شىڭىراۋ

پوۆەست

ەڭسەپ ول كۇنى بۇل زىمىرانعا ەندى قايتىپ تۇسپەيتىنىن بىلگەن جوق. شاي ءىشىپ شىقتى دا ىستىق قايتا، قۇدىقتىڭ باسىنا كەلدى. سەرىكتەرى شايلانىپ بولعانشا اينالادا شاشىراپ جاتقان شەگەن تاستاردى كوردى. ەرنەك شىڭ بۇل ارادان ءۇش قونىپ ءتورتىنشى تۇنەمەلىككە ازەر جەتەتىن جەردە. ودان بەرىدە تاس بالاسى تابىلمايدى. جىلميعان قارا سۇر جازىق. بايسال باي جايلاۋعا كوشكەندە قيالاما ات جولدان شىعادى. ەرنەك اسقان سوڭ، ەكى تۇنەمەلىكتە سۋات بار دا، ءۇشىنشى تۇنەمەلىك، قۇلامانىڭ قۇلا ءتۇزى، مالدى دا، كوشتى دە ابدەن بولدىرتىپ تاستايدى. ناعىز قوڭىر بۇيرا كەڭ ءورىس سۋات جوقتىقتان قىسىراپ جاتىر. وتكەن جازدا قىرقىم وتە بايسال باي ەڭسەپكە قۇدىق قازىپ بەر دەپ قولقا سالعان-دى. ول شىڭىراۋدى ءدال وسى ارادان، الا قىردىڭ ۇستىندە وقشاۋ قىلاۋىتقان تاستاق جۇلگەنىڭ تەرىستىگىنەن قازاتىن بولدى. ءبىر-ەكى اقساقال تاستاق جىرانىڭ قۇبىلا بەت قۇيرىعىن قالاي كورىپ ەدى، وعان ەڭسەپ ءوزى ىڭعاي بەرگەن جوق. سونشا قىڭىر تارتۋىندا ءبىر ءمان بار. بىراق ونى ءازىر جان بالاسىنا تىسىنەن شىعارماقشى ەمەس. شەت جاعاسىن ەرتەڭ بايسال بايعا شىڭىراۋ بىتكەن توي ۇستىندە ايتپاق.

شەگەن تاستاردىڭ ءبىرسىپىراسى ءتۇسىپتى. ارقايسىسى الىپ توقاش سياقتى; قالىڭدىعى قارىس جارىم دا، بيىكتىگى كەز جارىم. بۇنداي تاستى سوناۋ ءۇش كۇندىك جەردەگى قۇلاما ەرنەكتەن تاسىپ اكەلۋدىڭ ءوزى كۇش. ول ءۇشىن بەلدى-بەلدى ناردى كاتەپتەپ، اۋىتتاپ قومدايدى دا، ەكى جاعىنا ءبىر-ءبىر شەگەن تاس سىيىپ كەتەتىن ەكى ۇلكەن كەبەجە تەڭدەيدى. وعان ناردىڭ نارى عانا شىدايدى، انادا زاۋزا ايىندا، جاباعى ءجۇندى ەرنەكتىڭ استىندا قىرىققان بايسال باي جەم بويىنا كوشىپ وتكەن-ءدى. جول جونەكەي بۇنىڭ قوسىنىڭ قاسىنا ءبىر كۇن قوندى. سوندا ەڭسەپ بايسال بايدىڭ كەلە-كەلە تۇيەلەرىن ارالاپ ءجۇرىپ، تاس تاسىتۋعا وسى شىدايدى-اۋ دەگەن ون بەس ناردى ءوزى تاڭداپ الىپ قالىپ ەدى. قازىر سونى جەتى-جەتىدەن كەزەك اتتاندىرىپ تۇر.

جىلميعان ءۇستىرت اينالا اق شىڭ ەرنەككە تىرەلىپ تاۋسىلادى. سول ەرنەكتىڭ ءبىر ۇشپا اڭعارىندا ءىنىسى تەڭسەل تاس كەسىپ جاتىر. تاۋدان ارامەن كەسىلىپ الىنعان ساندىق تاستار ەرنەكتىڭ ۇستىنە شىعارىلادى. كەسكەنگە جۇمساق بولعانىمەن، جەل مەن سۋعا بەرىك سار كەمىك تاستىڭ ورتاسىن ويىپ، شىر اينالا قىرناپ، توقاشتان اۋدارىپ العىسىز تىعىرىق كەيىپكە كەلتىرەدى. ەرنەكتەن الىستاعان سايىن جەردىڭ توپىراعى قالىڭداپ، استىنداعى كول-كوسىر تاۋدىڭ كوك تاس قاباتى تەرەڭدەي تۇسەدى. وسى جولى بۇل كوك تاسقا ون كىسى بويى جەر قازىپ زورعا جەتتى. مۇنشا جەردى شەگەندەۋ ءۇشىن قىرۋار تاس كەرەك. سەگىز ناردى ەندى ءبىر مارتەبە جىبەرىپ السا، جەتىپ قالار ءتۇرى بار.

ەڭسەپ تاستاردى كورىپ شىققان سوڭ، قۇدىقتىڭ تۇبىنەن الىنعان كوك قيىرشىقتىڭ ۇستىنە قۇيرىعىن باسىپ جۇرەلەپ وتىردى. موينىنا كۇمىس شىنجىرلاپ تاعىپ قويعان اق ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ، باس بارماعىنىڭ باسىنا ناسىباي ءۇيدى. سوسىن ەكى تاناۋىنا كەزەك-كەزەك توسىپ ەدى، اششى كوك بۇيرا كەڭسىرىگىن دۋىلداتىپ، تاڭق-تاڭق تۇشكىرىپ جىبەردى. كۇشتى ناسىبايدان كوزىنە ىرشىپ شىققان جاستى جالاڭاش بىلەگىمەن سۇيكەپ تاستادى دا، استىنداعى كوك قيىرشاقتىڭ ءبىر ۋىسىن كوسىپ الىپ، الاقانىنا جازىپ قارادى. قۇدىق تۇبىنەن بۇدان ءبىر شاي ءىشىم بۇرىن شىققان، كوك قيىرشاق تاس مىنانداي شىجىپ تۇرعان تالما تۇستە تۇگەل كەۋىپ ۇلگەرمەپتى، ءالى دىمقىل. سۋ يا بۇگىن، يا ەرتەڭ تۇسكە دەيىن شىعىپ قالار ءتۇرى بار. جالاڭاش يىعىن كۇن شاعىپ بارادى. قۇدىقتان ەكى اتتام جەردەگى كيىز ۇيدەن گۋ-گۋ دىبىس شىعادى. جىگىتتەردىڭ شامالىدا شايلانىپ شىعا قوياتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى. «اۋ، بولساڭدارشى»، - دەپ ايقايلاپ قويدى. شاي ءىشىپ بۋسانىپ شىققان جىگىتتەر قاسىنا كەپ ناسىباي اتىستى. سوڭىرا سالقىن تۇسە، ەل قىستاۋعا قايتىپ كەلە جاتقاندا، بايسال باي قۇدىق بايعازى تويىن قاي جەردە وتكىزەتىنىن ايتىپ تالاستى. اتاقتى بايدىڭ تويىندا جۇلدەگە تۇسەتىن جۇيرىكتەر مەن پالۋانداردى ساناستى. بايسال بايدىڭ بايگەگە نە تىگەتىنىنە سىرتتاي تون ءپىشتى. ءۇستىرتتىڭ ۇستىندەگى ەڭ تەرەڭ، ەڭ ءورىسى مول شىڭىراۋ وسى بولماق. شىعىر تارتقاندا قارا اتان قازىردىڭ وزىندە ەكى ءجۇز قادامنان اسىپ قايتىپ ءجۇر. كەشەدەن بەرى قۇدىقتان شىققان توپىراقتىڭ قيىرشىعى ازايىپ، جەنتەك-جەنتەك ساز ۇشىراسا باستادى. سۋىنىڭ تۇششى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ەندى ەڭسەپ سول تۋىرلىق سازدى تۇگەل ويىپ بىتكەندە، ار جاعىنان بالداي ءتاتتى تۇششى سۋ تەسىپ شىقسا، بايسال باي حانعا سالەم بەرەر مە. امان بولسا، بۇكىل الا قىردىڭ ۇستىندەگى جالپاق ەل بۇل شىڭىراۋعا كوزىن ءسۇزىپ وتەدى. بايسال باي داۋلەتىن وسى جولى توكپەگەندە قايدا توگەدى. ايدىنى اسقان جەردە اياماي سىلتەپ قالاتىن شىعار!

ەڭسەپ جىگىتتەردىڭ كەۋ-كەۋ اڭگىمەسىنە ارالاسقان جوق. بالاعىن ءتۇرىپ، تىزەسىنىڭ ۇستىنە شىعىرشىقتاپ ءتۇيىپ الدى. سوسىن قۇدىقشىلارعا تىگىلگەن ەكى ۇيگە قارادى. قىرداعى كاسىپقوردىڭ قانشا مال تاپسا دا، ۇزىگى بوزارمايتىن قۇرىم شاتپاسى. ازىن-اۋلاق تۇياق پەن بالا-شاعا اۋىز سۋدىڭ باسىندا. ولاردى كورمەگەنىنە دە ءبىراز بولىپ بارادى. ءبىر جىلدان بەرى وسى ءبىر قىزىل تومپەكتىڭ ماڭىنان شىقپادى. تەك سوناۋ سۋىق كوكتەمدە، مال تولدەپ جاتقاندا، ازعانتاي شارۋاسىنىڭ كۇيىن ءوز كوزىمەن ءبىر كەرىپ شىققالى قاتىن-بالاسىنا بارىپ قايتقان. مىناۋ ەكى ۇيدە وڭشەڭ ەركەك. اس ءپىسىرىپ بەرەتىن، ۇيگە يە بولاتىن ەكى بالا جىگىت بۇلار قۇدىق قازىپ جاتقاندا اۋىز سۋعا كەتەدى. قازىر كۇن اۋا ەكى اتاندى قومداپ، مەتەيلەردى تەڭدەپ، تاڭدايلارىنا قويدىڭ كوكشە قۇرتىن باسىپ، كۇن ءوتىپ كەتپەسىن دەپ، باستارىنا شەكپەن بۇركەنىپ جولعا شىعادى دا، ەرتەڭ كۇن ىسي قايتىپ ورالادى. وسىنداي كوشى-قوندى كۇيكى تىرلىكتە جۇرەتىن قۇدىقشى اۋىلدا نە ءسان، نە سالتانات بولسىن. الا قىردان سۋ ىزدەپ، قۇدىق قازۋدى اتا كاسىپ قىلىپ الاتىن قاراش اۋلەتى بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ ەستيتىنى مازاق: «قاراش، تىككەنى كۇركە، اسقانى باقىراش، ءيتى ۇرەگەش، قىزى كۇلەگەش، اق بوز ۇيگە كىرە الماس، شوڭقايما ەتىك كيە الماس، شوككەن تۇيەگە مىنە الماس!..» قاراش پاقىرعا ايتەۋىر تاماق ىشە الماس دەمەگەن-دەرىنە دە شۇكىرلىك. بىراق بايسال بايدىڭ ەرنەكتە جايلايتىن ەركە ءىنىسى. وتەسكە: «كۇن ىسىپ كەتتى، ساۋىنعا ءبىر-ەكى تۇيە بەرسىن»، - دەپ كىسى جىبەرسە: «قاراشتىڭ قارنىنا قارا كوجەدەن باسقا اس تۇرۋشى ما ەدى»، - دەپ كەلەكە قىپ قايتارىپتى. ادەتتە، ەتىكشى مەن ۇستانىڭ بايقاتپاي شاپتان تىستەيتىن شاقپا ءتىلى بولادى. قۇدىقشىدا و دا جوق. بولعاندا دا جەتى قات جەردىڭ استىنداعى ونىڭ ءسوزىن كىم ەستيدى؟

ەڭسەپ شىرت تۇكىرىپ قويدى. ونىڭ الدەنەگە تومسىرايىپ وتىرعانىن كورگەن جىگىتتەر كەۋ-كەۋ اڭگىمەدەن تىيىلىپ، توقىراسىپ قالىپتى. ول ورنىنان تۇردى. سوسىن اناداي جەردە شوگەرۋلى جاتقان شىعىر تارتىپ جۇرگەن قارا اتاندى مەڭزەدى.

- انا بەيشارا دا ءشوپ ءۇزسىن، تۇساپ جىبەرە تۇرىڭدارشى!

جىگىتتەردىڭ بىرەۋى قارا اتاننىڭ شىعىر ارقانىن شەشىپ، تۇرعىزىپ، تۇساپ قويا بەردى. ەڭسەپ بەلىنە قىل ارقان بايلاپ قۇدىققا بەتتەدى. ءتورت-بەس جىگىت قاتارلاسىپ، قىل ارقاننان ۇستادى. قۇدىقتىڭ ىشىنە ۇڭىلسەڭ، باسىڭ اينالادى - ساڭىلاۋى جوق قارا تۇنەك. ەڭسەپ ىسسىدان ءوڭىن جوعالتىپ العان كۇلگىن اسپانعا قارادى; سوسىن قۇدىقتىڭ ىشىنە اياعىن سالبىراتىپ سىز قابىرعادان تەسىپ جاساعان تەپپەگە باشپايىن تىرەدى. مانادان بەرى كۇن قىزدىرىپ تاستاعان باقايى مۇزداپ قويا بەردى. كەڭىردەگىن سوزىپ قاراپ ەدى، قۇدىقتان شىققان سۇرعىلت تومپەشىكتەردىڭ ار جاعىندا ەكى قۇرىم كۇركە قاراۋىتتى. ارقاننان ۇستاپ، قۇدىققا ءتونىپ-ءتونىپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ ابدەن كۇنگە شىجعىرىلعان قاپ-قارا سيراقتارىن كوردى. جاڭا عانا اينالا ساعىم شالىپ جاتقان كول-كوسىر كوكجيەك ەندى قارا سيراقتاردىڭ ارا-اراسىنان قىلت-قىلت جىلتىرايدى. قىل ارقاننان شىرەنە تارتىپ تاعى ءبىر تەپپە تومەن ءتۇستى. جىگىتتەردىڭ قايىس قارا جۇزىندە مونشاقتاپ تەر شىعىپتى. ءبارى دە ءتۇۋ سوناۋ زىمىرانعا ءتۇسىپ بارا جاتقان بۇعان تەلمىرە قارايدى. شالقار داريا كەڭ اسپان شارا تاباقتاي بوپ قۇدىقتىڭ اۋزىنا توڭكەرىلە قالدى. سىز قۇدىقتىڭ سالقىن لەبى ەندى شىنداپ سەزىلدى. تەرشىپ تۇرعان جاۋىرىنى وقىس مۇزداپ، تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتكەندەي بولدى. تاعى دا تومەندەي بەردى. قۇدىقتىڭ ىشىنە كەسە-كولدەنەڭ تۇسكەن كۇن ساۋلەسى ءتۇۋ سوناۋ توبەدە. ماڭايىنىڭ ءبارى بوزعىل، بۇلىڭعىر تارتتى. جارىقتىڭ ءبارى جوعارىعا سەرپىلىپ، ءدال قۇدىقتىڭ اۋزىنا مۇنارداي ۇيىسىپ تۇرىپ الىپتى. سىز لەبى ماناعىداي ەمەس، كۇشەيە ءتۇستى. تومەندەگەن سايىن باقايى قارىلىپ، قاتىرىپ بارادى. ادەتتە، جوعارى شىققاندا ءبىر تەپپە بيىكتەگەن سايىن كوڭىلىڭ ءوسىپ سالا بەرەدى.

كوزىن قۇدىقتا اشسا دا، جەر استىنا ءار تۇسكەن سايىن ءبىر جاس قارتايعانداي بولادى. اياعىنىڭ استىندا، سوناۋ كوزگە تۇرتسە كورىنبەس قارا تۇنەكتە، ول ءومىرى كورمەگەن ءبىر دۇلەي ارانىن اشىپ، ءتىسىن ساق-ساق قايراپ تۇرعانداي تۋ سىرتىنا مۇزداي تەر شىعادى. قاشان اياعى جەرگە تىرەلگەنشە تومەنگە ءبىر قارامايدى، كوزى كوكتە بولىپ، جاڭا عانا ارتىندا قالعان جارىق الەمنىڭ سوناۋ ءبىر الاقانداي جۇرناعىنا تەلمىرۋمەن بولادى. و دا بارعان سايىن كىشىرەيە تۇسەدى. قۇدىقتىڭ اۋزىنداعى جىگىتتەر شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە ءبىر تال شاشتاي بوپ، سىمشا تارتىلىپ سوزىلا تۇسكەن ءجىپ-جىڭىشكە قىل ارقاننىڭ ۇشىنا جارماسىپ تىرباڭ-تىرباڭ ەتەدى. توپىراق تاۋسىلىپ كوك تاسقا جەتتى. توڭىرەگىندەگى جاڭاعى ءبىر قارا كولەڭكە بۇلىڭعىر جارىق تا سارقىلدى. قارا دا ەمەس، قوڭىر دا ەمەس، جىم-جىلاس تاس تۇنەك. بۇل سىرتتان تۇسكەندىكتەن، ءالى كوز ۇيرەنبەگەندىكتەن. ايتپەسە قازىر-اق اينالاسىن ايقىن كورە الماعانمەن تۇكسيگەن تاس قابىرعالاردى ەمىس-ەمىس اجىراتۋعا بولادى. قۇدىقتىڭ اۋىز جاعى قىلدىرىقتانىپ جىڭىشكەرە ءتۇستى. اۋىزداعى ادامداردىڭ جوباسى جوعالىپ، الدەقانداي قارا نوقاتتار قىلاۋىتادى. ەكى ءجۇز قادام جەردىڭ استى...

كۇندە-كۇندە شىعىپ-ءتۇسىپ، تەپپەلەر ابدەن جاتتالىپ قالعان. وسى ءتۇس-اۋ دەپ اياعىن تىرەگەن جەرى تەپپە بوپ شىعادى. يشەككە-اي... تابانىنان وتكەن سۋىق شەكەسىن تەسىپ بارادى. قىس بولسا، سىرتتا قارا وكپەك سوعىپ، قار سۋىرىپ تۇرعاندا مىنا شۇڭقىردىڭ ىشىندە بۋى بۇرقىراپ، دەنەسى جايىلىپ وتىرار ەدى. قازىر سىرتتا شىجىعان شىلدە تامىز. مىناۋ كوردىڭ ءىشى ۇسكىرىپ تۇرعان اق بوران. شيىرشىق اتقان قىل ارقان ەمشەك تۇسىنا، ەكى بۇعاناسىنا قىز-قىز باتىپ كۇيدىرىپ بارادى. ...مىنە، جەتتى-اۋ اقىرى! ەڭسەپ كوزىن تارس جۇمىپ ۇزاق تۇرىپ قالدى. ءبىرازدان سوڭ قايتا اشتى. جان-جاعىنان تۇكسيگەن قارا سۇر قابىرعالار قاراۋىتادى. جالما-جان بەلىندەگى ارقاندى شەشتى. سوسىن ارقاندى قاعىپ جوعارىداعىلارعا بەلگى بەردى. قىل ارقان قايتادان كوككە كوتەرىلدى. شەلتەڭدەگەن ۇشى كوكىرەك تۇسىنان سيپاپ ءوتىپ ەدى، تىكەندەي ءتيدى. الگىندە عانا ەكى ءجۇز قۇلاشتان استام تۇكسيگەن ءسۇر قارا تاس، مەلشيگەن مەڭىرەۋ قارا جەردىڭ استىنداعى ونى ەرىكتەرىمەن، جەر ۇستىندەگى جارقىراعان تىرلىكپەن، مۇپ-مۇزداي سۇپ-سۇر قابىرعالاردى شىجىعان شاڭقاي تۇستەگى كۇننىڭ وتتاي ىستىق نۇرىمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان قىل ارقان ەندى جەتى قابات جەردىڭ استىنا جاڭعىز تاستاپ، ءوزى سوناۋ ينەنىڭ جاسۋىنداي سىعىرايما تەسىككە، جارىق دۇنيەگە قاراي جانىعا ورمەلەپ بارادى.

