتاعى اۋدارمانى ورىسشاعا اۋدارۋعا تۋرا كەلگەن. كەيىن بىلدىك، الگى ءتارجىمانداردى ءتىزىپ اكەلىپ اۋدارماشىلاردىڭ قاتارىنا وتىرعىزعان ءوزىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ەكەن. ۇيات-اي! قازاق ۇكىمەتىندەگى شەنەۋنىكتەردىڭ قازاق تىلىنە شەكەدەن قارايتىن نويىستىعى بۇۇ-دا تاعى دا الدىمىزدان شىعىپ، جەرگە قاراتتى. ەسكە تۇسەدى، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇجاتتارى مەن ءتىلى، جالپى بارلىق قىزمەتى مارات ءتاجيننىڭ تۇسىندا تۇزەلىپ-اق قالىپ ەدى, ماكەڭ اتالعان ۆەدموستۆودان كەتكەن سوڭ تاز قالپىن قايتادان تاپتى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى سودان بەرى قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتاعى جۇمىسىن قوسالقى اتقارۋعا مىندەتتەنگەن رەسەيدىڭ ءبىر گۋبەرنياسىنداعى مەكەمەنىڭ شەكتى قىزمەتىمەن عانا شەكتەلگەن سياقتى.
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنان كەيىن «St. Regis» قوناقۇيىندە پرەزيدەنت نازارباەۆ قازاقستاننىڭ جانە شەتەلدىك جۋرناليستەردىڭ سۇراۋمەن سۇحبات بەردى. سۇحبات ساتىندە ترامپتىڭ قولايسىز ساياساتكەر ەكەنى كەزەكتى رەت ەسكەرىلىپ، پرەزيدەنتكە سۇراق تۇرىندە قويىلدى. ول سۇراققا نۇرەكەڭ كۇلە جاۋاپ قايىردى. «الدىمەن جۇزدەسۋ دەگەن بولادى، - دەدى پرەزيدەنت، - جۇزدەسۋ بارىسىندا تانىسىپ، بىلىسەمىز، حال سۇراسامىز. سوسىن، رەسمي اڭگىمەگە كوشەمىز. ءبىز ترامپ ەكەۋمىز اڭگىمەمىزگە كولدەنەڭ كىسىنى ارالاستىرماي وڭاشا وتىرىپ سويلەستىك. سوسىن ءارى قاراي كەتتىك...» اقش پرەزيدەنتىمەن قازاق پرەزيدەنتىنىڭ اراسىندا قانداي اڭگىمە بولدى؟ ول، ارينە، قۇپيا. الايدا، رەسەيدىڭ قازىرگى احۋالى تۋرالى ءسوز بولعان سياقتى. وسى جايتتى قادالىپ سۇراعان «مير» تەلەارناسىنىڭ ساۋالىنا نازارباەۆ ءوزىنىڭ اككى ساياساتكەرلىگىنە سالىپ، ماسەلەنى سولتۇستىك كورەياعا قاراي اۋدارىپ جىبەردى.
