Antiyadrolyq qozghalystyng basyndaghy qos túlgha: Áuezov jәne Nazarbaev
(AQSh-qa sapar kýndelikterinen. Jalghasy. Basy myna siltemelerde:
... Sol kezde elge tútqa bolghan Abylay
Dúshpannyng birin aldap, birin arbap.
Maghjan
18 qantar. Ýsh júldyzdy Affinia Shelbrune qonaqýiinen bizdi QR preziydenti әkimshiligining baspasóz qyzmetindegi jauapty azamattar shoqtay ýiirip alyp shyqty da, BÚÚ-nyng Qauipsizdik Kenesine arnalghan mәjilis sarayyna jetkizdi. QK-ning otyrysy bastalghansha, Núrtóre Jýsip, Shәmshiddin Pәtteev, Srayl Smayyl, Erlan Qariyn, Darhan Qydyrәli bar – bәrimiz әngime dýken qúryp túrdyq. Ángimemiz, әriyne, Nazarbaev pen Tramptyng kezdesuinen órbude. Vashingtonda resmy kezdesulerdi kózimen kórgen Erekeng Tramptyng Nazarbaevty erekshe yqylaspen, qúp kelisken qúrmetpen qarsy alghanyn aitty. Býgingi kópke mәlim bolyp bitken bir ynghaysyzdau jayt: Tramp әriptesterin mensinbeydi. Tipti, sart meziret jasaudy da bilmeydi. Mysaly, ol Angela Merkelimen kezdeskende teris qarap otyryp aldy. Japoniyanyng premier-ministrin mýlde kózge ilgen joq. Tramptyng taghy bir tarpang minezi qol alysqan kezde kórinedi. Qolyn bergen adamdy dobalday Donalit ózine silkip kep, tartyp qalady. Qysqasy, Tramp degenimiz – kelissózde keri, qarym-qatynasta qynyr adam. Qyzyl sary ma, jiyren be, qan kýreng be – týr týsining boyauy da týsiniksiz. Sonday týsiniksiz túlghanyng qazaq memleketining basshysymen kezdeskende sypayy sylyq bola qalghanyna bizden búryn amerikalyq sayasatkerlerding ózi tanday qaqty. Asyra dәriptep, úshyndyra jazudan aulaqpyz, rasynda solay boldy. Alayda, eki liyderding resmy kezdesui AQSh baspasózinde janalyqtardyng oramynda ketkenimen, Batys elining jurnalisteri men sayasy sarapshylary Aq Ýidegi bas qosugha kәdimgidey mәn berdi. Óitkeni, Batys sarapshylaryn Nazarbaevtyng Resey men Ukrainagha, Siriya men Soltýstik Koreyagha qatysty pikiri bey-jay qaldyrghan emes. Qazir Batys әlemi bastamashyl boludan da, qanday da bir mәselening sheshimine baylanysty batyl baylam jasaudan da shettep barady. Merkeli siyaqty memleketshil túlghalary da qadau-qadau. Kóbi býgingi populistik sayasatqa kýilegen kezdeysoq jandar. Bir esepten Tramp ta solardyng qatarynda qabyldanady. Biraq onyng is basqaruy, oiy, әreketi ózining aldyndaghy serkelerding jýrisin qaytalamaydy. Tramp – ózinshe, ózgeshe túlgha. Qazaq preziydenti ony «isker adam» dep baghalady. «Tramp – biylikke biznesten kelgen adam. Isting jayyn sózbúidagha salyp otyrmaydy. Mәselening tez sheshimin izdeydi. Men de sondaymyn. Sondyqtan maghan Tramp siyaqty isker adammen kezdesu, pikir alysu, kelisimderge qol qoi onay boldy», - dedi Elbasymyz Qauipsizdik Kenesining otyrysynan keyin jurnalistermen jýzdesken sәtinde.