كەنەت كوز ۇشىندا سىعىرايا جىلتىراعان جاڭعىز ساڭىلاۋ دا بىتەلىپ قالدى. الىستان بولسا دا اتوي بەرىپ، ەمەكسىتىپ تۇرعان جارىق دۇنيە جىم-جىلاس عايىپ بولدى. ەڭسەپ جان-جاعىنان انتالاپ تۇرعان سىز قابىرعالاردى ءبارىبىر كورىپ وتىر. قاتپار-قاتپارعا تىعىلعان ۇرەيلى كولەڭكەلەر قازىر تۇتاسا ۇيىسىپ، مەڭىرەۋ قاراڭعىعا اينالىپتى. تابانىن قارىعان سۋىق شەكەسىنەن ءوتىپ بارادى. باشپايلارىنىڭ دا بىرتيىپ-بىرتيىپ ءىسىپ كەتكەن ءتۇرى بار. كوپ ۇزاماي تۋ جوعارىداعى ۇيلىققان تۇتاس قويۋ تۇنەك قايتا جىرتىلدى. قول باسىنداي قاپ-قارا بىردەڭە تومەن زۋلاپ كەلەدى. جارق ەتە قالعان جاباعى نۇر شاشىراي سىنىپ، زۋلاپ كەلە جاتقان جۇدىرىقتاي قارانىڭ جان-جاعىنان جاپا-تارماعاي شارپىپ جاتىر. بۇل - قۇدىقتىڭ اۋىز جاعىنداعى جارىق. ول مىنا تۇڭعيىققا جەتە الماي ورتا جولدا ولەۋسىرەپ جوعالادى. ەڭسەپ قۇدىقتىڭ اۋزىن قارا كولەڭكە كومگەن سايىن قورقىپ قالادى: ول قازىندى توپىراقتى سىرتقا شىعاراتىن ەمەن كۇبىشەلەك پە، الدە سىرتتان دومالاپ كەتكەن كەسەك پە، جوق جەر استىندا زارىعىپ جالعىز وتىرعان قۇدىقشىنىڭ ونسىز دا ويناقشۋمەن بولاتىن ۇركەك جۇرەگىن تاس توبەسىنە شىعاراتىن تاعى ءبىر كولدەنەڭ كەسەپات پا، قاشان قاسىنا جەتىپ، قولىمەن ۇستاعانشا سەنبەي، كوكتەن كوزىن المايدى.

سويتسە، الگى قاراڭداپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان سىرتقا توپىراق شىعاراتىن، قوس قۇلاقتى ەمەن كۇبى بولىپ شىقتى. ىشىنە مۇنىڭ جىلى كوكىرەكشەسىن، قۇلىننىڭ جارعاعىنان قونىشى قارا سانىنا جەتكىزىپ تىگىلگەن ساپتاما ەتىگىن سالىپتى. قۇدىقتىڭ ىشىنە تۇسەردە قيىن بولادى دەپ، كيىمىن بولەك جىبەرەدى.

دىردەكتەپ تۇرعان دەنەسىنە جىلى كيىم مايداي جاقتى. جان-جاعىنان اش قاسقىرداي انتالاعان ۇرەي دە كەيىن سەرپىلگەندەي بولدى. قولىنا شاپقىسىن ۇستاپ، تۇكسيگەن سىز قابىرعانى سيپادى. شىپ-شىپ تەرشىپ، سۋ شىعىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق. بىراق قيىرشاق تاستار تىپتەن بىلبىراپ كەتىپتى. جەنتەك ساز تاۋسىلىپتى. اششى ما ەكەن، تۇششى ما ەكەن؟ سىز قابىرشاقتى ەرنىنە تيگىزە-تيگىزە ءدامىن اجىراتۋدان دا قالىپ بارادى. ونىڭ قولى قىرىق قايتارا ىستەپ ابدەن داعدىلانىپ قالعان ۇيرەنشىكتى جۇمىسقا كىرىسۋى مۇڭ ەكەن، كوڭىلىنە قىرىق قايتارا ويلاپ، قىرىق قايتارا ەسىنە العان، بىراق ويلاعان سايىن تەرەڭدەي تۇسەتىن تۇڭعيىق ويلار قايتا ورالادى. قۇدىقشىنىڭ قىران-توپان قىزىققا بەلشەدەن باتقان بەرەكەلى ءومىرى جوق. تۇكسيگەن سىز قابىرعالار مەن سۋ قيىرشىق توپىراقتان باسقا، ەكى يىنىنەن اجداھاداي ايقارا باسقان كور-قاراڭعىدان باسقا كورگەنى دە شامالى. بىراق ونىڭ وسى قارا كور قۋىس پەن ءبىر شوكىم سۇرقاي ومىرىنەن بوگدە ويلايتىن دا ەشتەڭەسى جوق ەدى. تىنىم تاۋىپ وتىرا المايتىن كۇس-كۇس قولى سىز قابىرشاقتاردى ۇڭگىپ، جەر استىنىڭ قاتپار-قاتپارىنان سۋ ىزدەۋگە كىرىسكەندە، مىناۋ ميمىرت جۇمىستان زەرىگىپ كەتكەن كوڭىلى ءوز ءومىرىنىڭ ازىن-اۋلاق قالقا-قالتارىستارىن تىنتكىلەي جونەلەدى.

تاعى دا سوناۋ جەر بەتىندەگى جارىق دۇنيەدە الشاڭ باسىپ جۇرگەن كۇندەرى، مىنانداي قارا كور جەر استىنان اتىمەن بەيحابار كەزدەگى از عانا قىزىقتى داۋرەنى ەسكە تۇسەدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيدى، جاسى ۇلعايعان سايىن سول ءبىر قاس قاعىم كەلتە داۋرەن ەسىنە تىم ءجيى ورالىپ، كوز الدىنا ءدال وسى قازىر كورىپ وتىرعانداي ءبارى سايراپ، اپ-ايقىن ەلەستەيتىن بولىپ ءجۇر. اسىرەسە الدەنەگە الاڭ بوپ، جۇرەگى ويناقشىعان ساتتەردە وتكەن-كەتكەن جادىنا ورالعاندا، شيىرشىق اتىپ شامىرىققان جۇيكەسى ءبىر ءتۇرلى ءوز-وزىنەن جۇمسارىپ سالا بەرەتىندەي كورىنەدى. ال بۇگىن كەپ كوكسەپ وتىرعان سول از عانا قىزىق داۋرەنىندە، تاپ وسى كۇندەرىم ەرتەڭ ارمان بولار دەپ ءتىپتى دە ويلاعان ەمەس-ءتى. تابانى جارىق-جارىق قارا بالا اۋەلى ورتاسىنا ۇڭگىپ قورعاسىن قۇيعان قۇلجانىڭ ساقاسى قولىما تۇسسە دەپ ارماندادى. قۇلجا قولىنا تۇسكەنمەن و دا وتكىنشى ءومىردىڭ وزگە قىزىقتارىنداي كوپ تۇراقتامادى. ول حان تالاپاي ويناپ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بوپ جۇرگەندە وسى بۇگىن ۇتساڭ، ەرتەڭ ۇتىلاتىن يت جىعىس ويىن تەك اسىقپەن تىنباي، بۇكىل عۇمىرىنا كەتەتىنىن بىلگەن جوق-تى. ىشقىرىن تولتىرىپ اسىق ۇتىپ اكەلگەن كۇندەرى كوڭىلى جەر-كوككە سىيماي كۇپسىپ جۇرەتىن-ءدى. نەلەر ءتاتتى قيالدار مەن ارماندار دا تاپ سونداي كۇندەرى ەسىنە تۇسەتىن. ول ەڭ اۋەلى وسى وڭىردەگى ەڭ وكتەم ادام بيگەلدى بولىستاي بولعىسى كەلدى. استىندا كوك جونا توقىم، كۇمىس باس ەر، كوك مويناق ارعىماق; قولىندا - وزەگىنە كۇمىس قۇيعان، سابىنا التىن اشەكەي جۇگىرتكەن شاشاقتى ءتورت ورمە قامشى; ارتىندا - ءار اۋىلدىڭ پىسىقايلارى. بايعا قونىپ، مىرزاعا تۇستەنىپ، ەل ارالايدى. ەل ءۇستى جۇرىستەن جالىققاندا قاسىنا قارۋلى ەكى-ءۇش جىگىت ەرتىپ، اڭ اۋلايدى. ايدالادا سايراندى سالا-سالا قۇمارىنان شىققاندا، سەرىكتەرىن اۋىلعا قايتارادى دا، جول-جونەكەي شارۋا كورىپ قايتاتىن بوپ، تەلىگەن قاينىلارىنا بارماي، بولىستىڭ پاناسىنان دامەتىپ، جالعىز تۇراتىن جەسىر كەلىنشەك، كەرمە قاس جاڭىلدىڭ ۇيىنە تۇسەدى; سۇلۋ ايەل شىناشاعىن شوشايتىپ قۇيعان قان كۇرەڭ شايدى ءىشىپ، قۇس توسەكتە قارنىن سيپاپ، راقاتتانىپ جاتادى. ەڭسەپ ول كەزدە ءوزى ەر جەتكەنشە كەرمە قاس جاڭىلدىڭ قارتايىپ كەتەتىنىن بىلمەيتىن ەدى.

ەڭسەپ كەلە-كەلە بيگەلدىنىڭ دە سوڭىنا ءسوز ەرىپ، ءتۇسىپ قالعانىن كوردى. ونى بولىستىقتان قۇلاتقان كوزى تۇزداي، جيرەن ساقال شوڭمۇرىن بي ەدى. اق كويلەگىنىڭ جايداق جاعاسىن اشىپ سالىپ، ىلعي بىرشىپ تەرلەيدى دە جۇرەدى. شۇڭىرەك كوك كوزىنىڭ شالعايىنا ساۋلاعان اششى تەردى شىناشاعىمەن قاعىپ جىبەرىپ، قايقاق توسىنە توگىلە قۇلاعان جيرەن ساقالدى ءبىر سيپاپ قويىپ، ەسىلىپ سويلەپ وتىرادى. ونىڭ سوڭىندا دا - ايعىر توپ قوشامەتشى. ونىڭ دا ەستيتىنى - تەك قولپاش. قارا بالا قايتا وسى شوڭمۇرىنداي بولسام تىپتەن قاتىپ كەتەر مە ەدى دەپ تە ويلايدى. ايتەۋىر ول اركىمدەر الىمجەتتىك جاساي بەرەتىن تىلىك تابان، جالاق بەت قارا بالا كۇيىندە قالىپ قويعىسى كەلمەيدى. ال ەندى اۋىلدىڭ شەتىنە وقشاۋ قونىپ اپ، ارتقى ۇزىگىن ەسكى جابۋمەن جاماپ، الدىڭعى ۇزىگىنە الاشا سىرىعان قىرىق قۇراۋ قۇرىم ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا كورىك قۇرىپ، شىجىعان شىلدەدە سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا شىجعىرىلىپ وتىراتىن اكەسى قۇلجانداي بولۋدان ات-تونىن الا قاشادى. قۇلجاندى قازانىنىڭ ءتۇبى تەسىلگەن، شاينەگىنىڭ شۇمەگى ۇشقان كورشى ايەلدەر «قايناعالاعانمەن» قالعان جۇرت سىرتىنان ىلعي كەكەپ، موشقاپ جۇرەدى. «قىرسىق قۇلجان» اتانعان اكەسىنىڭ ەل كوزىنە نەگە سونشا سۇيەلدەي قادالاتىنىنا قارا بالا ەش تۇسىنبەيدى. اكەسىنىڭ وزىنەن سۇراۋعا باتىلى بارمايدى. موينى ىشىنە كىرگەن الا كوز اكەسى لىپ-لىپ جانعان سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا تەمىر ۇستاپ، ءبىر قولىمەن كورىكتى باسىپ، كۇنى بويى ۇستالىق قۇرادى. ءۇي ىشىندە ەشكىمگە جاق اشپايدى. اناسىنا ايتاتىنى دا: «شايىڭ قاينادى ما؟»، «انانى الىپ بەرشى!» سياقتى كەلتە ساۋالدار مەن كەلتە بۇيرىقتار. ەڭسەپ اكەسىنىڭ بىرەۋمەن كەر-ءمار سويلەسىپ جاتقانىن ءالى كورگەن ەمەس، بىراق پالەنشەكەڭدى، تۇگەنشەكەڭ سوزدەن جىعىپ كەتىپتى دەگەندى تالاي ەستىگەن. «قىرسىق قۇلجان» اتالۋى دا سول ءجون سويلەمەي، قاساقانا بۇرا تارتىپ وتىراتىن قىرىس مىنەزىنەن بولسا كەرەك. قالعان قاراشتىڭ ءبارى قۇدىق قازىپ جۇرگەندە جاڭعىز ءوزى تەمىر سوعىپ ۇستا بوپ كەتۋى دە سول قىرسىقتىعى شىعار.

ەشكىمگە جىلى شىراي، وڭ قاباعى جوق قۇلجاننان بالالارى قاتتى ايبىنادى. ول ءلام-ميم ءتىل دە قاتپايدى، اقىل دا ايتپايدى، ەشقايدا، ەشتەڭەگە جۇمسامايدى دا، تەك كوزىنىڭ استىمەن سىناپ-مىنەپ قاراپ وتىرادى. سودان با، بالالارى اناسىنىڭ ايتقانىن قالت ەتپەي، لىپىپ تۇرادى. ەڭسەپ ون بەسكە ەندى ىلىككەندە اكەسى قىل تاماق بولىپ، ءبىر جىل بويى قاق توردە قارا الا الاشانىڭ ۇستىندە جاتتى دا قويدى. ەم-دوم جاساماقشى بولىپ كەلگەن باقسى-بالگەردى: «جارمەڭكەگە بارىپ، ساتىپ العان جانىم جوق، مىرزاسىپ بەرگەن قۇداي ساراڭدىعى ۇستاسا قايتىپ-اق السىن» دەپ قاسارىسىپ، ماڭىنا جۋىتپايدى.

ءبىر كۇنى پالەن ايدان بەرى ءنار تاتپاعان اكەسى ءۇي ءىشىنىڭ دە تاماعىنان اس جۇرگىزبەي، اڭقا-ساڭقا سۇيەگىن سىلدىراتىپ، جاتا بەرۋدەن ابدەن جالىعىپ، ىزاعا ءمىندى. اناسىنا توردە ءىلۋلى تۇرعان بەس ورمە قامشىنى الىپ بەر دەدى; سوسىن وڭ جاقتا جۇكتىڭ استىنداعى قوبديدان پىشاعىن تاپتىرىپ الدى. وزەگىنە قورعاسىن قۇيىپ ورگەن قامشىنىڭ كۇلتە شاشاعىن تيپىلداپ قىرقىپ تاستادى. جىلماڭداتىپ مايلادى. ءۇي ءىشى ونىڭ نە ىستەيىن دەپ وتىرعانىن بىلە الماي اڭ-تاڭ، ەشبىرىندە ءۇن جوق. اكەسى قامشىنى مايلاعان سوڭ قىمىز سۇرادى. سارى توستاعانعا قۇيىلعان اششى قىمىزعا قامشىنى مالىپ ءبىراز ۋاقىت وتىردى. ەرنى جىبىرلاپ، ولدەنەنى كۇبىرلەدى. سەلدىر شوقشا ساقالىن كوككە كوتەرىپ، انتەك شالقايدى. «ءبىسسىمىللا»... قاپەلىمدە قالتىراپ كەتكەن قولىن كۇشپەن باسىپ، قىمىزدىڭ ىشىندەگى قامشىنى سۋىرىپ اپ كومەيىنە تىقتى. ونە بويى ماي-ماي، تالاي اتتىڭ اششى تەرى سىڭگەن قارا قامشى وق جىلانداي جىلجىپ كومەيىنە كىرىپ بارادى. ەسىنەن ايرىلىپ، سىلدىراپ قالعان ارىق قول تاستاي قاتىپ جابىسىپ الىپتى، قالش-قالش ەتىپ، يتەرە تۇسەدى. قامشى بىرتە-بىرتە قىسقارا ءتۇستى. ارىق قول سوندا دا يتەرە بەردى. تەرىسى قالتالانىپ، شىلميگەن ارىق مويىننان بەزىنە شىققان جۇدىرىقتاي وندىرشەك بۇلك-بۇلك ەتەدى. قامشىنىڭ ساعاعىنداعى تەمىر ساقينا تىسكە ءتيىپ سارت ەتە قالدى. اكەسىنىڭ ابدەن ورىنەن ايرىلعان قۋ شولمەكتەي اپپاق بەتىنە جانى قارقاراعا كەپ قىسىلعاندا دا قان جۇگىرمەدى، ءبىر ءتۇرلى كۇلگىن كوگىس تارتتى. ءبىر قولىمەن قامشىنىڭ سابىنان ۇستاپ تۇردى دا، ەكىنشى قولىمەن كوكىرەگىن باستى. اۋزىنداعى قامشىنى قىرشىپ جىبە-رەردەي، تىستەنىپ الدى. كوگىس ماڭدايىنان بۇرشاق- بۇرشاق اپپاق تەر كورىندى. سوسىن قامشىنى كەرى سۋىردى، ومىراۋىن قان جۋىپ كەتتى. مانادان بەرى دىمدارى ىشىندە بوپ، اكەسىنەن كوز الماي تۇرعان بالالار تاپ وسى ارادا شىداي الماي، وكىرىپ-وكىرىپ ەسىكتەن اتا جونەلدى. اناسى داۋسىن شىعارۋعا زەكىپ تاستاي ما دەپ سەسكەنىپ، كوزىنەن ىرشىپ كەتكەن جاستى جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن جاسقاپ، قانعا باتىپ جاتقان كۇيەۋىنە شىلاپشىن توستى.