كۇندەلىگىمىزدىڭ بۇگىنگى بەتىندەگى جازباعا ەپيگراف رەتىندە الىنعان ماعجاننىڭ «باتىر بايان» پوەماسىنداعى دۇشپاننىڭ ءبىرىن الداپ، ءبىرىن ارباعان ابىلاي سياقتى نۇرەكەڭ دە بۇگىنگى باسەكەلەستەرىنىڭ ءبىرىن ولاي جىعىپ، ءبىرىن بۇلاي جىعىپ الەمدىك ساياسات ارەناسىندا قازاقتىڭ ەسەبىن تۇگەندەپ، مارتەبەسىن ارتتىرىپ كەلە جاتىر. ورتا ازيا ەلدەرى مەن اقش اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ءۇشىن قۇرىلعان س5+1 فورمۋلاسى دا سونىڭ ءبىر كورىنىسى. وسى ايماقتاعى ەلدىڭ باۋىرى ءبۇتىن، بىرلىگى بەكەم بولسا، باياعى «بولشەكتەپ الىپ بيلەي بەرەتىن» سىرتقى كۇشتەردىڭ دىمى تاۋسىلار ەدى. ورتا ازيا دەگەندە، 1979 جىلدان بەرى قاراي تىنىش، بەيبىت ءومىردىڭ نە ەكەندىگىن بىلۋدەن قالعان اۋعان جۇرتىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. اۋعان – كسرو-نىڭ كەزىندە الىستا ەدى، قازىر ول بىزگە وتە جاقىن تۇر. مەن بۇل ارادا اۋعاننىڭ تەرريتوريالىق جاقىندىعىن عانا ەمەس، سول تاراپتان جەدەل جەتىپ كەلە قوياتىن سوعىس لاڭىن، ءدىني ەكستەرميزمنىڭ قاۋىپىن ايتىپ وتىرمىن. اۋعان حالقىنىڭ تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى بۇرىننان ايتىپ جۇرگەن ءسوزىن ەلباسى قازاقستاننان بارعان جۋرناليستەرگە، مەنىڭ ارىپتەستەرىمە، ەرىنبەي قايتالاپ، كەزەكتى رەت مىقتاپ تۇرىپ ەسكەرتتى. ءباسپاسوز ءماسليحاتىن قورتىندىلاعاندا پرەزيدەنت ساتكە تولقىپ كەتتى. «وسىنىڭ ءبارى قازاعىم ءۇشىن» دەدى ول. بايقادىم: كوز جيەگىن ەپتەپ جاس جۋىپتى...
«جۋىلماعان جاتىردان شىققاندار»
ترامپ – تىم لاس سويلەيتىن ساياساتكەر. ول افريكالىقتاردى «جۋىلماعان جاتىردان شىققاندار» دەدى بىردە. ال، پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ قاراسىڭىنداعى ناۋقاندا ءناسىلى بولەكتەردى اقش-قا كىرگىزبەيمىن دەپ جار سالعان. قايداعى-ى؟ بىزبەن بىرگە نيۋ-يورككە ۇشىپ كەلگەندەردىڭ دەنى قارا قۇرلىقتان شىققاندار بولدى. قارا قۇرلىقتان اۋعاندار اتالعان قالادا قاپتاپ ءجۇر. «نيۋ-يورك قوڭىرقاي تارتىپ كەتىپتى»، - دەگەن-ءدى ترامپ. ونىسى راس ەكەن. قازىر افروامەريكاندىق اتانعان زاڭگىلەر اشاڭ ءجۇزدى ەۋروپالىق ناسىلدەن كوپ كورىنەدى. اقش – ميگرانتتاردىڭ مەكەنى. جىلىنا قانشا جۇرت اقش-قا بارىپ تۇراقتاپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەيدى – بىلمەيمىز، بىراق، كوپتىڭ اڭسارى سول – «بوستاندىق ارالى».
ستامبۇل اۋەجايىندا قىرعىز ازاماتىمەن كەزدەستىم. ءتۇر ءتۇسىمىز، بەت الپەتىمىز ۇقساعان سوڭ شۇيىركەلەسە كەتكەنبىز، سويتسەك، ءبىرىمىز – قازاق، ءبىرىمىز – قىرعىز ەكەنبىز. قىرعىز باۋىرىم قازىر رەسەيدىڭ ازاماتتىعىن الىپتى. رەسەيدە جۇمىس ىستەيمىن دەدى. نە جۇمىس ەكەنىن، بىراق، ايتپادى. ەندىگى بەتالىسى – شۆەتسيا. سوندا ءبىر دوستارىم جۇمىس تاۋىپ قويىپتى دەيدى. نە جۇمىس ەكەنىن تاعى دا بىلدىرگىسى كەلمەدى. ءوزى ىستىقكول ماڭىنداعى قاراقولدان ەكەن. جازدا ىستىقكولگە كەلىڭىز دەپ قويادى. قىرعىز – باۋىرىم. ءبىر تۋعانىم. ونىڭ تاعدىرى، الداعى بولاشاعى مەنى كادىمگىدەي ويعا قالدىردى. مەن دە ءوز الىمشە تۇتاس تۇركى تۋرالى تولعانعىم كەلەدى. تۇركى جۇرتىنىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگى نازارباەۆتى دا تولعاندىرادى. سوندىقتان دا ول كىسى تۇركى ەلدەرىنىڭ بىرلىگىنە باستاماشى بولىپ، ورتا ازيانىڭ بۇتىندىگىن ويلايدى. بىراق، بىرەۋ بەرى تارتسا، بىرەۋ كەرى تارتپاي تۇرا الا ما؟ كەشە كەجەگەسىن كەيىنگە سالعان كىسىمىز ورتا ازيادا كاريموۆ مارقۇم بولىپ ەدى، ەندى سونىڭ جولىنا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ساۋرانباەۆ تۇسە باستاعان سياقتى. نازارباەۆ اقش-تا س5+1 فورمۋلاسىن ۇسىنىپ وتىرعاندا، ساۋرانباەۆ: «بوربور ازيانىڭ اتىنان سويلەۋگە وعان كىم رۇقسات بەرىپتى؟»، - دەپ كەرگىدى.
