Антиядролық қозғалыстың басындағы қос тұлға: Әуезов және Назарбаев
(АҚШ-қа сапар күнделіктерінен. Жалғасы. Басы мына сілтемелерде:
... Сол кезде елге тұтқа болған Абылай
Дұшпанның бірін алдап, бірін арбап.
Мағжан
18 қаңтар. Үш жұлдызды Affinia Shelbrune қонақүйінен бізді ҚР президенті әкімшілігінің баспасөз қызметіндегі жауапты азаматтар шоқтай үйіріп алып шықты да, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне арналған мәжіліс сарайына жеткізді. ҚК-нің отырысы басталғанша, Нұртөре Жүсіп, Шәмшиддин Пәттеев, Срайл Смайыл, Ерлан Қарин, Дархан Қыдырәлі бар – бәріміз әңгіме дүкен құрып тұрдық. Әңгімеміз, әрине, Назарбаев пен Трамптың кездесуінен өрбуде. Вашингтонда ресми кездесулерді көзімен көрген Ерекең Трамптың Назарбаевты ерекше ықыласпен, құп келіскен құрметпен қарсы алғанын айтты. Бүгінгі көпке мәлім болып біткен бір ыңғайсыздау жайт: Трамп әріптестерін менсінбейді. Тіпті, сарт мезірет жасауды да білмейді. Мысалы, ол Ангела Меркельмен кездескенде теріс қарап отырып алды. Жапонияның премьер-министрін мүлде көзге ілген жоқ. Трамптың тағы бір тарпаң мінезі қол алысқан кезде көрінеді. Қолын берген адамды добалдай Дональт өзіне сілкіп кеп, тартып қалады. Қысқасы, Трамп дегеніміз – келіссөзде кері, қарым-қатынаста қыңыр адам. Қызыл сары ма, жирен бе, қан күрең бе – түр түсінің бояуы да түсініксіз. Сондай түсініксіз тұлғаның қазақ мемлекетінің басшысымен кездескенде сыпайы сылық бола қалғанына бізден бұрын америкалық саясаткерлердің өзі таңдай қақты. Асыра дәріптеп, ұшындыра жазудан аулақпыз, расында солай болды. Алайда, екі лидердің ресми кездесуі АҚШ баспасөзінде жаңалықтардың орамында кеткенімен, Батыс елінің журналистері мен саяси сарапшылары Ақ Үйдегі бас қосуға кәдімгідей мән берді. Өйткені, Батыс сарапшыларын Назарбаевтың Ресей мен Украинаға, Сирия мен Солтүстік Кореяға қатысты пікірі бей-жай қалдырған емес. Қазір Батыс әлемі бастамашыл болудан да, қандай да бір мәселенің шешіміне байланысты батыл байлам жасаудан да шеттеп барады. Меркель сияқты мемлекетшіл тұлғалары да қадау-қадау. Көбі бүгінгі популистік саясатқа күйлеген кездейсоқ жандар. Бір есептен Трамп та солардың қатарында қабылданады. Бірақ оның іс басқаруы, ойы, әрекеті өзінің алдындағы серкелердің жүрісін қайталамайды. Трамп – өзінше, өзгеше тұлға. Қазақ президенті оны «іскер адам» деп бағалады. «Трамп – билікке бизнестен келген адам. Істің жайын сөзбұйдаға салып отырмайды. Мәселенің тез шешімін іздейді. Мен де сондаймын. Сондықтан маған Трамп сияқты іскер адаммен кездесу, пікір алысу, келісімдерге қол қою оңай болды», - деді Елбасымыз Қауіпсіздік Кеңесінің отырысынан кейін журналистермен жүздескен сәтінде.