اكەسى سودان قايتىپ وڭالمادى. اتتىڭ اششى تەرىنە ابدەن پىسكەن قامشىمەن جارسا دا، تاماعىنان اس وتپەدى. مي قايناتقان ىستىق باستالدى. دەنى ساۋ ادامنىڭ ءوزى جانىن قويارعا جەر تاپپادى. اكەسىن ءشول شىداتپادى، شىجىعان شىلدەنىڭ قاق ورتاسىندا كوز جۇمدى. ولەرىندە ايەلىن، بالالارىن قاسىنا شاقىردى. السىرەگەن سولعىن داۋىس ەمىس-ەمىس ەستىلەدى.

- ال، بالالارىم، كەتىپ بارام. ارتىندا داۋلەت قالدىرمادى دەپ، اكەلەرىڭە وكپەلەمەسسىڭدەر. قارا جەر ورنىندا تۇرسا، تىشقان مەن قاراش اشتان ولمەس، ءتىپتى بولماسا جەر شۇقىرسىڭدار.

دۇنيەدە قۇدىقشى دەيتىن كاسىپ بارىن ەڭسەپ سوندا ءبىلدى. ءار اۋىلدا جاڭعىز-جاڭعىز ءۇي كىرمە بولىپ وتىراتىن قاراشتىڭ ازىن-اۋلاق ازاماتى جيىلىپ، اكەسىن كومدى. قابىردان قايتقان سوڭ ساداقاعا جيىلعان ءتورت-بەس شال قۇلجان بالالارىنىڭ باس كوتەرەرى ەڭسەپتى وڭاشا شاقىرىپ الدى.

- شىراعىم، اكەدەن ايرىلدىڭ. قۇلجان پاقىر قاسارىسپا بولعانمەن ەر جىگىت ەدى. ەسىل قايراتى دالاعا كەتتى. سۇيەگىن ورارعا قارا الا الاشا زورعا تابىلدى. شالقار داۋلەتكە كەنەلتپەسە دە بالا-شاعانىڭ قارنىن اشىرتپاعان اتا كاسىپتەن قول ۇزگەننەن وپا تاپقان ول جوق. سەن دە اكەڭشىلەپ، اتا-بابا ىرزىعىن اياققا باسپا. قارشاداي باۋىرلارىڭ مەن اناڭ قالدى. ءدارجان اعاڭ ۇيلەرىڭدى كوشىرىپ اكەتپەك. سوعان ەرىپ، جولىن ۇستا، -دەپ اقىل ايتىپ، قولدارىن جايىپ، باتا قىلدى. ءدارجان اعاسىنداي ەمەس، دەنەلى، بۇلشىق ەتى ويناق-تاپ، ىلعي جالاڭاش جۇرەدى. قابا قارا ساقالدى قالاي بولسا سولاي قاعۋسىز بەتىمەن جىبەرگەن. ۇلكەن باسىنا تىم قۇردىم كورىنەتىن شۇناق قۇلاعى ۋدا-دۋدا ساماي جۇنىنەن اتىمەن كورىنبەي قالادى. تاڭقاق تاناۋدان شىققان دەم شيىرشىق اتقان بۇيرا مۇرتقا مالتىعىپ جاتقانداي. ءار تالى سوياۋداي قاتتى ساقال جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي ەكى ەمشەكتىڭ ورتاسىن تىرناي قۇلاعان. وسىنشا قالىڭ قارا جىنىستىڭ ۇستىندە قاق توبەسىنە دەيىن اي قاسقا ءدوڭ ماڭداي جىلتىرايدى. قوس يىعى قانتالاعان الاقان كوز اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراعانمەن، ەشتەڭەگە توقتامايدى; ىلعي ايدالاعا لاعىپ جۇرەدى. ءسوز دەگەندى اتىمەن بىلمەيدى. ءۇيىنىڭ ىشىندە دە، سىرت جۇرتقا دا نە ءتاتتى، نە قاتتى ءتىلى جوق. قاتارلارىنان بىرەۋ-مىرەۋ كوڭىلىنەن شىقپاسا: «كورىڭدى ۇرايىن!» دەپ ءبىر دۇڭك ەتكىزەدى دە، سوسىن قايتىپ جاق اشپايدى. جۇرت: «قىرسىق قۇلجان مەن قورباڭ ءدارجان ءبىر ەنەدەن تۋعان دەۋگە ادام نانعىسىز»، - دەپ اڭىز قىلادى. قۇدىقتىڭ ىشىنەن تۇلا بويى بالشىق-بالشىق، ءجۇن-ءجۇن ءدارجان شىعىپ كەلە جاتقاندا، كورمەگەن-بىلمەگەن كىسى، قاپەلىمدە، جەر استىنان جىك شىقتى دەگەن وسى ەكەن دەپ قالارداي.

ايەلى حانىم قول-اياعى بالعاداي، بويلى-سويلى، ءوڭدى كىسى. دوڭگەلەك وتتى كوزىنىڭ نۇرى جۇمساق. اعايىن-جەكجاتقا دا ارالاسىمى مول. ءدارجان قانشا باۋىر تارتسا دا، كوشپەلى اۋىلعا ۇستا بوپ كەتكەن قىرسىق قۇلجان، قاناتى سىنعان قارعاداي، ءار بۇتانىڭ تۇبىندە بۇگەجەكپەن قالا بەرەتىن قۇدىقشى اۋىل تىرلىگىن مىسە تۇتپاي، ءوزى يلىكپەي قويعان-دى. يەسى ولگەن جەتىم ءۇيدى حانىم جىلى شىرايمەن قارسى الدى. ابىسىنىن قوي سويىپ، قول قۋسىرىپ قوناق ەتتى; بەتىن سۇيەكتەپ، سىڭعىراما قۇلىپ سالعان اشەكەيلى ساندىقتان ماتا الىپ كويلەك تىكتى، باسىنا جارقىراتىپ جاۋلىق تارتتى. قۇلجاننىڭ ءۇيى كوشىپ كەلگەن سوڭ، پالەن كۇن بويى حانىمنىڭ قولىنان ويماق تۇسكەن جوق. ءۇستى-باسى ەبىل-سەبىل بالالاردىڭ ءيىنى جاڭاردى. قۇلجاننىڭ ءومىر بويى بوزارماي كەتكەن قارا قۇرىم ۇزىگى ولگەن سوڭ اعاردى. حانىم ەتەگى قاناماعان كىسى. ونسىز دا ءوڭدى ايەل قاسىنا قايناعاسىنىڭ ءۇيى قونىپ، ەسىگىنەن بالا-شاعا كىرىپ-شىعىپ جاتقان سوڭ ءتىپتى قۇلپىرىپ كەتتى. كىشكەنە تەڭسەلگە ءسۇت پىسىرسە قايماق جالاتىپ، نان يلەسە شەتىنەن توقاش ۇستاتىپ، ابدەن استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ءجۇر.

ءدارجان ۇيىنە شارشاپ كەلسە دە، بالالاردى كورگەندە ەكى ەزۋىن جيا الماي، ىرسىڭداپ كۇلىپ، ءماز-مەيرام بوپ قالادى. قۇلجاننىڭ سۋىق قاباعىنان ىقتاپ وسكەن بالالار اۋەلى دارجانعا دا داتتەرى بارماي، جۋىماي قويدى. بىراق كوپ ۇزاماي ونە بويى ۋدا-دۋدا ەڭگەزەردەي ۇندەمەس كىسىنىڭ بەت الدىنىڭ جۇمساقتىعىن ىشتەرى سەزسە كەرەك، شاي ىشۋگە كەلگەندە ەڭسەپتەن باسقالارى ءبىرى تىزەسىنە ءمىنىپ، ءبىرى موينىنا اسىلىپ تاپالايدى دا جاتادى. قىڭق دەيتىن ءدارجان جوق، قولىنداعى شايىن ۇستىنە توگىپ-شاشىپ، ىرجيىپ وتىرا بەرەدى. ەڭسەپ سوناۋ جەتىم كوكىرەك بالا كەزىندەگى جۇرەگىنە قونا قالعان وسى ءبىر ىستىق ىقىلاس پەن جىلى مەيىرىمدى ويلاعاندا ءالى كۇنگە ەت باۋىرى ەلجىرەپ، ءجيدىپ كەتكەندەي بولادى. قانشا شارشاپ-شالدىعىپ، قانشا كىسىدەن كوڭىلى قالىپ، بەتى قايتسا دا سول ءبىر جىلى قاباق، جۇمساق الاقاندى ۇمىتا المايدى. نەلەر تاعاتى تاۋسىلىپ، سابىرى سارقىلعان، ۋ ىشكەندەي بوپ، كوكىرەگى ءوت تاتىپ، جارىق جالعاننان تۇگەل ءتۇڭىلىپ، سىرتتاپ كەتە جازداپ تۇرعان كەزدەردە سول ءبىر شۇعىلالى شۋاق ەسىنە ساپ ەتە قالادى. اسىلى، ادام كوڭىلى ءومىردىڭ كوپ وتكىنشىسى شۇبىرىپ جاتاتىن ايداۋ قارا جولىنىڭ ۇستىندەگى قايىرشىنىڭ كەتىك توستاعانى سياقتى; وتكىنشىلەردىڭ بىرەۋى ۋ تامىزادى، بىرەۋى بال تامىزادى; وڭشەڭ ۋ بولسا، الدەقاشان جەر قابار ەدىڭ، از بولسا دا، اندا-ساندا ءبىر تامسا دا، جەر ءۇستى تىرشىلىكتىڭ تاتتىلىگىن سەزدىرىپ، تاڭدايىڭدى تاتىتىپ كەتەتىن بالى بار عوي تاعى دا. ادامنىڭ ەسىنەن قانشا تانعانىمەن، ەسىرىك دامەدەن قول ۇزبەي، ىلعي الدەنەگە تىرمىسىپ، ارام تەر بولىپ جۇرەتىنى دە سوندىقتان شىعار. ءدارجان قاپەلىمدە ەڭسەپتى، «كەل، كور، ۇيرەنىپ ال» دەپ قۇدىققا سۇيرەگەن جوق. ماڭدايىنا بالا ءبىتىپ كورمەگەن كىسى جەر شۇقىپ، توپىراق قازعاندى ءوزى سياقتى قۋ سىڭىرلەر دە زورعا شىدايتىن تاۋقىمەت ساناپ، بالا جىگىتتىڭ ەتىن جىرتىپ، كوڭىلىن سىندىرۋعا ءالى ەرتە كورىپ، اياپ، قۇدىق ماڭىنا جۋىتپادى. ەڭسەپ اعاسىنىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنا كەلگەن سوڭ تاعى ەكى جىل بالالىق داۋرەن قۇردى. اشاڭ قارا تورى ءجۇزى جىلتىلداپ، كوزىنىڭ وتى ويانىپ، ەر جەتىپ كەلە جاتقان قاينىسىن اقىلدى حانىم اتقا ءوزى مىنگىزدى. ءدارجان، شۇكىر، ول كەزدە تابىستى ەدى. بىراق قوناعى كەلسە پىشاعى ءازىر، كوڭىلدەسى كەلسە اتى ءازىر ءدارجاننىڭ ىرگەسىنىڭ كوڭى قالىڭدامادى. دەگەنمەن اعاسى مەن ءوز ءۇيىن ىشەر اس، كيەر كيىمگە كەندە قىلمايتىنداي، قازانىنىڭ ءتۇبى قاڭسىماس كۇيى بار-دى. دارجانعا بىتكەن جىلقىنىڭ ىشىنەن ماڭدايىندا بارماقتاي اق جۇلدىز مەڭى بار قۇندىز تورى دونەندى جەڭگەسى ەڭسەپكە مىنگىزدى، ەر-تۇرمانىن دا ءوزى تۇزەدى. سوسىن ءبىر جىلى جازعىتۇرىم ءدارجان ەكەۋى توركىنىنە كورىسە بارعاندا قاستارىنا ونى دا ەرتىپ كەتتى. حانىمنىڭ توركىنى تەك مال جيعانىنا ءماز ساسىق بايلار ەمەس-ءتى. داۋلەتكە ساي ساۋلەت تە تۇزەپ، كوشىن دە، داستارقانىن دا، توسەك ورنىن دا سالتاناتپەن ۇستايتىن ساڭقوي اۋىل-دى. الپىس ءۇي اق ءتوس ارىن اتانعان اۋىلدىڭ جىگىتتەرى ىلعي ءسان تۇزەپ، اۋىل قىدىرىپ، ات ۇستىندە جۇرەر ەدى. شەتىنەن ورىنبوردىڭ قارا ماندالاسىنان تىكتىرىپ، قىناما بەشپەت كيەتىن-ءدى; ومىراۋلارىن اشىق تاستاپ، اق ءشايى كويلەكتەرى انادايدان جارقىراپ كەلە جاتار-دى. ولار نە تورى، نە قارا، وڭشەڭ سۇلىك سۇلۋ ات ءمىنىپ، توستەرى جارقىراپ جال باسىنا شىعا كەلگەندە، قاپەلىمدە قاي-قاي اۋىل دا ساسىپ قالار-دى. قىز-كەلىنشەك دەرەۋ ءۇي-ءىشىن جوندەپ، ساماۋىر قويىپ، سار قارىن ايەلدەر مەن كەمپىرلەر جالما-جان ىدىس-اياق تازالاي باستايدى. ارىن اۋلىنىڭ جىگىتتەرى اتتارىنان دا سانمەن تۇسەدى، تىزەلەرىن بۇكپەيدى، تىزگىندەرىن ۇستاپ، قولتىقتارىنان دەمەيتىن - اۋىل يەلەرى. قاشان اتتانىپ كەتكەنشە كولىكتىڭ جايىن سۇرامايدى. مامىق توسەكتىڭ استىندا سىنىق ارپا جاتسا، بىردەن بىلە قويادى. شەتىنەن سايقىمازاق; جۇرت ەل ىشىنە جايىپ كەتەدى دەپ، كوبىنە-كوپ ارىن جىگىتتەرىنىڭ قۋاقى تىلىنەن قورقادى. ەڭسەپتى حانىم جەڭگەسى سول ەركەبۇلان جىگىتتەردىڭ توبىنا قوستى.

باي اۋىلدىڭ ەركە-شورالارىنا ەڭسەپ تەز ءسىڭىستى. سەرى جىگىتتەر بۇنى كىرمە كورگەن جوق. اشاڭ، قارا تورىنىڭ ادەمىسى، اتتىڭ قۇلاعىندا وينايدى; شىرقاۋ بيىك بولماعانمەن مايدا قوڭىر داۋسى بار، ءاندى ناشىنە كەلتىرىپ، تىڭداۋشىسىنىڭ قۇلاعىن كەسىپ الارداي قىپ، قىلقىلداتىپ، ەرەكشە ءبىر نازبەن سالادى. دالا جاسىنىڭ ءبىر باسىنا بۇل از ونەر ەمەس. ءار جالدىڭ باسىندا جان-جاققا شاشىراي جايىلعان قوي مەن جىلقىنى تورىپ، ىشتەرى پىسىپ وتىرعان اۋىلدىڭ دەلەبەسىن ءبىر قوزدىرىپ، ءماز-مەيرام عىپ كەتۋگە، جىگىتتەردىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، ءبىر سەرپىلتىپ، ال اتا-اناسىنىڭ نە جەڭگەسىنىڭ قاسىندا كوزىن تومەن سالىپ، بەتكە قان ويناپ، ۇيالىپ وتىراتىن ۋىز بويجەتكەندەر مەن شاي قۇيعاندا شىنى اياعىڭدى بەرىپ جاتىپ، اق سۇيرىك ساۋساقتارىمەن ابايسىز جاناسىپ، ۇشقىندى كوزدەرىنەن ىقىلاس شاشىپ باعاتىن جاس كەلىنشەكتەردىڭ كوڭىلىن قوبالجىتۋعا، ايتەۋىر، تۇسكەن ءۇيىنىڭ بەرگەن شايى مەن سويعان مالىن قىسىلماي ءىشىپ-جەۋگە مولىنان جەتىپ جاتىر.

ەڭسەپ جيىن-تويدا ورتاعا شىعىپ، قولىنا دومبىرا اپ ءان شىرقاعاندا، نە حيسسالاردان تەرمە سوققاندا، تاس ماڭدايلارىن تالاي قىستىڭ ىزعارى جالاپ، كوكىرەكتىڭ وزدەرى وتكىزگەن كوپ جىلدىڭ بۇلار ءالى بىلە قويماعان كوپ تىكەندەرى تىرناپ تاستاعان كارى جاعى كوزدەرىنە جاس الادى. تۋماي جاتىپ وزدەرىن جەلدىڭ وتىندە سانايتىن ەر جۇرەك جىگىتتەر كوزدەرىنە مۇنار، كوڭىلدەرىنە مۇڭ جۇگىرىپ، تومسارا قالادى. قاق ورتادا قارا دومبىرانى سابالاپ، سىلتەپ وتىرعان قارشىعاداي قارا جىگىتكە كوزدەرىنىڭ استىنان ۇرلانا قاراپ، بەتتەرى بالبۇل جانىپ، سوناۋ اق شايى كويلەكتىڭ استىنداعى كوگەرشىن توسكە نە ءبىر سۇعاناق كوزدەر بولماسا، قاپەلىمدە قالعان جۇرت بايقاي بەرمەيتىن بولار-بولماس ءدىرىل جۇگىرىپ، كوڭىل-دەرىنە ءالى وزدەرىنە دە انىق ەمەس، ايتەۋىر بەت دۋىلداتىپ، قان تولقىتىپ، جۇرەك قوبالجىتىپ، كومەي قۇرعاتاتىن تىم جۇمباق، تىم نازىك، تىم دىڭكە قۇرتىپ ەلىتىپ بارا جاتقان ەلجىرەك ىنتىق، ىستىق ىقىلاس ويانىپ، قۋانا، سۇيسىنە تىڭدايتىن تەك ءالى بەتتەرىنە شاڭ، ەتتەرىنە داق تيمەگەن ۋىز كوڭىل بويجەتكەندەر عانا. دۋمانشى توپتىڭ ىشىندە ءانشى بالاعا وقتىن-وقتىن ءشۇيىلىپ-ءشۇيىلىپ وتەتىن قىرعي كوز ساقا كەلىنشەكتەر دە از ەمەس. قارشىعاداي قارا بالا قاي-قايداعىنى ايتىپ كوسىلتكەنمەن، ايتىپ وتىرعانىنا ءوزى ءمان بەرىپ جاتپايدى; سىناپشا سۋسىلداتىپ، لەكىتىپ توگە بەرەتىن تاق-تاق اۋەنگە باسىپ، كوبىنە-كوپ كومەيىنەن شىعىپ جاتقان سوزدەردەن گورى توڭىرەگىندەگى كوزدەرگە باسا زەر سالادى; جانارىنىڭ قيىعىنا اقشا جۇزدەر ىلىكسە، ايدىندانا، ارقالانا تۇسەدى. وسىنداي وت-جالىن وجەتتىك تەك ءان سالىپ وتىرعاندا عانا بوي كورسەتىپ، ءان بىتكەسىن جىم-جىلاس جوعالىپ كەتەدى. جان-جاعىنان جاپا-تارماعاي قاراعان كوپ جانار مەن جامىراي ايتىلعان كوپ قوشامەتتەن ءبىر ءتۇرلى قىسىلىپ، ەكى بەتى دۋىلداپ الا جونەلەدى. وندايدا قارالاي ءولىپ-ءوشىپ، شىعارعا جانى باسقا بولىپ وتىرعان ىنتىق قىزدار ىشتەي شىبىن-شىركەي بوپ اياسا، قىرعي كەلىنشەكتەر وسىنشا نارەستە بوزبالاعا بۇرىنعىدان بەتەر سۇقتانا تۇسەدى. ايتەۋىر سولار وتىرعان جاق بەتى ورتەنىپ بارا جاتادى. بىراق نە كەرەك، دالا جاسىنىڭ داۋرەنى قىردىڭ ءبىر ساسكەلىك كەلتە كوكتەمىندەي تىم شولاق. قىز بايعۇستى بەتىنىڭ قىزىلى ەندى-ەندى كورىنىپ كەلە جاتقاندا ۇزاتىپ جىبەرەدى، جىگىتتىڭ يەگى تۇبىتتەنبەي جاتىپ باسىنا نوقتا تۇسەدى. ەڭسەپتىڭ دە جاستىق داۋرەنى الىس جولدا اي باتقانشا ءجۇرىپ-ءجۇرىپ كەپ، تەك تاڭ الدىندا عانا بەل شەشپەي سۇلاي كەتىپ، كوز شىرىمىن العان سۋىت جۇرگىنشىنىڭ تاڭ ۇيقىسىنداي تىم ءتاتتى، تىم قىسقا بولدى.