Jergilikti uaqyt on birge tayaghan. Áne-mine, Qazaqstan tóraghalyq etetin Qauipsizdik Kenesining otyrysy bastalugha jaqyn. Mәjilis zalyna baspasóz ókilderi, sayasy sarapshylar tola bastady. Teleoperatorlar tizilip oryndarynan tabyluda. Spiykerler alqa qotan jayghasatyn ýstel jaqqa qarap qoyamyz. Qarbalas. Bayqaymyz, әrkimge tiyisinshe búiryq berip, kimning qayda otyratyndyghyn belgilep, jebey basyp jýrgen jigitterdin bәri ózimizding jigitter. Solardyng ishinde QR preziydenti baspasóz qyzmetining mamany Meyirlan Rahanov kózge erekshe týsedi. Meyirlannyng qolynda toqpaqtay qara telefon, BÚÚ-nyng sarayynda emes, birge tughan aghasynyng ýiinde jýrgendey erkin, batyl. Eshkimge des berip, bet qaratar synayy bayqalmaydy. Mine, saghan qazaqtyng qara balasy!
Áli eki qúrylyqtaghy uaqyt aiyrmashylyghyna ýirene almay, tapa-tal týste myzghyp ketetin bizder eptep maujyray bastaghan edik, júrt gu-u ete qaldy. Mәjilis zalyna mәmileger túlgha, BÚÚ-nyng Qauipsizdik Kenesine Qazaqstan Respublikasynyng atynan tóraghalyq etetin preziydent – Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev kirip kele jatyr eken. Múnday mәrtebeli jiyndarda sóz sóilep, talay dilmarmen pikir talastyryp tóselgen Nýrekeng alshang basyp keldi de, tórdegi tóraghanyng ornyna jayghasty. Ong qaptalynda – BÚÚ-nyng qazirgi basshysy Guterriysh. Resey Federasiyasynyng Syrtqy ister ministri Lavrovqa sol qaptaldaghy eng tómengi oryndardyng biri búiyrypty. Osy Lavrov keshe ghana Qazaqstan men AQSh preziydentterining jyly jýzdi jýzdesuin asa jaqtyrmay, synarjaq pikir bildirgen edi. Endi kýmiljip etekte otyr. Qazaq kóshbasshysy keng saraydyng ishin qonyr ýnimen toltyryp sóiley jónelgende Lavrovtyng ebi ketip, qúty qashqany anyq angharyldy. Birese esinedi, birese qúlaghyn shúqydy, birese aldyndaghy qaghazdaryn aqtaryp, jan-jaghyna alaqtay berdi. Harizmasy myqty túlghanyng mysy basady deydi ghoy. Sirә, Lavrovty Núrekenning mysy basyp ketse kerek, әiteuir, әnsheyindegi myzghymas qalpynan ainyp, apalaqtaghan týrine qarap ezu tartpasqa amalymyz qalmady. QR preziydentining Qauipsizdik Kenesinde qazaq elining atynan jasaghan Mәlimdemesine qayrylyp soqpay-qa qoyalyq, óitkeni ony Abai.kz aqparattyq portaly der kezinde jariyalaghan bolatyn. Preziydent óz Mәlimdemesinde yadrolyq qarudan bas tartu jónindegi Qazaqstannyng bastamasyn jerine jetkizip aitqan edi. Bizding oiymyzgha tap sol kezde Úly Múhannyng – Múhtar Áuezovtyng Japoniyagha barghan saparyndaghy amanat sózi orala berdi. 1950 jyldardyng sonynda Japoniyada ziyaly qauymmen qauyshqan Múhtar Omarhanúly atom atty tajaldyng adamzat balasynyng basyna ýiirgen qara búltty qaterin әshkerelep ketken-di.
Múhannyng sondaghy amanaty jarty ghasyrdan astam uaqyt saparynan song Niu-Yorkte, BÚÚ-nyng Qauipsizdik Kenesine tóraghalyq etken Qazaqstannyng atynan, preziydent Nazarbaevtyng auzynan estilip, jahan júrtyna jariya etildi. Áriyne, yadrolyq derjava bolugha úmtylghan alpauattargha qarsy qozghalystyng býgingi dara liyderi – Nazarbaev. Alayda onyng ar jaghynda qazaqtyng taghy bir úly perzenti Áuezov túr. Jauynyng ózine jamandyq tilemeytin qazaq balasynyng birinen birine jalghasqan osynou iygi tilegine, beybitshil arman múratyna janymyz tolqydy. N. Nazarbaev «Beybitshilik kindigi» atty kitabynda bylay deydi: «Sonau 1957 jyldyng ózinde Japoniyanyng astanasynda ótken atom jәne sutegi bombasyna tyiym salu jolyndaghy halyqaralyq konferensiyada sóilegen sózinde jer betindegi alghashqy yadrolyq synaqtardyng tajaldy zardaptary turaly Múhtar Áuezov aitqan bolatyn. Ol ózining kindik qany tamghan ónirge, ejelgi Semey jerine atom poligonymen ilese kelgen qasiret turaly, týsiniksiz syrqattardan baz keshken adamdar men mutanttar tughan jýzdegen analar turaly tolghady».