ءجا، باستاپقى اڭگىمەمەزگە ورالايىق. مەنىڭ اقش-قا اتتانىپ بارا جاتقانىمدى ەستىگەن قىرعىز ازاماتىنىڭ جانارى جالت ەتە ءتۇستى:
-بايكە، بىلەسىز بە، مەنىڭ لوس-اندجەلەستە وكىل اتام تۇرادى.
-وكىل اتاڭا بارمايسىڭ با؟
-ءتۇبى سول اتامنىڭ قاسىنا بارىپ تۇرامىن.
اقش-تا زاڭگىلەر عانا ەمەس، ازيالىقتار دا جەتىپ ارتىلادى. ازيالىقتاردىڭ اراسىنان «وكىل اتاسىن» ساعىنىپ جۇرگەن قىرعىز جاستارى دا، قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى دا تابىلادى. قايتەسىز، بۇگىنگى زامان – ارى بەرى اعىلىپ كوشۋدىڭ، قونىس اۋدارۋدىڭ، جايلى جەر ىزدەۋدىڭ زامانى. «قازاقستاندى توبەمنىڭ تەسىگى كورسىن، قايتسەم اقش-تا قالامىن» دەپ جۇرگەن قازاق جاستارى از ەمەس. وندايلار تەگىندە دىلدەن دە، تىلدەن دە ادا بولىپ كەلەدى. الايدا، سولارعا قاراپ ءبىر جاقتى وي ءتۇيۋ – مۇلدەم قاتە. جانە ءبىز ولار تۋرالى «جۋىلماعان جاتىردان شىققاندار» دەپ، ەشقاشاندا ايتپايمىز.
قۇلقىن سارىدەگى نيۋ-يورك. قوقىس – ءومىر
ەلباسىنىڭ اقش-قا جاساعان رەسمي ساپارى اياقتالىپ، ازداپ قول بوساعان سوڭ، Affinia Shelbrune قوناق ۇيىنە تاياۋ ماڭدى ارالاپ شىعۋدى ءجون كورىپ، «Jas qazaq» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سرايىل سمايىل مىرزا ەكەۋمىز قۇلقىن سارىدە سەيىل-سەرۋەنگە اتتاندىق. ەرتەڭگىلىك نيۋ-يورك. اۋا تاپ-تازا. بۇنداعى اۆتوكولىكتەردىڭ ارتىنان «قۇسىپ»، كوك تۇتىندەتىپ جۇرگەنىن كورمەيسىز. ويتكەنى، اقش-تا وتە جوعارى دەڭگەيدە وڭدەلگەن ساپالى جانارماي عانا قولدانىلادى. اۋاسى سونداي ءمولدىر قالانىڭ، الايدا، كوشەسى تولعان قوقىس. قوقىستاردى تۇرعىندار ءتۇنى بويى پوليەتيلەن قاپتارعا سالىپ، كوشەلەردىڭ بويىنا ءۇيىپ تاستاي بەرەدى ەكەن. قۇداي-اۋ، قوقىستاردىڭ ىشىندە نە جوق دەيسىز؟ تەلەۆيزور، كومپيۋتەر، ءۇي جيھازدارى. سونشالىقتى ەسكىرىپ، توزىپ كەتپەگەن. ال، وسىنىڭ ءبارىن اقش-تا نە ىستەيدى، بىلەسىز بە؟ افريكا قۇرلىعىنىڭ كەدەيلىكتەن ءسىڭىرى شىققان ەلدەرىنە اپارىپ تاستايدى. قوقىس – افريكادا ءومىر. اش-جالاڭاش بالالار سول قوقىستاردى اقتارىپ، كەرەگىن تاۋىپ الادى.