سول كۇندەرى ەسكە تۇسكەندە ەڭسەپتىڭ ەگدە تارتقان جۇرەگىن ءالى كۇنگە ءبىر جۇمساق مۇڭ شارپيدى; جەر قازىپ، تاس قاشاپ شيراتىلىپ قالعان بۇلشىق ەتى ءبىر ءتۇرلى بالعىن تارتقانداي، بالبىراپ سالا بەرەدى. بۇل ءۇيلى-باراندى ەگدە ادامنىڭ كوڭىلىن قايداعى جوق يەكتەپ ەندى قولعا كوپ تۇسە بەرمەيتىن جىگىتتىكتى كوكسەگەنى ەمەس-ءتى; سوناۋ كەلمەسكە كەتكەن جاس داۋرەنى ەسكە تۇسكەندە كىسى ءومىر باقي ارمانداپ، ولەرىندە دە كورىپ ءولدىم بە، كورمەي ءولدىم بە دەپ كۇمانمەن كەتەتىن جاڭعىز اڭسارى -باقىتتىڭ شىن ديدارىن كورسە تەك جاس شاعىندا عانا كورە الاتىنىن، بىراق باقىتتى جاستىق باقىتتىلىعى سونشا، ءتىپتى باسىنداعى باقىتتىڭ ءوزىن تۇسىندا بايقاي الماي قالاتىنىن ويلاعانى ەدى. ادام اسىلى، ءومىر بويى كوڭىل دەگەن كوتەرەم تۇعىردى باس-كوزگە توپەپ باقىت قۋعان سايىن، ودان سولعۇرلىم الشاقتاي تۇسەتىن سياقتى; باقىت قۋعان ادامنىڭ تاپقان باقىتىنان جوعالتقان باقىتى كوپ بولسا كەرەك. باقىت... ادام بايعۇستىڭ قيالى جەتكەن جەردەگى جاقسى مەن ءتاتتىنى ءبىر بويىنا سىيعىزعان وسى ءبىر ءسوز قاشان كىسىنىڭ كوڭىلىنە شەمەن بوپ بايلانعان ساتىنەن باستاپ، باستاپقى ءمان-ماعىناسىنىڭ بارىنەن تۇگەل ايرىلىپ، ونسىز دا كەم قاناعات، ونسىز دا ولەرمەن پەندەنى ونان سايىن جان القىمعا تۇسىرەتىن قايىس قامشىعا اينالاتىن كورىنەدى. ونداي قايىس قامشىنىڭ سانىڭنان قان ساۋلاتىپ سابىلتىپ جەتكىزەتىن جەرى - باق شىعار، داۋلەت شىعار، داڭق شىعار، ايتەۋىر، باقىت ەمەس.

... الدىنداعى ەمەن كۇبىگە سالعان توپىراعى سىرعاناپ تۇرمادى. الدەقاشان تولىپ كەتتى. ارقاندى قاعىپ، جوعارىداعىلارعا بەلگى بەردى. شۇپىلدەپ تولعان ەمەن كۇبى سۋسىپ جوعارى كوتەرىلدى. ەڭسەپ قاپ-قارا ۇڭگىردىڭ ىشىندە تاعى دا سوناۋ جارىق دۇنيەمەن بايلانىسى ءۇزىلىپ جالعىز قالدى. تاس توبەسىنە نايزاداي تونگەن قارا ۇڭگىردە تەك ارقاننىڭ ءدىر-ءدىر دىبىسىنان باسقا ءۇن جوق.

ەمەن كۇبىنى جوعارى تارتىپ اكەتكەندە، ەڭسەپتىڭ ويى قاشاندا ۇزىلەدى. داعدارىپ وتىرىپ قالدى. سوسىن تاعى دا سىز قابىرعالاردى ۇڭگۋگە كىرىستى. بىراق جاڭا-جاڭا بويى سەرگىپ كەلە جاتقان كىسىگە ماڭدايى ەندى ءجىپسي باستاعاندا قايتادان تەر قاتقانداي، ال-سال تارتىپ قويا بەردى. بىردەڭەسىن ۇمىتقانداي ويى ون-سان ءبولىنىپ، جاڭا عانا جايىلما سۋداي جان-جاعىنان ەنتەلەپ كەلە جاتقان ەسكى ەلەستەر مەن تاپ وسى قازىر تابان استىندا تۋىپ وتىرعان ويلاردىڭ ءبارى ءبىر جاققا بەزىپ كەتكەن. شىقشىتى بۇلكىلدەپ، الدەبىر اشۋ كوتەرىلگەندەي... كەڭسىرىگى قاڭسىپ، باسى مەڭ-زەڭ تارتتى. ەڭسەپ ومىراۋىنداعى شاقشانى كولىنا الدى. كوكبۇيرا ناسىباي تاناۋىن جىبىرلاتىپ، تۇشكىرىپ جىبەردى. ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت ءۇستى-ۇستىنە تۇشكىردى. كوكىرەگىن قىشاپ تۇرعان ءزىل تۇگەل سىرتقا اتىپ كەتكەندەي، دەنى جايىلىپ سالا بەردى. داعدارىپ قالعان كوڭىلىندە قايتادان وي وياندى.

III

ەڭسەپ قۇدالاردىڭ اۋلىندا دىردۋ-دۋماننىڭ سوڭىندا قانشا جىل جۇرەم دەسە دە «قوي، بالا، جەتەر ەندى دەيتىن ءدارجاننىڭ ءتۇرى كورىنبەيدى. قايتا اناسى بايعۇس شىجبالاقتاپ، ءوز-وزىنەن قىسىلىپ، مۇنىڭ بوس سەلتەڭ ءجۇرىسىن قويىپ، اعاسىنا قولعابىس جاسايتىن ۋاقىتى الدەقاشان جەتكەنىن قۇلاق قاعىس قىلدى. ەڭسەپ تە اناسىنىڭ كومەيىن ءتۇسىنىپ، ءوزىنىڭ شىننان دا شارۋاعا قىرسىزدانىپ بارا جاتقانىن بايقادى. جۇلدىز مەڭدى تورى اتىن جىلقىعا قوستى. بۇعان ەندى اعاسىنىڭ اۋىل اراسىنا مىنەتىن بۋىرىل تۇعىرى ەرتتەلدى. ول كەزدە دارجانعا توكەن باي قۇدىق قازدىرتىپ جاتقان-دى. اعاسى ەڭسەپتى ءالى دە اياپ، «اۋەلى كورسىن، ۇيرەنسىن» دەپ قيىنعا سالا قويعان جوق. قۇدىقشىلارعا شاي قايناتىپ، تاماق پىسىرەدى. كوكتەم شىعىپ، كوك كورىنە باستاعان كەز. باۋراي-باۋرىنداعى ىندىگەش ەكەش ىندىگەشتەرگە دەيىن شيق-شيق ۇنگە بوگىپ، تابيعاتتىڭ قاعاناعى قارق شاعى. مۇندايدا قازاق ىرگەسى كۇبىر ساسىپ، وتىرا الماي، قىستاۋدان ءبىرجولا كوتەرىلەدى; جال-جالدىڭ باسىنا سامساپ، اق جۇمىرتقا اۋىلدار قونادى. ەڭسەپ تە كۇن باتا بەرە بۋىرىل تۇعىردى ەرتتەپ اپ، قۇدىقشىلار قوسىنان بەزىپ وتىرادى. اۋىلداردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ، شالداردىڭ شارۋا جايى مەن جىل سىڭايىن ايتقان كەۋ-كەۋ اڭگىمەسىنە قۇلاق توسادى، قوي ساۋىپ، قوزى ايىرعانداردىڭ ىزى-قيقى، ۋ-دۋىن قۇنىعا تىڭدايدى. زارجاق قاتىنداردىڭ قوزىسىن الماعان ساۋلىقتى يىتپەك بوپ: «ءتۇباي-تۇبايلاعان» كويگويى قۇلاعىنا كۇيدەي جاعادى.

ەڭسەپ اكەسىنىڭ ەلمەن بىرگە كوشىپ، بىرگە قونىپ جۇرەتىن ۇستالىققا قۇمار بوپ، قۇدىقشىلىقتان نەگە قاشقاقتاپ وتكەنىنە ەندى ءتۇسىندى. بۋىرىل ات قوي ماڭىراپ، يت ءۇرىپ ىزى-قىزى بولىپ جاتقان اۋىل جاققا قاراي ەنتەلەي باسادى دا، ەرتەسىنە قوسقا قايتقاندا موينى سالبىراپ، ميتىڭ-ميتىڭ ماندىماي قويادى. جان-جانۋار تۇگىلى قارا جەردىڭ دە دەنى جايىلعانداي. ساميان دالا كەۋدەسىندەگى ول قىزىق پەن ۇلان-اسىر سانكورىكتى، ەندى ءوربىپ وركەندەي باستاعان بالاۋسا تىرلىكتى ۇركىتىپ، شوشىتىپ المايىن دەگەندەي شۋاققا ومىراۋىن توسىپ، ماۋجىراي، كەرىلىپ جاتىر. كەڭ دۇنيە ءتۇپ-تۇگەل سەرپىلىپ، سەرگىپ شىعا كەلىپتى. تەك ەڭسەپتىڭ عانا نازارى سىنىق. مىناۋ قارسى الدىنا شىعىپ اپ، بەت-اۋزىن ايمالاپ كەلە جاتقان مايدا سامال دا، ءون بويى شىرىنعا تولىپ، جۇپار اڭقي باستاعان كوك ءشوپ ءيىسى دە بۇنى ءوز-وزىنەن ەلەگىزدىرىپ، جەڭىنەن تارتقىلاپ، الدەقايدا، تۋ-تۋ الىسقا «ءجۇرشى-جۇرشىلەپ» ازعىرعانداي. وندايدا البىرت كوڭىل اۋالانىپ، كوردىڭ اۋزىنداي ىندىگەشكە تەلمىرىپ وتىرعان قۇدىقشىلار قوسىنان اتىمەن بەزىپ، مىناۋ ماڭ دالانىڭ الدەبىر تۇسىنا ماڭىپ كەتكىسى كەلەدى. ءسىلتى ىشكەندەي، ىشەك-باۋىرى تۇگەل ءجيدىپ، ميمىرت بۋىرىلعا قامشى ۇرۋعا دا دارمەنى جەتپەي، دەل-سال كەلە جاتادى. تىزگىنىنەن تارتىپ، باسىن باسقا جاققا بۇرعان ەشكىم بولماعان سوڭ، بۋىرىل ات ۇيرەنشىكتى سۇرلەۋگە ءتۇسىپ اپ، قۇدىقشىلار قوسىنىڭ ىرگەسىنەن كەپ ءبىر-اق توقتايدى.

جاز شىقتى. ءشوپ ءپىستى. قوزى-لاق اياعىنان تىك تۇرىپ، ايداۋعا كونەتىندەي بوپ، بۋىندارى بەكىدى. اۋىلدار قىرقىمعا كىرىستى. جاباعى جۇنىنەن ايرىلىپ تۇلدىر جالاڭاش قالعان قويلاردى كورگەندە ەڭسەپ ءوز-وزىنەن جۇدەپ سالا بەرەدى. ءبىر كۇنى ارىن اۋلى جايلاۋعا كوشەمىز، قوشتاسىپ قالسىن دەپ قىزى مەن كۇيەۋىن شاقىرتىپتى. حانىم قاينىسىن دا ەرتە ءجۇردى. باي اۋىل مارە-سارە. ەركەك جاعى ات ۇستاپ، تۇيە ماتاپ، ايەل جاعى جۇكتى بۋىپ-ءتۇيىپ ابىر-سابىر. تىزگىنگە ءالى جەتەتىن بالالار ەرتەڭ كوش-جونەكەي مىنەتىن تايلارىن جۋاسىتىپ تاباندارىنان تاۋسىلىپ ءجۇر. اقساقالدار قايتا-قايتا ءيىرىلىپ، جول باعىتى مەن جولاي سۋاتتار جايىن ءماسليحاتتاسادى.

ەرتەڭ كوشەمىز دەگەن كۇنى شاڭىراق سايىن ءبىر-ءبىر بوزقاسقانىڭ باسى قىرقىلدى. شالدار داستارقان باسىندا ۇزاق ماقامداپ جولدىڭ ءساتى مەن ءورىستىڭ وڭىنا باتا باعىشتادى. ەڭسەپ ول كۇنى ەلەگىزىپ جاتا المادى. قايدا بەس كىسىنىڭ باسى قوسىلسا - سونى جاعالايدى. كوز تاسا وڭاشادا وڭ قاباق قۇداشالارىمەن قالجىڭداستى، ويىن-شىنى ارالاس نازىن ايتتى. بىرەۋ-مىرەۋ ۇستىمىزدەن شىعىپ قالا ما دەپ سىرتقا ەلەڭدەي قۇلاق توسقان بويجەتكەندەر، جىگىتتىڭ ۇزىلە ايتقان سيقىرلى سوزدەرىنىڭ بۋىنا بالقىپ، ءۇنسىز كۇلىمدەسەدى. قوشتاساردا قىر قىزىنىڭ ءتىلسىز، تىلسىم پەيىلىنىڭ كۋاسىندەي جان-جاعىنا مونشاق توگىپ كەستەلەگەن جىبەك ورامال ۇسىنادى. ەرتەڭىنە اۋىل تاڭ بوزارار-بوزارماستا ۇيقىدان وياندى. ادەتتە ءارى-بەرى اۋناقشىپ، توسەكتەن تۇرىپ بولمايتىن بالالارعا دەيىن بۇگىن ەلدەن بۇرىن اتىپ-اتىپ تۇرىپ، بايلاۋلى تۇرعان تايلارىنا جۇگىردى. جاۋلىعى قارقاراداي كارى اجەلەر تاياقتارىنا سۇيەنىپ اپ، ءۇي جىعىپ جاتقان قىز-كەلىنگە انادايدان ءجون-جوسىق ايتىپ قويادى. جاس كەلىندەردىڭ دە جۇگىرىپ باعاتىنى وسى ءتۇس. كىمنىڭ كوشىنىڭ بۇرىن جونەلگەنى، ەڭ الدىمەن، سولارعا سىن. ەنەلەردىڭ شىدامسىزداۋ قازىمىر جاعى قايتا-قايتا تاياقتارىن شوشاڭداتىپ زىركىلدەپ الا جونەلەدى دە، ال سابىرلىلارى جاس ايەلدەردىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي ءۇنسىز باعۋلى.

تۇيەلەر قومدالدى. جۇك ارتىلدى. اجەلەر مەن جاس بالالار مىنەتىن تۇيەلەرگە شىرق اينالا تەكەمەت قور-شالدى. قارۋى قايتا قويماعان سارى قارىن بايبىشەلەر جاۋلىعى قارقاراداي بوپ، الدىڭعى تۇيەگە ءمىنىپ كوش باستايدى.

- ءيا، ءپىرىم!

- ە، ءبىسسىمىللا!

جۇك ارتقان تۇيەلەر ورىندارىنان تۇرا باستادى. كوشتىڭ الدى جونگە شىقتى. قوس قاپتالدا قاز قاتار ءتىزىلىپ، ساۋكەلەلەرى سىلدىراپ، ۇكىلەرى بۇلعاڭداپ قىز-كەلىنشەكتەر بارادى. ەركەكتەر جاعى ءالى اتتارىنا مىنگەن جوق. قۇتتى قونىس بولعان ەسكى جۇرتقا قۇران وقىپ اتتانباق. الاقان جايىلدى، بەت سيپالدى. قونىشقا تىعۋلى قامشىلار قايتادان قولعا الىندى. ءبىرىنىڭ تىزەسىنە ءبىرى تايانىپ اقساقالار ورنىنان تۇردى. ولارعا ىلەسە باسقا ەركەكتەر دە ءدۇر كوتەرىلىپ، اتتارىنا بەتتەدى. جاسى ۇلكەندەر جاعى جول سىلتەيمىز، ءورىس، سۋات بارلايمىز دەپ جەلە-جورتىپ ىلگەرى وزىپ كەتتى. جاستار كوش قاپتالىنداعى قىز-كەلىنشەكتەر توبىنا كەلىپ قوسىلدى. بىرەۋلەرى قارق-قارق كۇلىپ، قالجىڭ ايتسا، بىرەۋلەرى تۇيە ۇستىندەگى ەگدە ايەلدەردىڭ كوزىن الا بەرىپ، كەلىنشەكتەردىڭ ومىراۋىنا جارماسىپ، اش بەلدەرىنە قول جۇگىرتەدى. ءبىر-بىرىنە كوزدەرىنىڭ استىمەن قاراپ، ءۇنسىز سۇقباتتاسىپ كەلە جاتقان بويجەتكەندەر مەن بوزبالالار دا بار. جىگىتتەردىڭ جەلوكپەلەۋ جاعى ۇيقىاشار بولسىن، ات جارىستىرامىز، ورامال بەر، - دەپ تۇستاس جەڭگەلەرىن تاقىمداپ، تىزگىندەرىنە جارماسادى. ورامال سۇراعاندى سىلتاۋراتىپ ەندى كەلىنشەكتەردىڭ ومىراۋىن مىتىپ، مىقىندارىن شىمشىپ، اۋىزبەن ايتا الماي جۇرگەن اڭسارلارىن قولمەن ءبىلدىرىپ جاتقاندار دا كوپ. جاس جىگىتتەردىڭ تەگەۋرىڭدى قولىنىڭ تەنتەك قيمىلدارىنان تاندەرىنە ءبىر سيقىر وت دارىپ، راقات ەنگەن كەيبىر قۋ كەلىنشەكتەر جاندارىنا مايداي جاعىپ بارا جاتقان وسىناۋ وزبىر شەڭگەلدەن تەز ايرىلىپ قالعىسى كەلمەي ۇزاق تايتالاسادى. بوگدە كوزگە سىر الدىرتپاي ءۇنسىز جىميادى. قالىڭ كىرپىكتىڭ استىنان سۇزىلە قاراپ، ومىراۋىن كولكەشتەگەن بولىپ، جىگىت قولىنان قاشقاقتاعانسىپ، جۇپ-جۇمىر بىلەكتەرىن كولدەنەڭ توسىپ، ات جالىنا وڭدى-سولدى سىلق-سىلق قۇلاپ، ونسىز دا سابىرى سارقىلىپ كەلە جاتقان البىرت جاستى ودان سايىن ۇزدىكتىرىپ، ابدەن ارباپ باعادى. قاشان ءوزىنىڭ دە دارمەنى تاۋسىلىپ، اشقاراق جاس ءتان تاعاتتان ايرىلىپ، ءون بويىنا السىزدىك بۋى جۇگىرگەن كەزدە بارىپ، قالتاسىنان ورامال سۋىرىپ، جىگىتكە بەرەدى.