Qauipsizdik Kenesine mýshe elderding otyrysyna ókinishke qaray, bastan ayaq qatysa almadyq. Biz zaldan shyghugha ynghaylanghanda Polsha Respublikasynyng janadan saylanghan preziydenti Dudu myrza Reseyding Ukrainagha kórsetip otyrghan sayasy qysymyn, ýlken sayasattaghy elderding qareketsizdigin, atom qaruyn jasaugha yntaly elderding qatary ósuge bet alghanyn tilip aityp jatty.
Aytpaqshy, BÚÚ-daghy alty tilge ilesip qazaq tilinde de audarma jasaldy. Bastapqyda búghan «e-e» desip, quanyp qalyp edik. Sóitsek, audarmashylarymyzdyng dengeyi gugl-perevodchikting dengeyinen de nashar bolyp shyqty. Sheshenderding sózining basy audarylsa, ayaghy joq, ayaghy audarylsa, basy joq. Arasynda ózimiz birdene qylyp týsinip alugha tyrysqanymyzben bәribir bolmady. Sodan qúlaqqaptaghy audarmany orysshagha audarugha tura kelgen. Keyin bildik, әlgi tәrjimandardy tizip әkelip audarmashylardyng qataryna otyrghyzghan ózimizding Syrtqy ister ministrligi eken. Úyat-ay! Qazaq ýkimetindegi sheneunikterding qazaq tiline shekeden qaraytyn noyystyghy BÚÚ-da taghy da aldymyzdan shyghyp, jerge qaratty. Eske týsedi, QR Syrtqy ister ministrligining qújattary men tili, jalpy barlyq qyzmeti Marat Tәjinning túsynda týzelip-aq qalyp edi, Mәkeng atalghan vedmostvodan ketken song taz qalpyn qaytadan tapty. Syrtqy ister ministrligi sodan beri Qazaqstannyng syrtqy sayasattaghy júmysyn qosalqy atqarugha mindettengen Reseyding bir guberniyasyndaghy mekemening shekti qyzmetimen ghana shektelgen siyaqty.
Qauipsizdik Kenesining otyrysynan keyin «St. Regis» qonaqýiinde preziydent Nazarbaev Qazaqstannyng jәne sheteldik jurnalisterding súraumen súhbat berdi. Súhbat sәtinde Tramptyng qolaysyz sayasatker ekeni kezekti ret eskerilip, preziydentke súraq týrinde qoyyldy. Ol súraqqa Núrekeng kýle jauap qayyrdy. «Aldymen jýzdesu degen bolady, - dedi preziydent, - jýzdesu barysynda tanysyp, bilisemiz, hal súrasamyz. Sosyn, resmy әngimege kóshemiz. Biz Tramp ekeumiz әngimemizge kóldeneng kisini aralastyrmay onasha otyryp sóilestik. Sosyn әri qaray kettik...» AQSh preziydentimen Qazaq preziydentining arasynda qanday әngime boldy? Ol, әriyne, qúpiya. Alayda, Reseyding qazirgi ahualy turaly sóz bolghan siyaqty. Osy jaytty qadalyp súraghan «Miyr» telearnasynyng saualyna Nazarbaev ózining әkki sayasatkerligine salyp, mәseleni Soltýstik Koreyagha qaray audaryp jiberdi.