Жергілікті уақыт он бірге таяған. Әне-міне, Қазақстан төрағалық ететін Қауіпсіздік Кеңесінің отырысы басталуға жақын. Мәжіліс залына баспасөз өкілдері, саяси сарапшылар тола бастады. Телеоператорлар тізіліп орындарынан табылуда. Спикерлер алқа қотан жайғасатын үстел жаққа қарап қоямыз. Қарбалас. Байқаймыз, әркімге тиісінше бұйрық беріп, кімнің қайда отыратындығын белгілеп, жебей басып жүрген жігіттердің бәрі өзіміздің жігіттер. Солардың ішінде ҚР президенті баспасөз қызметінің маманы Мейірлан Раханов көзге ерекше түседі. Мейірланның қолында тоқпақтай қара телефон, БҰҰ-ның сарайында емес, бірге туған ағасының үйінде жүргендей еркін, батыл. Ешкімге дес беріп, бет қаратар сыңайы байқалмайды. Міне, саған қазақтың қара баласы!
Әлі екі құрылықтағы уақыт айырмашылығына үйрене алмай, тапа-тал түсте мызғып кететін біздер ептеп маужырай бастаған едік, жұрт гу-у ете қалды. Мәжіліс залына мәмілегер тұлға, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне Қазақстан Республикасының атынан төрағалық ететін президент – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев кіріп келе жатыр екен. Мұндай мәртебелі жиындарда сөз сөйлеп, талай ділмармен пікір таластырып төселген Нүрекең алшаң басып келді де, төрдегі төрағаның орнына жайғасты. Оң қапталында – БҰҰ-ның қазіргі басшысы Гутерриш. Ресей Федерациясының Сыртқы істер министрі Лавровқа сол қапталдағы ең төменгі орындардың бірі бұйырыпты. Осы Лавров кеше ғана Қазақстан мен АҚШ президенттерінің жылы жүзді жүздесуін аса жақтырмай, сыңаржақ пікір білдірген еді. Енді күмілжіп етекте отыр. Қазақ көшбасшысы кең сарайдың ішін қоңыр үнімен толтырып сөйлей жөнелгенде Лавровтың ебі кетіп, құты қашқаны анық аңғарылды. Біресе есінеді, біресе құлағын шұқыды, біресе алдындағы қағаздарын ақтарып, жан-жағына алақтай берді. Харизмасы мықты тұлғаның мысы басады дейді ғой. Сірә, Лавровты Нұрекеңнің мысы басып кетсе керек, әйтеуір, әншейіндегі мызғымас қалпынан айнып, апалақтаған түріне қарап езу тартпасқа амалымыз қалмады. ҚР президентінің Қауіпсіздік Кеңесінде қазақ елінің атынан жасаған Мәлімдемесіне қайрылып соқпай-қа қоялық, өйткені оны Abai.kz ақпараттық порталы дер кезінде жариялаған болатын. Президент өз Мәлімдемесінде ядролық қарудан бас тарту жөніндегі Қазақстанның бастамасын жеріне жеткізіп айтқан еді. Біздің ойымызға тап сол кезде Ұлы Мұхаңның – Мұхтар Әуезовтың Жапонияға барған сапарындағы аманат сөзі орала берді. 1950 жылдардың соңында Жапонияда зиялы қауыммен қауышқан Мұхтар Омарханұлы атом атты тажалдың адамзат баласының басына үйірген қара бұлтты қатерін әшкерелеп кеткен-ді.
Мұхаңның сондағы аманаты жарты ғасырдан астам уақыт сапарынан соң Нью-Йоркте, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне төрағалық еткен Қазақстанның атынан, президент Назарбаевтың аузынан естіліп, жаһан жұртына жария етілді. Әрине, ядролық держава болуға ұмтылған алпауаттарға қарсы қозғалыстың бүгінгі дара лидері – Назарбаев. Алайда оның ар жағында қазақтың тағы бір ұлы перзенті Әуезов тұр. Жауының өзіне жамандық тілемейтін қазақ баласының бірінен біріне жалғасқан осыноу игі тілегіне, бейбітшіл арман мұратына жанымыз толқыды. Н. Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі» атты кітабында былай дейді: «Сонау 1957 жылдың өзінде Жапонияның астанасында өткен атом және сутегі бомбасына тыйым салу жолындағы халықаралық конференцияда сөйлеген сөзінде жер бетіндегі алғашқы ядролық сынақтардың тажалды зардаптары туралы Мұхтар Әуезов айтқан болатын. Ол өзінің кіндік қаны тамған өңірге, ежелгі Семей жеріне атом полигонымен ілесе келген қасірет туралы, түсініксіз сырқаттардан баз кешкен адамдар мен мутанттар туған жүздеген аналар туралы толғады».