جىگىت كەلىنشەك بەرگەن ورامالدى توبەسىندە تۋداي كوتەرىپ، كوشتىڭ ىق جاق بەتىن الىپ، دۇركىرەتىپ شابا جونەلەدى. تاڭ اتقالى تۇياقتارى قىزىپ كەلە جاتقان وزگە اتتار سوڭىنان قۋىپ بەرەدى. كوك الا جونعا كوتەرىلگەندە، جان-جاقتان شۇبىرىپ شىعىپ جاتقان وزگە اۋىلداردىڭ دا كوشتەرى كورىنەدى. تاي مىنگەن بالالار جاعى ەندى سولاردى قىزىقتاماق بوپ، قۇيعىتىپ الا جونەلەدى. ۇلكەندەر دە: «ە، مىناۋ پالەنشەكەم اۋلى عوي، بارىپ كوشتەرىنە قۇتتى بولسىن ايتايىق»، - دەپ اتتارىنا قامشى باسادى. كوش باسىندا جايلى سارى اتانعا تەكەمەت قورشاپ، كىلەم جاۋىپ جايعاسقان كارى اجە جول-جونەكەي امانداسقالى كەلگەن سالەمشى جاستارعا قورجىننان جىلىك-جىلىگىمەن ەت ۇلەستىرىپ، بالالار جاعىنا باۋىرساق ۇستاتىپ قولىنان ءدام تاتتىرادى. ءاي، اجەكە، يماندى بول! - دەپ، جەل اياق جاستار تاعى ءبىر اۋىلدىڭ ۇلكەنىنەن ءدام تاتىپ قالماققا اتتارىنا قايتادان قامشى باسادى. قىس قونىستان جاز جايلاۋعا قاراي شۇباتىلا كوشكەن تىزبەك-تىزبەك كوشتەردىڭ ارالارى وسىلاي ەرسىلى-قارسىلى الا شابۋىل. قۇدالار اۋلىن اعا-جەڭگەسىمەن بىرگە قوزى كوش جەرگە ۇزاتىپ سالعان. ەڭسەپ جاستايىنان جادىندا جات بوپ قالعان وسى كورىنىستەردىڭ ءبارىن جاڭا كورىپ تۇرعانداي تامسانا قارادى. ادەتتەگى ماناۋراپ جاتاتىن قىر بۇگىن دۇبىرگە تولى. كەۋدەسىندە جانى باردىڭ بارىنە جەلىك بىتكەن. ءبارى دە ءبىر جەردە تاعات تابا الماي، الدەقايدا اسىعىپ، تىپىرشىپ ءتۇر. ماڭ-ماڭ تۇيەلەردىڭ دە اياقتارىنا كوز ىلەسپەيدى; ەنتەلەي باسادى. اق تەكەمەت قورشاۋدىڭ اراسىنان شاقىرايىپ كورىنەتىن اجەلەردىڭ شاڭقاي جاۋلىقتارى الدەقايدا ۇشا جونەلگەلى قاناتىن قومداپ وتىرعان اققۋلاردان اۋمايدى.

كوش - قيمىل-قىبىرى از دالا تىرلىگىنىڭ ابدەن اسىپ-تاسقان مەرەكەسى. جاقسى ورىسكە، جاڭا قونىسقا، جاڭا اسەر، جايساڭ لاززاتقا ىنتىققان سەرگەك كوڭىلدىڭ شاتتىعى. ول كۇنى كوپتەن قوزعالماي، شاۋ تارتىپ، بۋىن-بۋىندارىن سارىسۋ العان سىرقاۋ اياق-قولدىڭ ءوزى ويلاماعان جەردەن تىڭايىپ سالا بەرەدى. كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ ءبىرلى-ۇساقتى كوپ ۋايىمى قاجاپ-قاجاپ قاياۋ تارتقان كوڭىلدەر كوبەلەك قاناتتانىپ، ەلەگىزىپ شىعا كەلەدى. كول-كوسىر داليىپ جاتقان جازعى دالانىڭ ساميان سامالى كوپ تۇرىپ، كونەتوز تارتقان مۇلىكتەن قىس بويى تۇرالاڭقىراپ قالعان قىر تىرلىگىنىڭ بارشا شاڭ-توزاڭىن سىلكىپ قاعىپ، ءتۇۋ-ءتۇۋ الىسقا الاستاپ، بەزدىرىپ جاتقانداي. ەڭسەپ قىر اسىپ بارا جاتقان ۇزىن شۇباق كوشتىڭ سوڭىنا كوزى بوتالاپ كوپ قارادى. سوناۋ ماڭ-ماڭ باسقان تىزبەك-تىزبەك تۇيەلەر وسى وڭىردەن كۇنى كەشە جال-جالدىڭ باسىندا ءتىزىلىپ-ءتىزىلىپ وتىرعان اق جۇمىرتقا عانا ەمەس، ىڭ-جىڭ ءۇندى، دۋ-دۋ كۇلكىنى، ابىر-سابىر قيمىل-قىبىردى، كۇلكى تىرشىلىكتى جىم-جىلاس كوشىرىپ اكەتكەندەي. كوك مايسانىڭ ورتاسىندا تۇيمە جارانىڭ ورنىنداي بوپ اقتاڭداق-اقتاڭداق كونە جۇرتتار جاتىر. سول اق تاڭداق جۇرتتار قۇدىقشى اۋىلدا ەكى-ءۇش ەگدە ەركەكتىڭ قاسىندا، جالعىز قالعان ەڭسەپتىڭ كوزىنە كوپكە دەيىن شوقتاي باسىلدى دا ءجۇردى. قۇدىقشى اۋىلدا ەبىل-سەبىل تىرشىلىك. الاقانداي شۇقىردىڭ اينالاسىنداعى كۇن سايىن بوكسەسى بۇلتيىپ كوتەرىلە تۇسكەن كور تومپەكتەن باسقا كوز قۋانىش تا جوق. كولدەۋ ويدىڭ ورتاسىنداعى قۇرىم كۇركەلەر كول-كوسىر دالادان دا تاسا قالىپتى. ەڭسەپ وسى اۋىلدىڭ شايىن اعارتىپ وتىرعان ورىستەن قايتىپ كەلە جاتقان قاراشا ىنگەنگە قىزىعا قارايدى. مىناۋ جەر شۇقىعان ەكى اياقتى پەندەلەردەن و دا جاقسى. كۇن ۇزاققا الا قىردى اياعى جەتكەنشە شارلاپ قايتادى. ءبىر كەزدە بۇل توڭىرەكتە دە دۋ-دۋ ءومىر بولعانىن سەزدىرەتىن كوكتەمگى قۇمالاقتار ابدەن كۇن جەپ قۋرادى. ەڭسەپ پەن بۋرىل اتتىڭ ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا سەندەلگەن سوقپاق سۇرلەۋلەرىنىڭ سۇلباسى جوعالدى.

ەڭسەپ قولىنا كۇرەك الدى. بالاۋسا بۇلشىق ەتى تاستىڭ استىنا ءتۇسىپ جانىشتالىپ قالعانداي; ال-سال قارى سالدىراپ بەلى تالعاندا، كۇڭىرسىك ءيىستى، قىر ءشوبىنىڭ كەرمەك ءدامى تاڭدايىنا تاتىماي ەنەسىنىڭ جىپ-جىلى باۋىرىنا، بال تاتىعان ساۋمال سۇتىنە اڭسارى اۋىپ، كوزى قاراۋىتىپ، زارلانا بوزدايتىن قاراشا ىنگەننىڭ جاڭا سۋالتقان بوتاسىنداي ەڭسەپتىڭ دە ەسىنە كۇنى كەشەگى بوستان شاعى ءتۇسىپ، باسى مەڭ-زەڭ تارتىپ، كوزىنىڭ الدىن قويمالجىڭ بۋالدىر كولكەشتەيدى. ەنەسىنىڭ بال ەمشەگىنەن تورىققان قاراشا بوتا بوزداي-بوزداي سۇلدەرى قۇرىپ، وزەگىن تىزىلداتا جالاعان اشتىقتىڭ ارانىن قايتارماق بوپ، ۇلپا تۇمسىعىن شايانداي شاعىپ جولاتپايتىن جەكسۇرىن جانتاققا امالسىز باس قويادى. جالعىز قاراشا بوتا ەمەس، ىندىگەشتەن-ىندىگەشكە ءشوپ-شوڭگە سۇيرەتكەن قۇمىرسقادان باستاپ بارشا تىرشىلىك يەسى، قاي سيقىردىڭ قۇدىرەتى ەكەنىن كىم ءبىلسىن، اۋەلدە دە ءوزى تىلەنىپ كەلمەگەن جارىق جالعاننان وزدىگىمەن كەتە الماي، ىشىنەن ەشتەڭە وتپەسە، شوق تۇسكەندەي جالاپ شىداتپايتىن قۋ وڭەشتىڭ كۇيتىن كۇيتتەپ تىربىنىپ باعادى. ەڭسەپ ەندى ءار نارسەگە الاڭعاسارلانباي، سول كۇللى تىرشىلىك يەسىنىڭ ءبارى سەكىلدى ءوز قامىن ءوزى جەيتىن جاسقا جەتتى. سوندا ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ەنەسىنە جامىراپ كەتپەسىن دەپ، كۇنى بويى تەمىر قازىقتى شىرق اينالىپ شىعا المايتىن ارقانداۋلى قاراشا بوتاداي نە قورلىقتى كورسەڭ دە، نە سۇمدىقتى باستان كەشسەڭ دە، جان-جۇيەڭدى جادىراتقان ءتاتتى قيال، اڭسار ارماننىڭ بارىنەن ادىرا قالىپ، ماڭدايىڭدى تاۋعا ۇرىپ، تاسقا سوقساڭ دا ءوزىنىڭ تىلەنىپ كەلمەگەن، كەلگەسىن ەش تىلەگىڭدى قابىل قىلمايتىن كەر تاعدىردىڭ تاستاق تار قويناۋىنا قىزىل وڭەشىڭنەن قىلعىنا بايلانۋ ما؟.. وسى ءبىر زۇلماتتىڭ ءسۇر جەبەسىندەي وقىس ساۋال ەڭسەپ العاش رەت ىندىگەشتىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ، توپىراق ارشىپ، مامىقتاي مايسا الاقانى كۇلبىرەپ ءىسىپ، تىز-تىز اشىتىپ، كۇرەك ۇستاتپاي تۇڭعىش رەت ءتۇڭىلىپ، كۇرسىنە كۇيزەلگەن كۇنى ويىنا ورالعان دا، بالعىن كوكىرەكتىڭ بارشا بالاۋساسىن جاپىرا جايپاپ، جەرمەن-جەكسەن قىپ كەتكەن-ءدى. سوندا ەڭسەپ شۇقىردىڭ تۇبىندە كۇرەگىنە سۇيەنىپ ۇزاق تولعانعان-دى. بىراق جاۋاپ تابا الماعان-دى. كوڭىلدىڭ ءبىر قالتارىسىنان سىمپ ەتىپ شىعا كەلگەن سول ءبىر سۇمپايى ويدان قاتتى شوشىنعان-دى. ەندى، مىنە، جەر ورتاسىنا كەلدى. بالا ەڭسەپتىڭ باسىن قاتىرعان شىتىرمان ساۋالعا ءالى جاۋاپ تاپقان جوق. الدە ءومىر ءسۇرۋ دەگەننىڭ ءوزى دە الگى ءبىر ءازازىل ساۋالعا جاۋاپ تابا الماي باس قاتىرۋ ما؟ نە دە بولسا، وسى ءبىر سۇراقتى تۇبەگەيلى تولعاپ، تۇبىنە جەتۋگە ءالى كۇنگە مۇرشاسى بولماي كەلەدى. قولىنداعى كۇرەكتىڭ شولاق سابى ماڭدايىنا قاتتى باتتى. جالما-جان باسىن كوتەرىپ الدى. مانا كەلىپ تۇسكەن ەمەن كۇبىنىڭ ءالى تولماعانىن كوردى. سۋسىپ قۇلاعان قيىرشىق تاستى كۇرەپ سالا باستادى. ەمەن كۇبى تولدى. قىل ارقاندى جۇلقىلاپ جوعارىعا بەلگى بەردى. ءشۇم پىلدەپ تولعان ەمەن كۇبى ءتۇۋ سوناۋ توبەدەگى ينەنىڭ جاسۋىنداي ساڭىلاۋعا قاراي سىرعاناي جونەلدى. ەڭسەپ كۇرەگىنە ماڭدايىن تىرەپ، قايتادان ويعا شومدى.

اۋەلى قولعا ءمۇيىز بىتەدى. سوسىن كۇنى كەشە ال-سال بوپ الدىرتپاي جۇرگەن بالعىن بۇلشىق ەت، قاتىندار كەرەگەنىڭ كوزىنەن قازىققا وراپ تارتىپ شيراتقان قىل ارقانداي بوپ شيىرشىق اتادى. قاتايىپ، قاتىگەز تارتقان بۇلشىق ەتپەن بىرگە كوڭىل دە بەكيدى. الدىمەن ارماننىڭ اياعىنا تۇساۋ تۇسەدى. ەڭسەپ قۇدىق قازۋدا اجەپتاۋىر ءجون ءبىلىپ قالدى. باستاپقى كەزدە توپىراق شىعارۋعا كومەكتەسىپ ەدى، ەندى قۇدىققا تۇسىرۋگە دە جارادى. اركىمنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، قۇلاعىنان سيپاعانعا قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ ءماز-مەيرام بولاتىن بالا كۇشىك، قوراعا بايلانعان سوڭ ىرىلداپ ايبات كورسەتكەنىنەن، ابايسىز سيراقتارعا ازۋى تيگەنىنەن ءلاززات الماي ما؟ ەڭسەپ بۇرىن قاشاقتاپ جۇرگەن ونەرىنە كەم-كەمدەپ ءدام تاتقان سايىن قۇنىعا ءتۇستى. ۇلكەندەر: «انانى ءوزىڭ ىستەي عوي، مىنانى ءوزىڭ ىستەي عوي»، - دەگەن سايىن ءبىر ماساتتانىپ قالادى. ادام الدانا بىلمەسە، كەپ-كەلتە عۇمىرىندا باسىنان كەشىرەتىن سان-ساپات تاۋقىمەت پەن ازاپقا ءبىر كۇن دە توزە الماس ەدى. كوڭىلدىڭ قورعانىشى - الدانىش. ادام ارماندايمىن دەپ ءجۇرىپ الدانۋمەن بولادى، الدانىپ ءجۇرىپ-اق تالايدى بىتىرەدى. ەڭسەپ ەمەن كۇبىنى ءبىر ءوزى تارتىپ شىعارا العان كۇنى توبەسى كوككە جەتتى. ەكى قارى تالىپ، بۇلشىق ەتى سوزىلعان سايىن كەشە كوزىنە جاس كەلسە، بۇگىن كوڭىلىنە جەل بىتەتىن بولىپتى.

كور اۋزىنداي كىشكەنە شۇقىردىڭ اينالاسىنداعى قىزىل تومپەشىك بىرتە-بىرتە قوڭىرايدى، سوسىن سۇرعايدى، كۇلگىن تارتتى، اقىرىندا ەمەن كۇبى جەر استىنان قيىر توپىراق، جەنتەك ساز ەمەس، قويمالجىڭ لاي الىپ قايتتى. كۇبى تۇبىندەگى لاي سۇيىلا ءتۇستى. توپىراق شىعارىپ تۇرعاندار ەمەن كۇبىنى قايتا تاستاعاندا شۇقىردىڭ ەرنەۋىنە جاتا قالىپ، تىڭ تىڭدايدى. ەمەن كۇبى بارىپ جەتكەندە، ءتۇۋ سوناۋ زىمىران ءتۇبى ەمەسكى شىلپ ەتە قالادى. كەنەت قىل ارقان ءدىر-ءدىر ەتتى. توپىراق شىعارىپ تۇرعاندار قۇدىقتىڭ اۋزىنا جەتكەنشە بارلىق لاي تۇبىنە شوگىپ، بەت جاعىنا مولدىرەپ سۋ تۇنعان ەمەن كۇبىنى توگە سالدى دا، بىلاي الىپ قويدى. جالما-جان قوسشى بالانى جۇمساپ، انادايدا جايىلىپ جۇرگەن سارى اتاندى الدىرىپ، شىعىرعا جەكتى. قۇدىققا ۇشىن تۇزاقتاپ شىعىر ارقان تاستالدى. سارى اتان بىق ەتىپ ورنىنان تۇرىپ، كۇندەگى ۇيرەنشىكتى سۇرلەۋىنە ءتۇسىپ، تارتا جونەلدى. ورتاسى كەز اعاش دوڭعالاقتى سىقىرلاتىپ قىل ارقان جىلانداي جىلجىپ كەلەدى. اقىرى ونە بويى بالشىق-بالشىق قۇدىقشىنىڭ ءوزى دە كورىندى. قۇدىقتىڭ اۋزىندا تۇرعاندار ونى ەكى قارىنان دەمەپ، شىعارىپ الدى.

قۇدىقشى شۇقىردان اۋلاققا، قۇرعاعىراق جەرگە بارىپ جۇرەلەپ وتىردى. شاقشاسىنان بارماعىنىڭ باسىنا ناسىباي ءۇيدى.