قوقىس – اقش-تا دا ءومىر. تاۋ بوپ ۇيىلگەن قوقىستاردىڭ قاسىندا جامباسىنا قاباتتاپ كورپە سالىپ العان كوشە كەزبەلەرى جاتا بەرەدى. قۇراما شتاتتار قوعامى – قاتىگەز قوعام. ول جانتالاسا ەڭبەك ەتىپ، ءار قادامىڭدى اڭداپ باسپاساڭ قۇردىمعا قۇلاتا سالادى. توقتىقتان ءبۇيىرى شىققان اقش-تا اش قالۋ دا قيىن ەمەس. سرايىل مىرزا ەكەۋمىز «مەن – اشپىن» دەپ الاقان جايىپ وتىرعان اقشا ءجۇزدى جاسامىس ايەلدى كوردىك. الگى ايەلدىڭ زيپا بويىنان كۇنى كەشە عانا نۇرجايناعان ءومىردىڭ كولەڭكەسى كوشىپ بارا جاتقانى اڭعارىلادى. بالكىم، ول ءبىر كۇنى ەسىن جيىپ، اياعىنان تىك تۇرىپ، قاتارعا قايتا قوسىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سەبەبى، امەريكا – شەكسىز مۇمكىندىكتەردىڭ وتانى.
ءتىل ەمەس، ءتۇسىنىسۋ ماڭىزدى
ءبىز جاتقان قوناق ءۇيدىڭ ماڭىنداعى ساۋدا ۇيلەرىنەن ادام ۇزىلگەنىن كورمەدىك. ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعادى. بارلىق ساۋدا ۇيلەرىندە ساتىلاتىن تاۋارلار ءۇشىن 50-80 پايىز ارالىعىندا جەڭىلدىكتەر جاسالعان. ونىسى جانە راس. بىزدەگىدەي كوز الدايتىن وتىرىك جەڭىلدىك جوق. زاتتىڭ ءاۋ باستاعى باعاسى مەن ونى ارزانداتىپ ساتاتىن باعانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ءبىز دە ازىن-اۋلاق ساۋدا جاساعان بولدىق. سوندا بايقاعانىمىز: نيۋدە ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشىنىڭ اراسىندا ءتىل ەمەس، ءتۇسىنىسۋ ماڭىزدى ەكەن. ءدامحانالارىندا دا سولاي. تابەتىڭ تارتقان استى ىممەن بىلدەرسەڭ بولدى، داياشى ءبارىن دايار ەتە قويادى. قاسىق پەن شانشىقىنى دا، شىنى مەن شاينەكتى دە ءوز تىلىڭدە سۇراي بەر. بىزدەگىدەي قازاقشانى قاپەلىمدە قاقپاي قالاتىن ءازىربايجان، كۇرت نە ۇيعىر اعايىندى ەمگە تاپپايسىز. «گوۆوريتە پو-رۋسسكي» دەپ زەكيتىن ناكوستەردىڭ كولەڭكەسى دە جوق. راحات. ەركىنسىڭ، ەرىكتىسىڭ. بىراق، زاڭعا قايشى كەلمە. بىردەڭەنى جىمقىرىپ قالۋعا تىرىسپا. سوسىن، الباتى بىرەۋگە ءتيىسىپ، ۇرىسپا. ميىعىڭا كۇلكى ءۇيرىپ ال دا، ءجۇر بەر. ىڭعايىڭ كەلسە، وزدەرى سياقتى ىرجيا سال. امەريكا – وسىنداي: ول وزىنە ۇقساعانداردى ۇناتادى.