Қауіпсіздік Кеңесіне мүше елдердің отырысына өкінішке қарай, бастан аяқ қатыса алмадық. Біз залдан шығуға ыңғайланғанда Полша Республикасының жаңадан сайланған президенті Дуду мырза Ресейдің Украинаға көрсетіп отырған саяси қысымын, үлкен саясаттағы елдердің қарекетсіздігін, атом қаруын жасауға ынталы елдердің қатары өсуге бет алғанын тіліп айтып жатты.
Айтпақшы, БҰҰ-дағы алты тілге ілесіп қазақ тілінде де аударма жасалды. Бастапқыда бұған «е-е» десіп, қуанып қалып едік. Сөйтсек, аудармашыларымыздың деңгейі гугл-переводчиктің деңгейінен де нашар болып шықты. Шешендердің сөзінің басы аударылса, аяғы жоқ, аяғы аударылса, басы жоқ. Арасында өзіміз бірдеңе қылып түсініп алуға тырысқанымызбен бәрібір болмады. Содан құлаққаптағы аударманы орысшаға аударуға тура келген. Кейін білдік, әлгі тәржімандарды тізіп әкеліп аудармашылардың қатарына отырғызған өзіміздің Сыртқы істер министрлігі екен. Ұят-ай! Қазақ үкіметіндегі шенеуніктердің қазақ тіліне шекеден қарайтын нойыстығы БҰҰ-да тағы да алдымыздан шығып, жерге қаратты. Еске түседі, ҚР Сыртқы істер министрлігінің құжаттары мен тілі, жалпы барлық қызметі Марат Тәжиннің тұсында түзеліп-ақ қалып еді, Мәкең аталған ведмостводан кеткен соң таз қалпын қайтадан тапты. Сыртқы істер министрлігі содан бері Қазақстанның сыртқы саясаттағы жұмысын қосалқы атқаруға міндеттенген Ресейдің бір губерниясындағы мекеменің шекті қызметімен ғана шектелген сияқты.
Қауіпсіздік Кеңесінің отырысынан кейін «St. Regis» қонақүйінде президент Назарбаев Қазақстанның және шетелдік журналистердің сұраумен сұхбат берді. Сұхбат сәтінде Трамптың қолайсыз саясаткер екені кезекті рет ескеріліп, президентке сұрақ түрінде қойылды. Ол сұраққа Нұрекең күле жауап қайырды. «Алдымен жүздесу деген болады, - деді президент, - жүздесу барысында танысып, білісеміз, хал сұрасамыз. Сосын, ресми әңгімеге көшеміз. Біз Трамп екеуміз әңгімемізге көлденең кісіні араластырмай оңаша отырып сөйлестік. Сосын әрі қарай кеттік...» АҚШ президентімен Қазақ президентінің арасында қандай әңгіме болды? Ол, әрине, құпия. Алайда, Ресейдің қазіргі ахуалы туралы сөз болған сияқты. Осы жайтты қадалып сұраған «Мир» телеарнасының сауалына Назарбаев өзінің әккі саясаткерлігіне салып, мәселені Солтүстік Кореяға қарай аударып жіберді.