جىگىتتەر قۇدىق تۇبىنە قايتادان كۇبى سالدى. ول بۇل جولى ورتا بوكسە بوپ قايتتى. ءوڭى ءالى كوگىستەۋ. لاي سۋعا جاپا-تارماعاي قولدارىن سالىپ، الاقاندارىمەن ءىلىپ الىپ، اۋىز شايىپ كورىستى. ءالى دە توپىراق تاتىپ ءتۇر. اششى-تۇششىسىن ەشكىم جىعا ايىرا العان جوق. كەشكى سالقىنعا ەتى شىمىرىگىپ، قالتىراپ كەتكەن قۇدىقشى ورنىنان تۇرىپ، قوسقا بەتتەدى. بىلايعى جىگىتتەر دە سوڭىنان ىلەستى. تاباداعى قىزىل شوققا بوكسەسىن تىعىپ، ىزىڭداي اندەتكەن شۇناق شۇمەك جەز شاينەكتىڭ كۇرەڭ شايى كۇنى بويى دامىل كورمەگەن قۇدىقشىنىڭ دەنىن جايىپ بارادى. شىنى اياقتىڭ بەتىندە شاشىراپ جۇرگەن قۋىرعان بيدايدى ەرنىمەن ءبىر-بىرلەپ قۋالاپ وتىرىپ سوراپتاعان تالقى شاي تەر شىعارادى، تەرمەن بىرگە ونە بويىن جەرگە ءسىڭىرىپ بارا جاتقان ءزىل دە تارايدى.

داستارقان جينالادى. قالجىراعان قۇدىقشىلاردىڭ اۋزى اڭگىمەگە ەندى قيىسادى. جەر تۇبىنەن قوزعالعان اڭگىمە ءسىرا جوق. ەندى نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن قامداعان شارۋا جايى. ەرتەڭىنە ءبارى تاعى دا قۇدىق باسىنا جينالدى. ەمەن كۇبىنى جالما-جان قۇدىققا سالدى. كۇندەگىدەي قاتتى جەرگە ءتيىپ تىق ەتە قالعان جوق، كۇمپ ەتە ءتۇستى. سۋى ابدەن تۇنعان. قۇدىقشى ەمەن كۇبىنى قوس قولداپ اپ، باس قويىپ ەدى، سۋى تۇششى. ەندى جىگىتتەر ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى جۇلىپ الىپ ءىشىپ جاتىر. ەرنى كەزەرگەن الا تاعاناق قىردىڭ تاعى ءبىر جەرىنەن سۋ شىقتى. وعان ەڭ اۋەلى قۇرىم كۇركەلى قۇدىقشى اۋىل قۋاندى. سۋ شىققاسىن قۇدىقشىلاردىڭ قيمىلى تىپتەن تەزدەپ كەتتى. قۇدىقتىڭ توڭىرەگىندە شاشىلىپ جاتقان توقاش سياقتى تىعىرىق تاستاردى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن ءورىپ قالاپ، سوناۋ كوك تاس قاباتقا جەتكەنشە شەگەندەپ تاستادى. سوسىن تەبىن سۋ قايتا قۇيىلماسىن، مال-ءمۇل ءتۇسىپ كەتپەسىن دەپ، شىرق اينالدىرا ايكەل سالدى. سار كەمىك تاستىڭ ورتاسىن ويىپ استاۋ ورناتتى.

جاڭا قۇدىقتىڭ سۋىن ەڭ اۋەلى قاراشا ىنگەن مەن قاراشا بوتا كەلىپ ءىشتى. ساسكە شاماسىندا ماڭايداعى ەلدىڭ ورىسكە شىققان ساۋىن تۇيەلەرى، قۇدىقشىلار قوسى وتىرعان شۇقىر سايدىڭ ەرنەگىنە شىعا كەلىپ، كۇندە قۇرىم كۇركە عانا تۇراتىن تەپسەڭگە ەدىرەيە قاراستى. تاس استاۋداعى مولدىرەپ جاتقان سۋدى كورىپ، كوزدەرىنە سەنەر-سەنبەستەرىن بىلمەي اڭىرايىپ تۇردى دا، نە دە بولسا بارىپ بىلەيىك دەگەندەي بۇلكىلدەي جونەلدى. تاس استاۋعا مويىندارىن سالىپ، سىرپ-سىرپ سوراپتاپ ۇزاق تۇرىستى. سوسىن ەكى ءبۇيىرىن قامپيتىپ، تەڭسەلە باسىپ، ورىسكە تارتتى. كۇندە تاس توبەدەن قيقۋ سالىپ وتە شىعاتىن ءبىر توپ بۇلدىرىق استاۋ باسىنداعى قارا-قۇرانىڭ ازايعانىن توسىپ، تەپسەڭنىڭ توبەسىنەن شىرق ءۇيىرىلىپ شىقپاي ءجۇر. ءتۇس اۋا الىس سۋاتقا سۋىت جول تارتقان ءبىر ءۇيىر قاراقۇيرىق ەرنەكتىڭ باسىنا شىعا كەلدى دە، اڭ-تاڭ تۇرىپ قالدى. سوسىن قىبىر-قىبىر قيمىلداپ جۇرگەن ادامداردى، قۇرىم كۇركەنى، ەسىك الدىندا موسىداعى قارا شاينەكتىڭ استىندا لاپىلداي جانىپ جاتقان وتتى كورىپ، دۇركىرەي قاشا جونەلدى.

ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قۇدىقتىڭ اينالاسىندا ءتۇن قاراڭعىنى پايدالانىپ كەلىپ، استاۋدان سۋ جالاعان كۇزەن، قارساق، قوياننىڭ ءىزى تولىپ كەتىپتى. كۇنى كەشە الا قىرداعى نە باس كوتەرتپەس وتى، نە باس ساۋعالايتىن كولەڭكەسى جوق تاپ وسى ءبىر تايپاق تەپسەڭگە مويىن ءبۇرماي اينالىپ وتەتىن بارشا تىرشىلىك يەسى وعان اڭسارلارى اۋىپ، جەر تۇبىنەن ادەيى ىزدەپ كەلەتىندى شىعاردى. جىلماعاي دوڭدەگى ۇرى تەپسەڭ تالاي ساناعا مىقتاپ ورناپ، تالاي كوزگە جەر تۇبىنەن مەن مۇندالاپ تۇراتىن نىساناعا اينالادى. بەلگى بەدەرى از تۇلدىر قوڭىر دوندە جان-جاقتان سوعان شۇبىرعان تارام-تارام سۇرلەۋ-سوقپاق ءتۇستى. الا قىردان ءبىر ۇرتتام سۋ تاتا الماي الاسۇرىپ، ابدەن قاتالاعان تىرشىلىك يەلەرى كوزى قاراۋىتىپ، ميى زەڭىپ كەلىپ باس قوياتىن سۇلاما دوڭدە جاڭعىز بۇلتيعان وسى ءبىر ايكەلدى قۇدىق اجال اۋزىندا سۇلق جاتقان شالا-جانسار دەنەنىڭ توسىندەگى ءالى سۋالا قويماعان سىڭار ەمشەك سياقتى.

ەڭسەپتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي ءجۇر. ەرتەلى-كەش قۇدىق باسىنان شىقپايدى. استاۋدىڭ ەرنەۋىنە قونىپ، تاماعىنىڭ استى بۇلك-بۇلك ەتىپ، سۋ ىشە باستاعان تورعايلاردى قىزىقتايدى. توكەن باي ءۇش كۇن وتكەن سوڭ كەلدى. قاسىندا ايعىر توپ ادام. مويىندارىن سوزىپ قۇدىقتىڭ تۇبىنە ءۇڭىلىپ، شەگەن تاستاردىڭ قالاي ورىلگەنىن كوردى. شىعىر تارتقان اتاننىڭ جالعىز اياق سۇرلەۋىنىڭ قانشا قادام ەكەنىن ولشەدى. ءبىر تۇنگە قانشا استاۋ سۋ ونەتىنىن سۇرادى. قاۋعامەن سۋ تارتقىزىپ الدىرىپ، ءدامىن تاتىپ كوردى، بەتى-قولدارىن جۋدى. توكەن بايدىڭ اتقوسشىلارى جاڭا قۇدىقتى جابىلا ماقتادى. قۇددى وسى قۇدىقتى سول قازىپ شىعارعانداي اۋىزدارى جالپىلداپ بارلىق قوشامەت-قولپاشتى توكەنگە ايتىپ جاتىر. كوڭىلى وسكەن باي ەرتەسىنە ءدارجاننىڭ الدىنا قۇدىق اقى مالىن سالىپ بەردى. سول كۇنى ءتۇس قايتا قۇدىقشىلار قوسىن ەكى تۇيەگە ارتىپ اۋىلدارىنا، بالا-شاعالارىنا قايتتى. ەڭسەپ شۇڭقىر ويدىڭ ورتاسىندا قالىپ بارا جاتقان كەشەدەن بەرى «توكەن قازدىرعان» اتانعان جاڭا قۇدىققا قيا الماي كوپ قارادى.

ول ءدارجان اعاسىنىڭ قاسىندا ءۇش جىل ءجۇردى.

ەڭسەپ ءوزى العاش رەت قۇدىقتى بوكەن بايعا قازدى. قاراش اۋلىنا جيەندىگى بار جاس مىرزا اكەسىنە اس بەرمەكشى ەكەن. اتاقتى بايدىڭ اسىن بۇرىننان بەلگىلى سۋاتتاردىڭ قاسىندا بەرمەي، تۋسىراپ جاتقان سونى جەردە وتكىزىپ، سول ماڭايدى «پالەنشەكەڭنىڭ اسى وتكەن جەر» اتاندىرماق ويى بار بوپ شىقتى. سوعان ادەيى قۇدىق قازدىرماق بوپ، ناعاشىلارىنا قوناققا كەلدى. قاراشتىڭ ۇلكەندى-كىشىسى جيىلىپ: «كاسىبىن ەندى باستايتىن بالا ەدى، ءسىزدىڭ تۇقىمداي ىرزىقتى بولار ما ەكەن، بۇل قۇدىقتى ەڭسەپجانعا قازدىرساق قايتەدى» دەپ قولقا سالدى. بوكەن باي اكەسىنە استى ءارى تۇياق تيمەگەن سونى، ءارى ات شاپتىرۋعا لايىق جازىق، ءارى تۇششى سۋ شىعاتىن توپىراعى اسىل جەردە وتكىزبەكشى. بۇل شارۋاعا قاراش اۋلەتىنىڭ اقساقال-قاراساقالى تۇگەل جۇمىلدى. ىرگە باعىپ قالعان قۇر سۇلدەر شالدار دا ورىندارىنان تۇرىپ اتاقتى بايدىڭ اسى وتۋگە لايىق جەر قارادى. ءدارجاننىڭ ءۇيى كۇنى-ءتۇنى ءماجىلىس. اقىرى ءبارى وڭشەڭ تۇششى سۋ شىعاتىن «قىرىق استاۋ» اتانعان وردالى قۇدىقتىڭ ۇستىمەن وتەتىن تايپاق قولاتتىڭ كۇنباتىس قۇيرىعىن قولاي كوردى. وردالى قۇدىقتان ەكى كوشتىك جەر. جىلميعان جازىق كەنەت ءسال ەڭىس تارتادى دا، قايتادان تاقتايداي تەگىس بوپ قايقايىپ كەتەدى. سىرت كوزگە قاپەلىمدە بايقالار-بايقالماس ويپاڭ جۇلگەنىڭ بويىن قاراشتىڭ باس كوتەرگەندەرى بەس كۇن بويى ارمانسىز شارلاپ شىقتى. انا جەرگە بارىپ تا، مىنا جەرگە بارىپ تا توپىراعىن قارايدى، ءشوپتىڭ تامىرىن قازادى، ءيىسىن يىسكەيدى. ەڭ سوڭىندا، بوكەن بايدىڭ ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسىن الدىرىپ، بىرەسە تەكىرەكتەتىپ ايداپ ءوتىپ، بىرەسە شاپتىرىپ كوردى. قالىڭ جىلقى تاسىر-تۇسىر شابا جونەلگەندە، اقساقال شالدار جاتا-جاتا قالىپ، جەرگە قۇلاقتارىن توسىپ، تىڭ تىڭدايدى. - كەۋەك جوق. كەۋەك بولسا دۇسىرگە جاڭعىرىعىپ، دۇڭكىلدەپ كەتەر ەدى.

- سازى الىس بىلەم، تۇياقتىڭ ءۇنى تۇنشىعىپ شىعادى ەكەن.

- «قىرىق استاۋمەن» ەكى ورتادا نە سور، نە كەبىر جوق، قارا جون.

- شوبىنە قاراسايشى، شىلدەنىڭ ورتاسىندا دا بالاۋسا تاتيدى. استىندا سور بولسا، ەندىگى تامىرى كۇيىپ كەتەر ەدى عوي.

ەڭسەپ اقساقالداردىڭ كەۋ-كەۋ اڭگىمەسىن ەلىگە تىڭداعانمەن، كوبىنە ەشتەڭە تۇسىنە قويعان جوق. ۇلكەندەر كەڭەسە-كەڭەسە كەپ اقىرى الا بوتەن ۇيلىعىپ وسكەن قالىڭ جانتاقتىڭ اراسىنا قازىق قاقتى. بوكەن باي قازىقتىڭ ۇستىنە ءۇي تىكتى. قاسىنا تاعى دا ءبىر-ەكى قاراشا ءۇي قوندىردى. سوسىن ەكى اۋىلدىڭ شالدارى قازىقتى شىرق اينالا ءتىزىلىپ وتىرىپ، قۇران وقىپ، بوكەن باي مەن ەڭسەپكە باتالارىن بەردى. قوڭىر مارقانىڭ باسىن مۇجىگەن سوڭ، اقساقالدار اۋىل-اۋلىنا تارادى. قاسىندا ءتورت-بەس جىگىت قولعابىس-شىمەن ەڭسەپتىڭ ءوزى قالدى. اۋىق-اۋىق ءدارجان سوعىپ، حال-جاعدايدى سۇراپ، اقىل ايتىپ كەتەدى. ەڭسەپ بەس قانات بوز ءۇيدىڭ قاق ورتاسىندا قازىق تۇرعان جەردەن قۇدىق قازا باستادى. قاشان توبەسىنەن كۇن تۇسپەيتىن تەرەڭدىككە جەتكەنشە، كيىز ءۇي تىگۋلى تۇردى. باي اۋىل ەت پەن قىمىزعا كەندە قىلعان جوق. بارىنشا ساقي اتانۋعا تىرىساتىن بوكەننىڭ ءوزى دە ات قۇرعاتقان ەمەس، قاراشتىڭ اقساقالدارى ءبىرازدان سوڭ قايتادان كەلگىشتەۋدى كوبەيتتى. قۇدىق تۇبىنەن شىعىپ جاتقان توپىراقتى الاقاندارىنا جازىپ قارايدى. كەلگەن سايىن باي اۋىلدىڭ بال قىمىزىن ءسىمىرىپ ءىشىپ، باستارىن يزەپ، باعىت جاقسى دەپ كەتەدى.

ءدال ءۇش ايدا، كۇزەم ءجۇن ەندى قىرقىلىپ بىتكەندە ەڭسەپ قۇدىقتى قازىپ ءبىتىردى. تۇبىنە جاقىنداعاندا تۋىرلىق كوك ساز كوبەيىپ كەتىپ ءبىر قورقىتىپ ەدى، ءبىرازدان سوڭ قالىڭ ساز تاۋسىلىپ، قايتادان قايىر شىقتى. قايىر قيىرشىقتى قايتا-قايتا ەرنىنە تيگىزىپ كورەدى، تۇششى سياقتى. ءالى دە قازا ءتۇستى. سۋسىما قيىرشىق قالىڭداپ كەتىپ، قۇلاپ تۇرماي ما دەپ كۇدىك الىپ ەدى، شىقىلداعان قاتتى تاسقا اينالدى. كوك تاستى قىرناپ ويىپ كەلە جاتقان-دى;. ءبىر كۇنى وڭ جاق شىنتاعىنىڭ تۇسى مۇزداپ قويا بەردى. جالما-جان سۇيمەندى تاستاي بەرىپ، سيپالاپ كوردى، الگى جەر ءبىر ءتۇرلى تەرشىپ تۇر. سۋ جاقىن. وسى ماڭايدان تەسىپ شىعۋى مۇمكىن. ول قۇدىقتىڭ سىز قابىرعالارىن شىر اينالا سيپاپ شىقتى. دىمقىلدىڭ قاي جەردە مول ەكەنىنەن سۋدىڭ ۇلى جوباسىن ءبىلدى. سۋ اتىپ كەتەدى-اۋ دەگەن كۇدىگى از قابىرعانى بويلاپ، قازا تۇسپەكشى. كوزدى سوسىن بارىپ اشادى. سوندا سۋ قۇدىقتىڭ تۇبىنە مول جينالادى; جوعارىدان تۇسكەن تاس، كەسەك كوزدى بىتەپ تاستاي المايدى.

ەڭسەپ ءالى دە ءبىر قۇلاشتاي قازىپ ەدى، تاعى دا ءبىر تۇستان سۋ تامشىلادى. ەكى يىعىنا، ومىراۋىنا مۇپ-مۇزداي قورعاسىن تامشىلارى تامىپ-تامىپ كەتەدى. ەڭسەپ سۋدىڭ جوباسى بىلىنگەن تۇستىڭ تاسىن كوپ قوزعاماي، قاشقاقتاپ، تەرەڭدەپ قازا بەردى. كەنەت سۇيمەن جاپ-جازىق تاقتاي تاسقا ءتيىپ، شاق-شاق ەتە قالدى. جان-جاقتان جاڭبىر سەبەلەگەندەي تامشى كوبەيدى. ەڭسەپ بۇدان ءارى تەرەڭدەي بەرسە، سۋدىڭ استىندا قالار ءتۇرى بار. وسى جەر سۋدىڭ كوزى-اۋ دەپ جوبالاعان جەرلەردىڭ تاسىن قوزعاپ، شۇقىپ-شۇقىپ كوردى. ءبىر جەردەن مانادان بەرى جولىنداعى قارا تاستى تەسىپ وتە الماي، جاقپار-جاقپاردان تىرس-تىرس تامىپ تۇرعان مۇزداي سۋ ساۋ ەتە ءتۇستى. ءبىر كوز تابىلدى.