كوڭىلى كول-كوسىر قاۋىمعا «كوتەرىلىسشىلەر» كەلىپ ارالاستى
اقش-تا بولىپ، «امەريكا اسەرلەرىن» جازعان مۇحتار اۋەزوۆ مانحەتتەن ارالىنداعى ءزاۋلىم ۇيلەردى اسپانعا جازىلعان پوەمانىڭ جولدارىنا تەڭەگەن ەدى. ال، سول ءزاۋلىم ۇيلەر مەن زاڭعار عيماراتتاردىڭ ىرگەتاسىن نە دەسەك بولار ەكەن؟ مىڭ جىلدار وتسە دە مازمۇنىنا قىلۋ تۇسپەيتىن حالىقتىق داستاندار اۆتورى بەلگىلى پوەمالاردى ومىرگە اكەلدى ەمەس پە؟ ءسىرا، «اسپانعا جازىلعان پوەماعا» دەيىنگى «جىردىڭ» باستاۋى ىرگەتاستار بولسا كەرەك. حالىقتىق ىرگەتاستار. ەندەشە اسپان كوگىنە ۇمسىنىپ، بويلاپ بارا جاتقان «بويشاڭ» ۇيلەردىڭ ىرگەتاسىنا قاراپ تا، امەريكانىڭ قۇدىرەتتىلىگىن تانۋعا ابدەن بولادى. ەڭسەلى ادام بويىمەن پارا پار ىرگەتاستار الىپ عيماراتتاردى عانا ەمەس، اسپاننىڭ سالماعىن كوتەرە الاتىنداي تەگەۋرىن بايقاتادى. امەريكانىڭ بيلىگى مەن ساياساتىندا دا وسى ءبىر ىرگەتاستارعا ۇقسايتىن كەرەمەت بار. امەريكا حالقى ساياسي ەرىك-جىگەرىن ەركىن بىلدىرە الادى. پىكىرىن اشىق ايتادى. ازات ويلايدى. ساياسي ەرىك-جىگەردەن، اشىق پىكىردەن، ازات ويدان ۇرەيلەنىپ كۇن كەشۋ – بيلىك ءۇشىن وتە جات نارسە. مۇندا اركىم ءوز كاللاسىنداعى قيالدى قىزىقتاپ ءومىر سۇرە بەرەدى.
كەشقۇرىم. تۇندە قىزىلدى-جاسىلدى دۇنيەنىڭ الاڭىنا اينالاتىن Tايمس-سكۆەرگە (Times Square) شىققانبىز. كۇن – سەنبى. اينالامىز قارا ءنوپىر حالىق. سۋرەتكە ءتۇسىپ ءجۇر. ءجاي قىدىرىستاپ ءجۇر. كول-كوسىر كوڭىل. ەشكىمدە ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. بارىنە ورتاق جاي: مىناۋ عاجاپ ءومىردى قىزىقتاپ قالۋ، ءبىر-بىرىنە جىلى ءسوز ايتۋ. قۋانتۋ. وسىلايشا جارقىن ءۇن قاتىسىپ، دابىرلاسقان قاۋىمنىڭ ىشىنە ۇران كوتەرگەن توپ كەلىپ ارالاستى. ولار ترامپتىڭ ساياسي بيلىگىنە قارسى ەكەن، ءتىپتى، قايسىبىرى اقش اقش بولعالى بىرگە جاساپ كەلە جاتقان كاپيتاليزمگە قارسى ەكەن. الگىلەر ۇرانداتىپ كەپ سكۆەردەگى جۇرتتىڭ اراسىنا ءسىڭدى دە كەتتى. بىرەۋ ولارعا قوي دەمەدى، قوشتاعاندار دا بولمادى. بىزدە مۇنداي اكتسياشىلاردى «كوتەرىلىسشىلەر» دەپ تۇسىنەتىن پوليتسيا دا قارا كورسەتپەدى. پوليتسيا دەمەكشى، سولاردى اندا-ساندا بولماسا، نيۋ-يوركتىڭ كوشەلەرىنەن كوپ كەزدەستىرە قويمادىق.
كۇندىزگى جۇمىسباستىلىقتان بوساپ، وزدەرىنىڭ شات-دۋماندى ومىرىنە لاپ قويعان نيۋ-يورك تۇرعىندارىنىڭ كەشكى سايرانىنا قاراپ تۇرىپ ەلگە قايتاتىن ۋاقىتىمىزدى ەسكە الدىق تا، تايىر جاروكوۆ اعامىزدىڭ جىرىنا قول قويدىق:
«نيۋ-يورك، لوندونمەنەن تۇمان باسقان،
الماتى، سەن عاجاپسىڭ كوركىڭ اسقان!»
(سوڭى)
داۋرەن قۋات
الماتى – ستامبۇل – نيۋ-يورك –
نيۋ-يورك – ستامبۇل – الماتى.
Abai.kz