Kýndeligimizding býgingi betindegi jazbagha epigraf retinde alynghan Maghjannyng «Batyr Bayan» poemasyndaghy dúshpannyng birin aldap, birin arbaghan Abylay siyaqty Nýrekeng de býgingi bәsekelesterining birin olay jyghyp, birin búlay jyghyp әlemdik sayasat arenasynda qazaqtyng esebin týgendep, mәrtebesin arttyryp kele jatyr. Orta Aziya elderi men AQSh arasyndaghy qarym-qatynas ýshin qúrylghan S5+1 formulasy da sonyng bir kórinisi. Osy aimaqtaghy elding bauyry býtin, birligi bekem bolsa, bayaghy «bólshektep alyp biyley beretin» syrtqy kýshterding dymy tausylar edi. Orta Aziya degende, 1979 jyldan beri qaray tynysh, beybit ómirding ne ekendigin biluden qalghan Aughan júrtyn úmytpaugha tiyispiz. Aughan – KSRO-nyng kezinde alysta edi, qazir ol bizge óte jaqyn túr. Men búl arada Aughannyng territoriyalyq jaqyndyghyn ghana emes, sol taraptan jedel jetip kele qoyatyn soghys lanyn, diny ekstermizmning qauipin aityp otyrmyn. Aughan halqynyng tynyshtyghyn qamtamasyz etuding manyzdylyghy turaly búrynnan aityp jýrgen sózin Elbasy Qazaqstannan barghan jurnalisterge, mening әriptesterime, erinbey qaytalap, kezekti ret myqtap túryp eskertti. Baspasóz mәslihatyn qortyndylaghanda preziydent sәtke tolqyp ketti. «Osynyng bәri qazaghym ýshin» dedi ol. Bayqadym: kóz jiyegin eptep jas juypty...
«Juylmaghan jatyrdan shyqqandar»
Tramp – tym las sóileytin sayasatker. Ol afrikalyqtardy «juylmaghan jatyrdan shyqqandar» dedi birde. Al, preziydent saylauynyng qarasynyndaghy nauqanda nәsili bólekterdi AQSh-qa kirgizbeymin dep jar salghan. Qaydaghy-y? Bizben birge Niu-Yorkke úshyp kelgenderding deni qara qúrlyqtan shyqqandar boldy. Qara qúrlyqtan aughandar atalghan qalada qaptap jýr. «Niu-York qonyrqay tartyp ketipti», - degen-di Tramp. Onysy ras eken. Qazir afroamerikandyq atanghan zәngiler ashang jýzdi europalyq nәsilden kóp kórinedi. AQSh – migranttardyng mekeni. Jylyna qansha júrt AQSh-qa baryp túraqtap qaludyng jolyn izdeydi – bilmeymiz, biraq, kópting ansary sol – «Bostandyq araly».
Stambúl әuejayynda qyrghyz azamatymen kezdestim. Týr týsimiz, bet әlpetimiz úqsaghan song shýiirkelese ketkenbiz, sóitsek, birimiz – qazaq, birimiz – qyrghyz ekenbiz. Qyrghyz bauyrym qazir Reseyding azamattyghyn alypty. Reseyde júmys isteymin dedi. Ne júmys ekenin, biraq, aitpady. Endigi betalysy – Shvesiya. Sonda bir dostarym júmys tauyp qoyypty deydi. Ne júmys ekenin taghy da bildirgisi kelmedi. Ózi Ystyqkól manyndaghy Qaraqoldan eken. Jazda Ystyqkólge keliniz dep qoyady. Qyrghyz – bauyrym. Bir tughanym. Onyng taghdyry, aldaghy bolashaghy meni kәdimgidey oigha qaldyrdy. Men de óz әlimshe tútas týrki turaly tolghanghym keledi. Týrki júrtynyng tútastyghy men birligi Nazarbaevty da tolghandyrady. Sondyqtan da ol kisi týrki elderining birligine bastamashy bolyp, Orta Aziyanyng býtindigin oilaydy. Biraq, bireu beri tartsa, bireu keri tartpay túra ala ma? Keshe kejegesin keyinge salghan kisimiz Orta Aziyada Karimov marqúm bolyp edi, endi sonyng jolyna Qyrghyz Respublikasynyng preziydenti Sauranbaev týse bastaghan siyaqty. Nazarbaev AQSh-ta S5+1 formulasyn úsynyp otyrghanda, Sauranbaev: «Borbor Aziyanyng atynan sóileuge oghan kim rúqsat beripti?», - dep kergidi.