ول ەندى ەكىنشى شىنتاعىن مۇزداتىپ تۇرعان تۇستى ارشىپ ەدى، و جەردەن دە سۋ تەسىپ شىقتى. ەكى كوزدەن اققان سۋ قۇدىقتىڭ تابانىنداعى تاقتاي تاسقا شالپ-شالپ قۇيىلىپ جاتىر. سول ءبىر شالپ-شالپ دىبىس، بۇل قاشان قۇدىقتىڭ اۋزىنا جەتكەنشە قۇلاعىنان كەتكەن جوق. جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى دە سول دىبىسپەن بىرگە شىعىپ تۇرعانداي. مىناۋ مەڭىرەۋ قارا جەردىڭ قوينىندا قامالىپ تۇرعان جەرىنەن بۇل بوساتىپ جىبەرگەن مىڭداعان تامشى، تۇڭعيىق تۇبىنە جامىراسا اعىپ، جارىسا قۇيىلۋدا. تاقتاي تاستى دۇسىرلەتە جونەلگەن قوس تۇتەك اعىن جەتى قات جەر استىنان تىرشىلىك دابىلىن قاعىپ جاتقانداي. اسقا التى كۇن قالدى دەگەندە جاڭا قۇدىق شەگەندەلىپ ءبىتتى. ويداعى-قىرداعىنى تەگىس دۇرلىكتىرگەن اس ءوتتى. كوپتەن بەرى قۇدىقشىنىڭ قۇرىم قوسىنان كوپ الىسقا ۇزاپ شىقپاعان ەڭسەپ تە ءبىر جەلپىنىپ قالدى. ادام پاقىر تالاي نارسەگە ۇيرەنىسكەنمەن، تاپ قارا جەردىڭ استىنا ۇيرەنىسە الماقشى ەمەس. ول ازدى-كوپتى زەينەتىنىڭ قاسىندا، ەل-جۇرتىنىڭ ورتاسىندا قۇدايدىڭ جارىق كۇنىن كورىپ، جۇپار اۋاسىن جۇتىپ جۇرگەندە قاي-قايداعىنى ويلاپ ۋايىمعا باتادى. سونداي كەم تاعات، كەم قاناعات جاندى جارىق دۇنيەگە جاراتىلعان جۇمىر باستى پەندەنىڭ قاي-قايسىسى دا، اياعىنىڭ استىنان شايانشا شاعىپ جاتقان سىز توپىراق تا جەتى قات جەردىڭ استىنا، مەڭىرەۋ تۇڭعيىققا كۇن سايىن تىرىلەي ءتۇسىرىپ قويعان سوڭ نە جورىق!

قۇدىقشىنىڭ جالعىز سەرىگى - ۇرەي. ونى جان-جاعىنان انتالاپ تۇرعان سىز قابىرعالار دا، ءتۇۋ توبەدە جىلتىراپ، ەكى كوزىن ءتورت قىلىپ، وزىنە تەلمىرتىپ قويعان بولماشى ساڭىلاۋ دا، اياعىنىڭ استىنان شايانشا شاعىپ جاتقان سىز توپىراق تا قورقىتادى. وسىنشا ازاپتانىپ قازعاندا ءجوندى-سۋ شىقسا جاقسى، ال سۋدىڭ كىندىگى ءبىر كوش ءبۇرۋ قالۋى دا مۇمكىن عوي. شىقسا دا، اششى بوپ شىعا ما، تۇششى بوپ شىعا ما؟ قۇدىقشى سان-ساپات جەر شۇقىپ، سان رەت سۋ شىعارسا دا، ءومىر بويى الدەنەگە سەزىكتەنۋمەن، وزىنە-ءوزى سەنبەۋمەن وتەدى. قازباس بۇرىن ابدەن تاپتەشتەپ، تاپ وسى ارانىڭ كۇمانى جوق دەپ قازىق شانشىعانمەن، جەر استىنا كىسى بويى ءتۇسۋى-اق مۇڭ، قالىڭ كۇدىك قايتادان قاماپ الادى. ەندى سول كۇدىگى جەر استىنا ءبىر ەلى تەرەڭدەگەن سايىن وسە بەرەدى. ەكى شۇقىپ، ءبىر قاراعان ميمىرت جۇمىس قانداي جۇيكەنى دە ءجۇنجىتىپ، قانداي جۇرەكتى دە قارالاي كۇپتى قىلىپ بىتەتىن بولسا كەرەك. ماڭىنان ءتىرى جاننىڭ نە كوزىن كورمەي، نە ءسوزىن ەستىمەي، ءبىر ءوزى تىرباڭداي بەرەتىن جالعىزدىق پەن ەشتەڭەنى انىق كورە الماي پۇشايمان بولاتىن سۋ قاراڭعىلىق جىگەرىن ۇستارامەن قىرناعانداي، كۇن ساناپ تيتىقتاتا تۇسەتىن ءتۇرى بار. قۇدىقشى نەعۇرلىم كوپتى كورىپ، جەر ورتاسىنا جاقىنداعان سايىن سولعۇرلىم كۇدىكشىل، نەعۇرلىم قۇدىقتىڭ تۇبىنە جاقىنداعان سايىن سولعۇرلىم ۇرەيشىل بولىڭقىرايتىن سەكىلدى. ال ەندى سۋ انە شىعادى، مىنە شىعادى دەيتىن كۇندەرى ول تۇڭعىش رەت تولعاق قىسقان اناداي، بۇدان ءبىر اي بۇرىن، ءبىر اپتا بۇرىن، ءتىپتى كۇنى كەشە قۋانعانىن اتىمەن ۇمىتىپ، ءومىر بويى ءولىم اۋزىندا جۇرگەن كىسىدەي ءوڭ-سۇرى قالماي، قورقىنىش قۇشاعىنا ءبىرجولا بەرىلەدى. ءبىر جىل عانا بۇرىن كوكىرەگى الىپ ۇشىپ، نەبىر ءتاتتى قيالدارعا بوكتىرگەن قۋانىشى ەندى كەپ تابان استىنان قۇردىمعا قۇلاتاتىنداي، شوشىنا ۋايىمدايدى. باياعى ءتاتتى ارماننىڭ ءبارىن ەرسى كورىپ، ءوزىن ەسىرىك سانايدى. ءاۋ باستا وسىنشا قاۋىپ-قاتەردىڭ بارىن كورمەگەن-بىلمەگەن جەلبۋازدىعىنا ولەردەي ىزالانادى. تەك وسى جولى ءىسى وڭعا باسىپ، ويلاعانىنداي بولىپ شىقسا، ەندىگارى مۇنداي ءىستىڭ ماڭىنان جۇرمەۋگە ىشتەي انت-سۋ ىشەدى.

ەڭسەپ تە ءوزى قايلالاپ تەسكەن تاس قۇرساۋدىڭ ورتاسىنا تۇسكەن سايىن يمانىن ءۇيىرىپ ءتۇسىپ، جارىق دۇنيەگە ءار شىققان سايىن ءتاۋبا ايتىپ شىعاتىن-دى. بىراق قۇدىقتى قازىپ بىتىرگەندە ءون-بويىنداعى كۇش-قۋاتى تۇگەل سارقىلعانداي بوپ، جەر استىنا ەندى بەتتەمەستەي تاۋى شاعىلىپ شىقسا دا، ارادا بەس-التى اي وتەر-وتپەستە تاعى دا قۇرىم كۇركە تىگىپ، تاعى دا جەر شۇقىپ جاتادى. كۇنى كەشە جىگەرىن قۇم قىلعان قاراڭعى شۇڭقىرعا قايتادان جەتەلەپ الىپ كەلگەن ءازازال كۇشتىڭ اتى نە ەكەنىن ول كەزدە ەڭسەپتىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن. كەلە-كەلە ءتۇسىندى. ءبىرىن-ءبىرى جاقسى مەن جامانعا ءبولىپ، جاعالاستىرىپ قويعان مىنا دۇنيەدە بوتەننىڭ اۋزىنان شىققان جىلى ءسوز، قوشامەت-قولپاش ءالى ارىنى قايتا قويماعان ارعىماق اتقا قاتتى تەبىنگەن ۇزەڭگىمەن بىردەي ەكەن. ال ول كەزدە ادام پاقىردى تاۋعا ۇرىپ، تاسقا سوقتىراتىن ايار الدانىشتىڭ ءالى ارىنى مۇقالماعان ارعىماق كەزى ەدى. قوشامەت-قولپاش اتتى ايار ەڭسەپتى قارا جەردىڭ استىنا تالاي رەت تىرىلەي ءتۇسىردى. ول اۋەلى قۇدىق قازىلىپ بىتكەندە ەستىگەن ەل-جۇرت تۇگەل قۋانادى ەكەن دەپ ويلايتىن-دى. بىرتە-بىرتە ول ويىنىڭ قاتە ەكەنىنە كوزى جەتتى. ءار شىنىراۋ بىتكەن سايىن الدىنا مال تۇسسە، ارتىنا ءسوز ەرەتىندى شىعاردى.

قۇدىق بىتكەن كۇنى جانىنا كەپ:

- اپىراي، مىنا بايدا يمان جوق ەكەن، جەتپىس قۇلاش شىڭىراۋعا بار بولعانى جەتپىس توقتى ايداتىپتى-اۋ، -دەپ سىبىرلاپ قالاتىندار اراعا ايلار سالىپ ءوزى كەلەدى.

- ەڭسەپجان، ءبىز اناۋ پالەنشە باي ەمەسپىز. اقىڭدى جەمەيمىز. ەرنەكتىڭ ۇستىنەن شىڭىراۋ قازىپ بەرسەڭ، ءجۇز توقتىنى الدىڭا سالامىز، - دەپ قولقالايدى.

ەڭسەپ ەندى كەز كەلگەن قولقاشىعا قولق ەتە قالۋدى قويدى. الدىنا كەلگەن كىسىنىڭ شاپانىنا، ەر-تۇرمانىنا، داۋلەتىنە قارايتىندى شىعاردى. كوپ ۇزاماي ءدارجان اعاسى: «شاقىرلاعان اق تاۋدى تەسىپ سۋ شىعارا بەرۋگە تايىز ويداعى ەلگە بارام»، - دەپ ءۇستىرتتى تاستاپ كوشىپ كەتتى. سول جاقتا بەس جىلداي اۋىز سۋعا قۇدىق قازىپ ءجۇردى دە، اقىرىندا ءبىر قۇمنىڭ ەتەگىندە قۇدىق قازىپ جاتقاندا، جۇمساق توپىراق ۇستىنە جاپىرىلىپ قۇلاپ دۇنيە سالدى. ەڭسەپ شىڭ ۇستىندە شىڭىراۋ قازىپ قالا بەردى. ءار قۇدىق بىتكەن سايىن قۇدىق اقى مالدىڭ سانى وسە ءتۇستى. بىراق ونىڭ ەسەسىنە قولقاشىنىڭ سانى بىرتىندەپ ازايىپ بارادى. داۋلەتى اسقاندار عانا اتىن شىعارۋ ءۇشىن ەڭسەپكە ات شاپتىرادى. ءۇيىنىڭ ىرگەسى سايابىر تارتتى. ءبىر وكپەلەپ اتتانعاندار ەندى كورمەستەي بوپ ءتۇڭىلىپ كەتتى. بارىپ باسقا قۇدىقشى ىزدەدى. ءدال سول شامادا حورەزمنەن قالپاق دەگەن بىرەۋ كوشىپ كەلدى. اۋەلى قالپاق ەر شابادى، جونا تىگەدى دەۋشى ەدى. ەندى قۇدىق قازادى دەگەن اتاعى شىقتى. ەڭسەپكە قولقاسى جۇرمەگەندەر سوعان ۇيمەلەدى. كەيبىرەۋلەرى قىر كورسەت-كەندەي، تۇپ-تۋرا بۇنىڭ اۋلىنىڭ كوك جەلكەسىنە جەتە بەرىپ، ءبىر ساسكەلىك ءبۇرۋ وتىراتىن قالپاقتىڭ اۋلىنا قاراي تىزگىن تۇزەيدى. باستاپقى كەزدە ەڭسەپ ونداي-ونداي قوقان-لوقىعا ميىعىنان كۇلدى. ءبىرازدان سوڭ اۋلىنىڭ ۇستىنەن اتتاپ وتكەندەر شامىنا تيە باستادى. ءتۇرۋلى ىرگەدەن قالپاق-تىڭ اۋلىنا قانشا اتتى وتكەنىن ساناپ، ولاردىڭ قاي-قاي اۋىلدىڭ ادامدارى ەكەندەرىن اڭديتىندى شىعاردى. اتالى-اتالى ۇلكەن اۋىلداردان ءازىر ولاي قاراي ات ءىزى تۇسە قويعان جوق. ەڭسەپكە كەلگەن قولقاشىلار دا اڭگىمە اراسىندا ادەيى قالپاقتىڭ اتىن قىستىرىپ قالاتىن بولدى. ول ونداي-وندايعا ءمان بەرمەگەن قالىپ بايقاتتى. كەيىنىرەك: «حورەزم جاقتىڭ جەرى بىزدەي اقار-شاقار شىڭ كوك الا تاس ەمەس، سازداۋىت كەلەدى. ساز ويىپ قالعان ادام تاياز، تاڭقى قۇدىقتار بولماسا، تاس قاشاپ، شىڭىراۋ قازۋعا كوندىگە الار دەيسىڭ بە؟» - دەپ اپشىماعان نىعىز راي تانىتتى.

ءسويتىپ جۇرگەندە، ەڭسەپتىڭ الدىنان ساعى سىنىپ قايتقان ساعىناي باي قالپاققا ءۇستىرتتىڭ ۇستىنە كوش شىعاراتىن اق جولدىڭ تاپ ۇشار باسىنان قۇدىق قازدىردى. ەل ىشىندە ساعىناي ۇيىنە قوناق بارعاندا، قازانعا اس سالاردا، سىرتتا ويناپ جۇرگەن نەمەرەلەرىنىڭ بىرەۋىن شاقىرىپ الىپ:

- ءاي، قۇلىنىم-اي، كۇنى بويى تىنىم كورمەي شاپقىلايسىڭ دا جۇرەسىڭ. مىنا قاراشى، سۇيەك-سۇيەگىڭنىڭ ءبارى ىرسيىپ كەتىپتى. قابىرعاڭدى قولمەن ساناعانداي. كانى، كانى... بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، تورتەۋ، بەسەۋ... ءتۇۋ، ءتۇۋ... ومىرتقاڭ ودان دا جامان. بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ... سيديعان قارىڭا قاراپ، جۇرت سەنى شىر جۇقپاعان ءۇيدىڭ بالاسى ەكەن دەيدى عوي. تۇرا ءتۇر! ويباي-اۋ، جاۋىرىنىڭا شودىرايىپ شىعىپ كەلە جاتقان مىناۋ نە جارا! - دەسە، كەمپىرى قازانعا جاۋىرىن، قارى جىلىك، بەس تال قابىرعا، ءۇش تال ومىرتقا سالادى ەكەن دەيتىن اڭگىمە بار-دى.

سول ساقالىن قازانعا مالىپ، استى ءوزى ساناپ سالاتىن ساعىناي ساراڭ ەڭسەپكە ءتىسىن قاتتى باسسا كەرەك. جۇرت ول قالپاققا ەرنەكتەگى شىڭىراۋدى قازعان اقىسىنا تۇيەگە باستاتىپ ءجۇز ەلۋ تۇياق اتاپتى دەپ سوعادى. ءبىر كۇنى: «ويباي، ولگى قالپاق قازىپ جاتقان شىڭىراۋ ءۇستىرتتىڭ ۇستىندەگى ەڭ تەرەڭ شىڭىراۋ بولاتىن ءتۇرى بار. قازىردىڭ وزىندە ءجۇز قادامنان اسىپتى» دەگەن حابار دۇڭك ەتە قالدى. سودان بىلاي اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىنا قاتىسقان بىرەن-ساران ادامنىڭ حابارى سول قالپاق قازىپ جاتقان قۇدىقتىڭ توڭىرەگىنەن شىر اينالىپ شىقپاي قويدى. كۇن وتكەن سايىن دابىرىق ۇلعايا ءتۇستى. بۇگىن: «ءجۇز جيىرما قادام بولىپتى» دەسە، ەرتەڭىنە: «ءجۇز وتىز قادامعا جەتىپتى» دەپ شىعادى. قويشى-قولاڭنىڭ اڭگىمەسىن بىلاي قويعاندا يناباتتى اقساقالداردىڭ ءوزى قالپاق قازىپ جاتقان شىڭىراۋدىڭ جايىن ايتىپ، قىزىل كەڭىردەك بولا باستادى. بىرەۋلەر: «قالپاقتىڭ باباسى اۋليە كىسى بولعان ەكەن. سودان كيەلى تەمىر قازىق قالىپتى. سول قازىقپەن جەر بارلاسا، سۋ شىعاتىن جەرگە كەلگەندە الاقانى تارتىپ بەلگى بەرەدى ەكەن. قالپاق سۋدىڭ كوزىن سولاي تابادى ەكەن»، - دەپ داقپىرتتى. گۋ-گۋ اڭگىمە ءورشي بەردى. ءبىر-ەكى كىسى: «ءوز كوزىمىزبەن بارىپ كوردىك، شىڭىراۋ ءجۇز قىرىق قۇلاشتان اسىپتى»، -دەپ كەلدى. ەندى جۇرت جان-جاقتان قالپاق قازىپ جاتقان قۇدىقتى ىزدەپ بارىپ كورە باستادى. ءتىپتى ەڭسەپتىڭ قوڭسىلارى دا ەرىنبەي-جالىقپاي ات سابىلتىپ بارىپ قايتتى.

ازىرگە قىلپ ەتپەگەن جاڭعىز ەڭسەپ. بۇرىن قالپاقتىڭ جايىن ايتۋعا جۇرت بۇدان قىسىلاتىن بولسا، ەندى جۇرتتان بۇل قىسىلاتىن بولدى. ءۇي-ءۇيدىڭ كولەڭكە بەتىندە قالپاقتىڭ قۇدىعىن ايتىپ گۋىلدەسكەن جۇرت، ەڭسەپ قايتەر ەكەن دەپ ادەيى ايتىپ وتىرعانداي بوپ كورىنىپ تە كەتەدى. سىرتىنان سىناپ وتىراتىن ءمىنشى كوزدەردەن ەڭسەپ قاتتى قايمىقتى. ءبىر كۇنى نە دە بولسا، بارىپ ءوز كوزىمەن كورىپ قايتۋعا بەكىنىپ اتىنا ءمىندى. قالپاق وراق مۇرىن، شەگىر كوز سارى كىسى ەكەن. جاسى جەر ورتاسىنا تاياعان ادام بولسا دا، ەڭسەپتى كورگەندە قالبالاقتاپ قالدى. جالما-جان تاڭدايىنىڭ استىنداعى ناسىبايىن ءتىلىنىڭ ۇشىمەن جەرگە ءبىر-اق ىتقىتىپ، سيرەكتەۋ ءجيدىپ بىتكەن جيرەن مۇرتىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، اۋىل-ايماقتىڭ اماندىعىن سۇراي باستادى. يەگىندە تۇقىل جوق، كوك جارعاق كوسە. ماڭدايى مەن جەلكەسىنىڭ اراسى قارىسقا جەتپەيتىن قالاق باسىن اۋەلدە نە قارا، نە كوك بولعانى بەلگىسىز كۇلگىن ورامالمەن تاڭىپتى دا، ءبىر ۇشىن قۇلاعىن باستىرا سالبىراتىپ قويىپتى. انشەيىندە كوزى كىسىنىڭ جۇزىنە كوپ توقتامايتىن ەڭسەپ قالپاقتىڭ تۇلا بويىنان تۇك قالدىرماي تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى. قالپاق ايكەلگە تۇسىرگەن تىعىرىق تاستىڭ ۇستىندە وتىر. قۇدىقتىڭ ىشىنەن جاڭا شىقسا كەرەك. تىزەسىنەن اسىرا قايىرىپ قويعان بالاعى سۋ-سۋ. قارا الا شەكپەندى جالاڭاش يىنىنە جامىلىپتى. نە توڭىپ وتىرعانى، نە كۇلىپ وتىرعانى بەلگىسىز، - سيرەك سارعىش شوقشا تىستەرى اقسيىپ تۇر.