Күнделігіміздің бүгінгі бетіндегі жазбаға эпиграф ретінде алынған Мағжанның «Батыр Баян» поэмасындағы дұшпанның бірін алдап, бірін арбаған Абылай сияқты Нүрекең де бүгінгі бәсекелестерінің бірін олай жығып, бірін бұлай жығып әлемдік саясат аренасында қазақтың есебін түгендеп, мәртебесін арттырып келе жатыр. Орта Азия елдері мен АҚШ арасындағы қарым-қатынас үшін құрылған С5+1 формуласы да соның бір көрінісі. Осы аймақтағы елдің бауыры бүтін, бірлігі бекем болса, баяғы «бөлшектеп алып билей беретін» сыртқы күштердің дымы таусылар еді. Орта Азия дегенде, 1979 жылдан бері қарай тыныш, бейбіт өмірдің не екендігін білуден қалған Ауған жұртын ұмытпауға тиіспіз. Ауған – КСРО-ның кезінде алыста еді, қазір ол бізге өте жақын тұр. Мен бұл арада Ауғанның территориялық жақындығын ғана емес, сол тараптан жедел жетіп келе қоятын соғыс лаңын, діни экстермизмнің қауіпін айтып отырмын. Ауған халқының тыныштығын қамтамасыз етудің маңыздылығы туралы бұрыннан айтып жүрген сөзін Елбасы Қазақстаннан барған журналистерге, менің әріптестеріме, ерінбей қайталап, кезекті рет мықтап тұрып ескертті. Баспасөз мәслихатын қортындылағанда президент сәтке толқып кетті. «Осының бәрі қазағым үшін» деді ол. Байқадым: көз жиегін ептеп жас жуыпты...
«Жуылмаған жатырдан шыққандар»
Трамп – тым лас сөйлейтін саясаткер. Ол африкалықтарды «жуылмаған жатырдан шыққандар» деді бірде. Ал, президент сайлауының қарасыңындағы науқанда нәсілі бөлектерді АҚШ-қа кіргізбеймін деп жар салған. Қайдағы-ы? Бізбен бірге Нью-Йоркке ұшып келгендердің дені қара құрлықтан шыққандар болды. Қара құрлықтан ауғандар аталған қалада қаптап жүр. «Нью-Йорк қоңырқай тартып кетіпті», - деген-ді Трамп. Онысы рас екен. Қазір афроамерикандық атанған зәңгілер ашаң жүзді еуропалық нәсілден көп көрінеді. АҚШ – мигранттардың мекені. Жылына қанша жұрт АҚШ-қа барып тұрақтап қалудың жолын іздейді – білмейміз, бірақ, көптің аңсары сол – «Бостандық аралы».
Стамбұл әуежайында қырғыз азаматымен кездестім. Түр түсіміз, бет әлпетіміз ұқсаған соң шүйіркелесе кеткенбіз, сөйтсек, біріміз – қазақ, біріміз – қырғыз екенбіз. Қырғыз бауырым қазір Ресейдің азаматтығын алыпты. Ресейде жұмыс істеймін деді. Не жұмыс екенін, бірақ, айтпады. Ендігі беталысы – Швеция. Сонда бір достарым жұмыс тауып қойыпты дейді. Не жұмыс екенін тағы да білдіргісі келмеді. Өзі Ыстықкөл маңындағы Қарақолдан екен. Жазда Ыстықкөлге келіңіз деп қояды. Қырғыз – бауырым. Бір туғаным. Оның тағдыры, алдағы болашағы мені кәдімгідей ойға қалдырды. Мен де өз әлімше тұтас түркі туралы толғанғым келеді. Түркі жұртының тұтастығы мен бірлігі Назарбаевты да толғандырады. Сондықтан да ол кісі түркі елдерінің бірлігіне бастамашы болып, Орта Азияның бүтіндігін ойлайды. Бірақ, біреу бері тартса, біреу кері тартпай тұра ала ма? Кеше кежегесін кейінге салған кісіміз Орта Азияда Каримов марқұм болып еді, енді соның жолына Қырғыз Республикасының президенті Сауранбаев түсе бастаған сияқты. Назарбаев АҚШ-та С5+1 формуласын ұсынып отырғанда, Сауранбаев: «Борбор Азияның атынан сөйлеуге оған кім рұқсат беріпті?», - деп кергіді.
Жә, бастапқы әңгімемезге оралайық. Менің АҚШ-қа аттанып бара жатқанымды естіген қырғыз азаматының жанары жалт ете түсті:
-Байке, білесіз бе, менің Лос-Анджелесте өкіл атам тұрады.