Jә, bastapqy әngimemezge oralayyq. Mening AQSh-qa attanyp bara jatqanymdy estigen qyrghyz azamatynyng janary jalt ete týsti:
-Bayke, bilesiz be, mening Los-Andjeleste ókil atam túrady.
-Ókil atana barmaysyng ba?
-Týbi sol atamnyng qasyna baryp túramyn.
AQSh-ta zәngiler ghana emes, aziyalyqtar da jetip artylady. Aziyalyqtardyng arasynan «ókil atasyn» saghynyp jýrgen qyrghyz jastary da, qazaqtyng úl-qyzdary da tabylady. Qaytesiz, býgingi zaman – ary beri aghylyp kóshudin, qonys audarudyn, jayly jer izdeuding zamany. «Qazaqstandy tóbemning tesigi kórsin, qaytsem AQSh-ta qalamyn» dep jýrgen qazaq jastary az emes. Ondaylar teginde dilden de, tilden de ada bolyp keledi. Alayda, solargha qarap bir jaqty oy týy – mýldem qate. Jәne biz olar turaly «juylmaghan jatyrdan shyqqandar» dep, eshqashanda aitpaymyz.
Qúlqyn sәridegi Niu-York. Qoqys – ómir
Elbasynyng AQSh-qa jasaghan resmy sapary ayaqtalyp, azdap qol bosaghan son, Affinia Shelbrune qonaq ýiine tayau mandy aralap shyghudy jón kórip, «Jas qazaq» gazetining bas redaktory Srayyl Smayyl myrza ekeumiz qúlqyn sәride seyil-seruenge attandyq. Ertengilik Niu-York. Aua tap-taza. Búndaghy avtokólikterding artynan «qúsyp», kók týtindetip jýrgenin kórmeysiz. Óitkeni, AQSh-ta óte joghary dengeyde óndelgen sapaly janarmay ghana qoldanylady. Auasy sonday móldir qalanyn, alayda, kóshesi tolghan qoqys. Qoqystardy túrghyndar týni boyy polietiylen qaptargha salyp, kóshelerding boyyna ýiip tastay beredi eken. Qúday-au, qoqystardyng ishinde ne joq deysiz? Televizor, kompiuter, ýy jihazdary. Sonshalyqty eskirip, tozyp ketpegen. Al, osynyng bәrin AQSh-ta ne isteydi, bilesiz be? Afrika qúrlyghynyng kedeylikten siniri shyqqan elderine aparyp tastaydy. Qoqys – Afrikada ómir. Ash-jalanash balalar sol qoqystardy aqtaryp, keregin tauyp alady.
Qoqys – AQSh-ta da ómir. Tau bop ýiilgen qoqystardyng qasynda jambasyna qabattap kórpe salyp alghan kóshe kezbeleri jata beredi. Qúrama shtattar qoghamy – qatygez qogham. Ol jantalasa enbek etip, әr qadamyndy andap baspasang qúrdymgha qúlata salady. Toqtyqtan býiiri shyqqan AQSh-ta ash qalu da qiyn emes. Srayyl myrza ekeumiz «Men – ashpyn» dep alaqan jayyp otyrghan aqsha jýzdi jasamys әieldi kórdik. Álgi әielding zipa boyynan kýni keshe ghana núrjaynaghan ómirding kólenkesi kóship bara jatqany angharylady. Bәlkim, ol bir kýni esin jiyp, ayaghynan tik túryp, qatargha qayta qosylyp ketui de mýmkin. Sebebi, Amerika – sheksiz mýmkindikterding otany.