-Өкіл атаңа бармайсың ба?
-Түбі сол атамның қасына барып тұрамын.
АҚШ-та зәңгілер ғана емес, азиялықтар да жетіп артылады. Азиялықтардың арасынан «өкіл атасын» сағынып жүрген қырғыз жастары да, қазақтың ұл-қыздары да табылады. Қайтесіз, бүгінгі заман – ары бері ағылып көшудің, қоныс аударудың, жайлы жер іздеудің заманы. «Қазақстанды төбемнің тесігі көрсін, қайтсем АҚШ-та қаламын» деп жүрген қазақ жастары аз емес. Ондайлар тегінде ділден де, тілден де ада болып келеді. Алайда, соларға қарап бір жақты ой түю – мүлдем қате. Және біз олар туралы «жуылмаған жатырдан шыққандар» деп, ешқашанда айтпаймыз.
Құлқын сәрідегі Нью-Йорк. Қоқыс – өмір
Елбасының АҚШ-қа жасаған ресми сапары аяқталып, аздап қол босаған соң, Affinia Shelbrune қонақ үйіне таяу маңды аралап шығуды жөн көріп, «Jas qazaq» газетінің бас редакторы Срайыл Смайыл мырза екеуміз құлқын сәріде сейіл-серуенге аттандық. Ертеңгілік Нью-Йорк. Ауа тап-таза. Бұндағы автокөліктердің артынан «құсып», көк түтіндетіп жүргенін көрмейсіз. Өйткені, АҚШ-та өте жоғары деңгейде өңделген сапалы жанармай ғана қолданылады. Ауасы сондай мөлдір қаланың, алайда, көшесі толған қоқыс. Қоқыстарды тұрғындар түні бойы полиэтилен қаптарға салып, көшелердің бойына үйіп тастай береді екен. Құдай-ау, қоқыстардың ішінде не жоқ дейсіз? Телевизор, компьютер, үй жиһаздары. Соншалықты ескіріп, тозып кетпеген. Ал, осының бәрін АҚШ-та не істейді, білесіз бе? Африка құрлығының кедейліктен сіңірі шыққан елдеріне апарып тастайды. Қоқыс – Африкада өмір. Аш-жалаңаш балалар сол қоқыстарды ақтарып, керегін тауып алады.
Қоқыс – АҚШ-та да өмір. Тау боп үйілген қоқыстардың қасында жамбасына қабаттап көрпе салып алған көше кезбелері жата береді. Құрама штаттар қоғамы – қатыгез қоғам. Ол жанталаса еңбек етіп, әр қадамыңды аңдап баспасаң құрдымға құлата салады. Тоқтықтан бүйірі шыққан АҚШ-та аш қалу да қиын емес. Срайыл мырза екеуміз «Мен – ашпын» деп алақан жайып отырған ақша жүзді жасамыс әйелді көрдік. Әлгі әйелдің зипа бойынан күні кеше ғана нұржайнаған өмірдің көлеңкесі көшіп бара жатқаны аңғарылады. Бәлкім, ол бір күні есін жиып, аяғынан тік тұрып, қатарға қайта қосылып кетуі де мүмкін. Себебі, Америка – шексіз мүмкіндіктердің отаны.