Til emes, týsinisu manyzdy
Biz jatqan qonaq ýiding manyndaghy sauda ýilerinen adam ýzilgenin kórmedik. Biri kirip, biri shyghady. Barlyq sauda ýilerinde satylatyn tauarlar ýshin 50-80 payyz aralyghynda jenildikter jasalghan. Onysy jәne ras. Bizdegidey kóz aldaytyn ótirik jenildik joq. Zattyng әu bastaghy baghasy men ony arzandatyp satatyn baghanyng arasy jer men kóktey. Biz de azyn-aulaq sauda jasaghan boldyq. Sonda bayqaghanymyz: Niude satushy men satyp alushynyng arasynda til emes, týsinisu manyzdy eken. Dәmhanalarynda da solay. Tәbeting tartqan asty ymmen bilderseng boldy, dayashy bәrin dayar ete qoyady. Qasyq pen shanshyqyny da, shyny men shәinekti de óz tilinde súray ber. Bizdegidey qazaqshany qapelimde qaqpay qalatyn әzirbayjan, kýrt ne úighyr aghayyndy emge tappaysyz. «Govoriyte po-russkiy» dep zekiytin nәkósterding kólenkesi de joq. Rahat. Erkinsin, eriktisin. Biraq, zangha qayshy kelme. Birdeneni jymqyryp qalugha tyryspa. Sosyn, albaty bireuge tiyisip, úryspa. Miyghyna kýlki ýirip al da, jýr ber. Ynghayyng kelse, ózderi siyaqty yrjiya sal. Amerika – osynday: ol ózine úqsaghandardy únatady.
Kónili kól-kósir qauymgha «kóterilisshiler» kelip aralasty
AQSh-ta bolyp, «Amerika әserlerin» jazghan Múhtar Áuezov Manhetten aralyndaghy zәulim ýilerdi aspangha jazylghan poemanyng joldaryna tenegen edi. Al, sol zәulim ýiler men zanghar ghimarattardyng irgetasyn ne desek bolar eken? Myng jyldar ótse de mazmúnyna qylu týspeytin halyqtyq dastandar avtory belgili poemalardy ómirge әkeldi emes pe? Sirә, «aspangha jazylghan poemagha» deyingi «jyrdyn» bastauy irgetastar bolsa kerek. Halyqtyq irgetastar. Endeshe aspan kógine úmsynyp, boylap bara jatqan «boyshan» ýilerding irgetasyna qarap ta, Amerikanyng qúdirettiligin tanugha әbden bolady. Enseli adam boyymen para par irgetastar alyp ghimarattardy ghana emes, aspannyng salmaghyn kótere alatynday tegeurin bayqatady. Amerikanyng biyligi men sayasatynda da osy bir irgetastargha úqsaytyn keremet bar. Amerika halqy sayasy erik-jigerin erkin bildire alady. Pikirin ashyq aitady. Azat oilaydy. Sayasy erik-jigerden, ashyq pikirden, azat oidan ýreylenip kýn keshu – biylik ýshin óte jat nәrse. Múnda әrkim óz kәllasyndaghy qiyaldy qyzyqtap ómir sýre beredi.
Keshqúrym. Týnde qyzyldy-jasyldy dýniyening alanyna ainalatyn Tayms-skverge (Times Square) shyqqanbyz. Kýn – senbi. Aynalamyz qara nópir halyq. Suretke týsip jýr. Jәy qydyrystap jýr. Kól-kósir kónil. Eshkimde eshkimning júmysy joq. Bәrine ortaq jay: mynau ghajap ómirdi qyzyqtap qalu, bir-birine jyly sóz aitu. Quantu. Osylaysha jarqyn ýn qatysyp, dabyrlasqan qauymnyng ishine úran kótergen top kelip aralasty. Olar Tramptyng sayasy biyligine qarsy eken, tipti, qaysybiri AQSh AQSh bolghaly birge jasap kele jatqan kapitalizmge qarsy eken. Álgiler úrandatyp kep skverdegi júrttyng arasyna sindi de ketti. Bireu olargha qoy demedi, qoshtaghandar da bolmady. Bizde múnday aksiyashylardy «kóterilisshiler» dep týsinetin polisiya da qara kórsetpedi. Polisiya demekshi, solardy anda-sanda bolmasa, Niu-Yorkting kóshelerinen kóp kezdestire qoymadyq.
Kýndizgi júmysbastylyqtan bosap, ózderining shat-dumandy ómirine lap qoyghan Niu-York túrghyndarynyng keshki sayranyna qarap túryp elge qaytatyn uaqytymyzdy eske aldyq ta, Tayyr Jarokov aghamyzdyng jyryna qol qoydyq:
«Niu-York, Londonmenen túman basqan,
Almaty, sen ghajapsyng kórking asqan!»
(Sony)
Dәuren Quat
Almaty – Stambúl – Niu-York –
Niu-York – Stambúl – Almaty.
Abai.kz