Тіл емес, түсінісу маңызды
Біз жатқан қонақ үйдің маңындағы сауда үйлерінен адам үзілгенін көрмедік. Бірі кіріп, бірі шығады. Барлық сауда үйлерінде сатылатын тауарлар үшін 50-80 пайыз аралығында жеңілдіктер жасалған. Онысы және рас. Біздегідей көз алдайтын өтірік жеңілдік жоқ. Заттың әу бастағы бағасы мен оны арзандатып сататын бағаның арасы жер мен көктей. Біз де азын-аулақ сауда жасаған болдық. Сонда байқағанымыз: Ньюде сатушы мен сатып алушының арасында тіл емес, түсінісу маңызды екен. Дәмханаларында да солай. Тәбетің тартқан асты ыммен білдерсең болды, даяшы бәрін даяр ете қояды. Қасық пен шаншықыны да, шыны мен шәйнекті де өз тіліңде сұрай бер. Біздегідей қазақшаны қапелімде қақпай қалатын әзірбайжан, күрт не ұйғыр ағайынды емге таппайсыз. «Говорите по-русский» деп зекитін нәкөстердің көлеңкесі де жоқ. Рахат. Еркінсің, еріктісің. Бірақ, заңға қайшы келме. Бірдеңені жымқырып қалуға тырыспа. Сосын, албаты біреуге тиісіп, ұрыспа. Миығыңа күлкі үйріп ал да, жүр бер. Ыңғайың келсе, өздері сияқты ыржия сал. Америка – осындай: ол өзіне ұқсағандарды ұнатады.
Көңілі көл-көсір қауымға «көтерілісшілер» келіп араласты
АҚШ-та болып, «Америка әсерлерін» жазған Мұхтар Әуезов Манхэттен аралындағы зәулім үйлерді аспанға жазылған поэманың жолдарына теңеген еді. Ал, сол зәулім үйлер мен заңғар ғимараттардың іргетасын не десек болар екен? Мың жылдар өтсе де мазмұнына қылу түспейтін халықтық дастандар авторы белгілі поэмаларды өмірге әкелді емес пе? Сірә, «аспанға жазылған поэмаға» дейінгі «жырдың» бастауы іргетастар болса керек. Халықтық іргетастар. Ендеше аспан көгіне ұмсынып, бойлап бара жатқан «бойшаң» үйлердің іргетасына қарап та, Американың құдіреттілігін тануға әбден болады. Еңселі адам бойымен пара пар іргетастар алып ғимараттарды ғана емес, аспанның салмағын көтере алатындай тегеурін байқатады. Американың билігі мен саясатында да осы бір іргетастарға ұқсайтын керемет бар. Америка халқы саяси ерік-жігерін еркін білдіре алады. Пікірін ашық айтады. Азат ойлайды. Саяси ерік-жігерден, ашық пікірден, азат ойдан үрейленіп күн кешу – билік үшін өте жат нәрсе. Мұнда әркім өз кәлласындағы қиялды қызықтап өмір сүре береді.
Кешқұрым. Түнде қызылды-жасылды дүниенің алаңына айналатын Tаймс-скверге (Times Square) шыққанбыз. Күн – сенбі. Айналамыз қара нөпір халық. Суретке түсіп жүр. Жәй қыдырыстап жүр. Көл-көсір көңіл. Ешкімде ешкімнің жұмысы жоқ. Бәріне ортақ жай: мынау ғажап өмірді қызықтап қалу, бір-біріне жылы сөз айту. Қуанту. Осылайша жарқын үн қатысып, дабырласқан қауымның ішіне ұран көтерген топ келіп араласты. Олар Трамптың саяси билігіне қарсы екен, тіпті, қайсыбірі АҚШ АҚШ болғалы бірге жасап келе жатқан капитализмге қарсы екен. Әлгілер ұрандатып кеп сквердегі жұрттың арасына сіңді де кетті. Біреу оларға қой демеді, қоштағандар да болмады. Бізде мұндай акцияшыларды «көтерілісшілер» деп түсінетін полиция да қара көрсетпеді. Полиция демекші, соларды анда-санда болмаса, Нью-Йорктің көшелерінен көп кездестіре қоймадық.
Күндізгі жұмысбастылықтан босап, өздерінің шат-думанды өміріне лап қойған Нью-Йорк тұрғындарының кешкі сайранына қарап тұрып елге қайтатын уақытымызды еске алдық та, Тайыр Жароков ағамыздың жырына қол қойдық:
«Нью-Йорк, Лондонменен тұман басқан,
Алматы, сен ғажапсың көркің асқан!»
(Соңы)
Дәурен Қуат
Алматы – Стамбұл – Нью-Йорк –
Нью-Йорк – Стамбұл – Алматы.
Abai.kz