قالپاقتىڭ ساۋالدارىنا سىپايى جاۋاپ قايتارعان ەڭسەپ ەندى ءوزى جاي سۇراي باستادى. مال-جاننىڭ اماندىعىنا قالپاقتاي قادالا توقتالماي، شىڭىراۋدىڭ جاي-جاپسارىنا كوبىرەك شۇقشيدى. قۇبىلا بەتتەگى اقسيىپ جاتقان شىعىر تارتقان تۇيەنىڭ جالعىز اياق سوقپاعىنا قاراپ، كوزىمەن مولشەرلەپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. جۇرتتىڭ ايتىپ جۇرگەنى راس ەكەن. ءجۇز ەلۋ قادامعا جەتىپ قالعان ءتۇرى بار. مانادان بەرگى سىپايى ءوڭى كۇرت تۇتىگىپ كەتتى. ءوزى-وزىنەن جيىرىلا قالعان ماڭدايىن كۇشپەن جازىپ، ەرنى ازەر قيىسىپ:

- وڭ بولسىن، - دەدى.

- ايتقانىڭ كەلسىن، - دەدى قالپاق.

ەڭسەپتىڭ قۇلاعىنا ونىڭ داۋسى وقىس ساڭق ەتە قالعانداي ەرسى ەستىلدى. جالت قارادى دا، قاتۋلى ءجۇزىن جادىراتقىسى كەپ، ەزۋىن جيىرىپ:

- سۋدىڭ قاشان شىعاتىن سىڭايى بار؟ - دەپ سۇرادى.

- ەرتەڭدەرى شىعىپ قالار.

ەڭسەپ اتىنا بەتتەدى. قالپاق دامگە شاقىرىپ ەدى، اۋزىنا الدىمەن ورالعان ءبىر سىلتاۋدى ايتىپ، اياعىن ۇزەڭگىگە سالدى. قالپاق قولتىعىنان دەمەدى. ول اتىنا ءمىنىپ، قالپاقتىڭ جۇزىنە ءبىر بۇرىلىپ قاراپ، قوشتاستى دا ءجۇرىپ كەتتى. وعان قالپاق سوڭىنان مۇسىركەي قاراپ تۇرعانداي بوپ كورىندى. الگى ءبىر قولتىعىنان دەمەگەنى دە اياۋشىلىق جاساعانى سياقتى. سونى ويلاعاندا، بىرەۋ قولتىعىنىڭ استىنان شىمشىپ العانداي تۇلا بويى تۇرشىگىپ سالا بەردى. اتىنىڭ ساۋىرىنا قامشىسىنىڭ قالاي بارىپ قالعانىن دا بايقاعان جوق، شوقىتا جونەلدى. بۇل شىڭىراۋ، شىنىندا دا، ءۇستىرتتىڭ ۇستىندەگى ەڭ تەرەڭ قۇدىق بولعالى تۇر ەكەن. ونى جۇرت قازىردىڭ وزىندە «قالپاق قازعان» اتاپ كەتتى. ەڭسەپ «قالپاق قازعاننان» ەڭسەسى ءتۇسىپ قايتتى. اينا تاز الا قىردان تالاي سۋ شىعارعان ءدارجان اعاسى «پالەنشە قازدىرعان»، «تۇگەنشە قازدىرعان» دەپ تالاي بايدىڭ اتىن شىعاردى دا، ءوزى اقىرى اپاننىڭ استىندا قالىپ ءولدى. اتان تۇيەنى الىپ ۇرارداي قايراتىنان ات جالىنان تارتىپ مىنگەلى ولە-ولگەنشە تىربىنىپ وتكەن ەڭبەگىنەن، كەنەزەسى كەپكەن تالايدى سۋعا قاندىرىپ العان العىسىنان نە كوردى؟ قارا ءدوڭنىڭ باسىنداعى قالىڭ قاۋىمنىڭ شەت جاعاسىنداعى قىزىل تومپەك كونەرەدى، قاسىنا باسقا تومپەكتەر قوسىلادى. سوسىن جەل تيپىلداپ، قازىپ تاستاعان كونە شۇڭقىردىڭ استىندا كىم جاتقانىن كىم بىلەدى؟ سوندا ءدارجان ءومىر باقي قارا جەردى ۇڭگىپ وتكەندە نە كوردى؟ ءيتتىڭ يتاقايى ءىشىپ-كيىپ جاتقان از كۇندىك ازىق پەن ۇستەگى لىپا ما؟

وزگەنىڭ تابان استىندا تاسى ورگە دومالاعان توسىن باعى ەڭسەپكە وتكىنشى ءومىردىڭ ۇيىتقىما وپاسىزدىعىن ۇقتىردى.

ەندى ىرگەسى ءتىپتى بوساپ قالدى. بۇرىنعى كۇدەر ءۇزدىرىپ بارىپ ءبىر سوعاتىن سيرەك قولقاشى تام-تۇمداپ ءبىرجولا قۇرىدى. الىستا اتتى بىرەۋ قاراۋىتسا، وزىنە كەلە جاتىر دەپ ويلاپ قالعان ەڭسەپ ءالى دە كوكجيەكتەن قارايعان كورىنسە، قاشان اۋىلعا جەتكەنشە قىرىق تىپىرشىپ تاعاتى تاۋسىلادى. بىراق ءبىرازدان بەرى بۇل اۋىلعا سوعاتىن ازىن-اۋلاق قارا-قۇراڭ وڭشەڭ ءبىر مال جوعالتىپ جۇرگەندەر بوپ شىعادى. ەڭسەپتىڭ قۇدىق قازىپ جيىپ العان ازعانتاي داۋلەتىنىڭ جىل وتكەن سايىن ەتەك-جەڭى دوڭگەلەنىپ بارادى. ول ەندى الدەنەسى ۇمىت قالعانداي قاراپتان-قاراپ وتىرىپ كوڭىلى قۇلازىپ، بويى سەرگىمەي-اق قويدى. ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن سارى الا تاڭنان تۇرادى، ايەلىن اسىقتىرىپ، شاي قايناتتىرادى. ونى اپىل-قۇپىل ىشەدى. سوسىن ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ كۇيبەڭدەپ جۇرەدى-جۇرەدى دە، ءتور الدىنا سىلق شوگىپ توقىراپ وتىرىپ قالادى. بۇرىن سىز قۇدىقتىڭ ىشىندە جەر شۇقىپ وتىرعاندا كۇندى ۇزاق كورۋشى ەدى، ەندى جەردىڭ بەتىندە، جارىق دۇنيەدە، سالقىن ىرگە، سالۋلى توسەكتە ۇزاق كۇندى كەش قىلا الماي، تاعاتى تاۋسىلادى. اقىرى سابىرى سارقىلدى. اتىنا ءمىندى. قىردىڭ ۇستىندە قارا قۇيرىق، كيىك جايلايتىن كولدەۋ ويلارعا، ولاردىڭ سۋاتقا باراتىن جىمدارىنا، ارقارى بار ساي-سالاعا قاقپان قۇرىپ، اڭشىلىقتى ەرمەك ەتىپ كورىپ ەدى، ودان دا ءپاتۋا تابىلمادى. ايدالادا كەلە جاتىپ اڭ بارلاۋدىڭ ورنىنا جەر بارلايدى. قىرقا-قىرقانىڭ، جۇلگە-جۇلگەنىڭ قالاي توعىسقانىن قاداعالايدى. ءشوپتىڭ بىتىسىنە زەر سالادى. الىمى جوق، بەرىمى جوق اتىنان تۇسە قالىپ، قامشىسىنىڭ سابىمەن توپىراق قازىپ، الاقانىنا جازىپ كورەدى.

ارقار قاراپ، قيا-قيا شاتقالدارعا تاپ بولسا، ارا سالۋعا، تاسىمالعا وڭتايلى تاسى بار جەر شولادى.

اڭ ۇستاپ قارىق قىلىپ جاتقانى شامالى. ايتەۋىر، قاتىن-بالانىڭ كىرگەن-شىققانىن اڭدىپ جاتقاننان جاقسى عوي دەپ لاعىپ-لاعىپ قايتادى. جاپان تۇزدە ءوزى قۇساپ اڭ قۋالاعاندار ۇشىراسسا، توڭىرەكتىڭ حابار-وشارىن سۇرايدى. ساعىناي رۋلى ەلى بوپ، قالپاقتى قولدارىنان شىعارماۋعا بەكىنىپتى. ول «قالپاق قازعاننىڭ» تۇسىنان ەشكىمدى وتكىزبەيمىن، سۋاتىمدى سارقىپ، ءورىسىمدى توزدىراسىڭ دەپ كوشكە ۇرىناتىندى شىعارىپتى. بايسال بايدىڭ ەكى قويشىسىن قۇدىعىمنان نەگە مال سۋاراسىڭ دەپ استاۋعا تاڭىپ قويىپ ساباپتى. سودان بەرى ەكى باي يت پەن مىسىقتاي كورىنەدى. ءبىر كۇنى ەڭەەپ قاقپان قاراپ قايتىپ كەلە جاتىپ، ىرگەسىندە بايلاۋلى تۇرعان بوتەن اتتى كوردى. قاپەلىمدە ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. «بۇل كىم بولدى ەكەن؟» دەپ ەنتەلەي باستى. اۋىلعا جاقىنداعان سايىن جۇرەگى ويناقشىپ، ونە بويىن السىزدىك مەڭدەپ بارادى. بوتەن اتتىڭ ەر-تۇرمانىنا قاراعاندا ۇيىنە ءبىر كۇيلى ادام كەلىپ تۇسكەن سىڭايى بار. اتىن تۇساپ جاتىپ، ءتۇرۋلى ىرگەدەن بايسال بايدىڭ مايلى جەلكەسىن كوردى. اي قاسقا ماڭداي، شوقشا ساقال بايسال ەسىكتەن كىرگەن ەڭسەپكە جادىراي امانداستى. كەلگەن شارۋاسىنا بىردەن كىرىسپەي، اۋىل-ايماقتىڭ حابارىن ايتىپ، اڭگىمەمەن وتىردى. كوپتەن قوناق كورمەي قۇر بولىپ قالعان ەڭسەپ توقتى سويعىزىپ، قۇراق ۇشىپ ءجۇر. اتتانارىندا بايسال:

- ەڭسەپ، مەنى انە ءبىر قىرعا دەيىن شىعارىپ سالمايسىڭ با؟ - دەدى.

- بولسىن.

اۋىلدان بىلايىراق ۇزاي بەرە باي ءسوز باستادى.

- ەڭسەپ، ەستىپ جاتقان شىعارسىڭ. اناۋ ساعىناي اتا-بابامىز ەجەلدەن ۇرىسپاي-قاعىسپاي جىلما-جىل شىعىپ-ءتۇسىپ جۇرگەن اق جولدى ءبىر ءوزى يەمدەنىپ، وتكەن-كەتكەنمەن ىرىلداسىپ قىرىپ بارادى. سونىمەن باسقالار-اق شايناسسىن. ساسىق كۇزەندەي شاقىلداعان نەمەمەن بايلانىسا بەرىپ، نە ءپاتۋا تابامىن؟ وسى وكپە تۇستاعى جالعىز اياق ات جولدان كوش شىعارىپ، كوش

قۇلاتپاقپىن. بۇگىن سودان شىعىپ ەدىم، جولىنىڭ شاپپا ورلىگى بولماسا، تاپ ونشا شاڭىراق قاعاتىنداي تار ەمەس سياقتى. ءۇستى تۇياقكەشتى ەمەس، وتى دا بار. تەك ءبىر كەمىسى - ەرنەك اسقاسىن ەكى تۇنەمەلىكتە عانا سۋ بار دا، ودان كەيىن ءشول ەكەن. مەن تاعى دا كۇن ارالاتىپ سۋاراتىنداي جەردەن قۇدىق قازدىرام با دەپ ەدىم. بايسال اڭگىمەسىن كەنەت تىيىپ، ەڭسەپتىڭ بەت-جۇزىنە بارلاي قارادى دا، ءبىرازدان سوڭ قايتا جالعاستىردى.

- كەلەر جىلعى كۇزەمدى سول قۇدىقتىڭ قاسىندا قىرىقسام با دەپ ەدىم...

ءپاتۋا بايلاسىلدى. بايسال باي قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. كوشەلى سارى ات كۇزگى سار بارقىن دالادان ەمىس-ەمىس قىلاعىتىپ، تايپالتا جورعالاپ بارادى. ەڭسەپ جاڭا عانا وزىمەن قوشتاسىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اناداي جەرگە ۇزاپ كەتكەن بايسالدىڭ سوڭىنان قىزىر كورگەندەي قاراپ قالىپتى. ءبىر ۋاقىتتا ەسىن جيىپ، اتىنىڭ باسىن اۋلىنا قاراي بۇردى. سول-اق ەكەن، الىستان بىرەۋ بۇنىڭ اتىن اتاپ، ايقايلاعانداي بولدى. كوك جەلكەسى مۇزداپ قويا بەردى. بايسال جول-جونەكەي جاڭاعى ۋادەسىنەن اينىپ، قايتىپ كەلە جاتقان جوق پا ەكەن دەپ، ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، باي كوكجيەكتەگى قارا ءدوڭنىڭ ۇستىنە كوتەرىلىپتى. ءبىرازدان سوڭ تاعى دا بۇرىلىپ قارادى. بايسال بۇل جولى كوكجيەكتەن ءارى اسىپ تاساعا ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن.

بايسالدى شىعارىپ سالعان سوڭ ەڭسەپ قاتتى تولقىدى. قولقاشىلاردىڭ وسى كەلمەي كەتكەنى كەتكەن شىعار دەپ تورىعىپ قالعان جۇرەگىن ەندى كوپتەن بەرى: «ءاي، قايتادان قۇدىق قازار بولسام، بۇيتەر ەدىم» دەپ جان بالاسىنا تىسىنەن شىعىرماي كومەيىنە بۇقتىرىپ كەلگەن ءبىر ارمانىنا جەتە الام با، جوق پا دەگەن تىمىرسىق كۇدىك تىزىلداتا باستادى. پالەن كۇن بويى اتىنان تۇسپەدى. بايسال باي مەڭزەگەن جوندى بۇتا قالدىرماي تۇگەل شارلادى. ول دەڭگەيدەگى جىرا-جۇلگە، قىرقا-قىراڭ سۋات اتاۋلىنى تەگىس ءسۇزىپ شىقتى. ۇيىندە دە ەشكىمگە جاق اشپايدى، وزىمەن-ءوزى. كەيدە داستارقان باسىندا قولىنداعى شىنى اياعىن جەرگە قويا سالىپ، وڭ تىزەسىن تايانىپ، سۇلق وتىرىپ قالادى دا، ءبىرازدان سوڭ ۇيقىسىنان ويانعانداي سۋىپ قالعان شايىنا قايتادان قول سوزادى. ۇزاق تولعانىپ ءجۇرىپ اقىرى وسى اراعا توقتادى. كەڭەسكەن رەت جاساپ اتالاس ءبىر-ەكى اقساقالدىڭ الدىنان ءوتتى، بىراق اقىلداستى دەگەن اتاعى بولماسا ولاردىڭ ەش سوزىنە ءمان بەرگەن جوق.

بايسال ەڭسەپ قازىق قاققان جەرگە ءۇي تىكتىردى. قولقابىسقا ءتورت جىگىت قوستى. ەڭسەپتىڭ قۇدىق قازۋعا كىرىسەتىن كۇنى ءتۇنى بويى كىرپىگى ىلىنبەدى. ءبىرازدان بەرى قولىنا كۇرەك ۇستاماعاندىقتان با، جۇرەگى قايتىپ قالىپتى. تەمىر قازىققا تەلمىرىپ ۇزاق تۇردى. قانشا قاجىسا دا قۇدىق باسىنا قايتادان جەتەلەپ الىپ كەلەتىن باياعى دۋ-دۋ قوشامەت-قولپاشتىڭ ءۇنى وشكەلى كوپ بولدى. ول كەزدەگى «نە بولسا دا كورىپ الدىم» - دەپ قويىپ كەتەتىن تاۋەكەلدىڭ ارعىماعى بۇگىندە ارىنى قايتىپ، قانشا قامشىلاساڭ دا باسىن كەكشيتىپ، باسپاي تۇرىپ الاتىن جاۋىر تۇعىرعا اينالىپتى.

بىراق بۇل جولى ونى وزگە كۇش جەر استىنا جەلكەلەپ تۇسىرمەك... «قالپاق قازعاندى» بارىپ كورگەلى ءبىر بۇيىرىنە شانشۋ بوپ قادالعان، كەيبىر ۇيقىسىز تۇندەردە وكپەسىن سىعىپ، ارا-تۇرا اقىلىنان تاندىرىپ كەتە جازداپ، تالما اۋرۋداي جابىسىپ العان سول ءبىر بەيمالىم دەرتتىڭ اتىن اتاۋعا ءالى كۇنگە اۋزى بارمايدى. كۇنىنە الدەنەشە رەت تىرشىلىكتىڭ تالاي-تالاي جىم-جىمىن شارلاپ قايتاتىن قاڭعىما ويى سول جانىن جەگى قۇرتتاي جەپ جاتقان دەرتتىڭ ءتۇرىن تۇستەپ، اتىن اتاۋعا كەلگەندە تايقىپ شىعا كەلەدى. نە دە بولسا سول جەگى مۇنىڭ جىگەرى تۇرالاپ قالعان تۇعىر بولماق تۇگىلى ورعا قۇلاپ، مەرتىككەن اسقاق ەسەك بولسا دا، ساۋىرىنا تەمىردەي قادالىپ، شاپتىرماي قويار ءتۇرى جوق. مىنە، ودان بەرى دە ءبىر جىلدىڭ ءجۇزى اۋىپتى. مەلشيگەن مەڭىرەۋ جەردى تىنىم تاپپاي ۇڭگىپ كەلەدى. ەكى-اق رەت جۇمىسى توقتادى. ەكەۋىندە دە اتىنا ءمىنىپ، تاستاق جىرانىڭ قۇلاۋ قۇيرىعىن بەتكە الىپ، قىر اسىپ كەتىپ قالدى دا، بەس-التى كۇننەن سوڭ قايتىپ ورالدى. سوڭعى رەت وسىدان ەكى كۇن بۇرىن بارىپ قايتتى. قايدا باردى، نەگە باردى؟ ەشكىمگە ايتقان ەمەس، شىڭىراۋ ويىنداعىداي بوپ شىقسا، توي ۇستىندە بايسال بايدىڭ وزىنە ايتپاق. وندا ەڭسەپتىڭ ەڭسەسىن ەشكىم تۇسىرە المايدى. سودان كەيىن قۇدىق قازباق تۇگىلى ماڭىنان جۇرمەيدى. از عانا داۋلەتىن كىش-كىشتەپ شارۋا كۇيتتەپ ءومىر سۇرەدى. ال ەندى ول ويلاعانىنداي بولماعان كۇننىڭ وزىندە بۇل وسى الا قىردىن ۇستىندەگى ەڭ تەرەڭ شىڭىراۋ اتانادى. اق شىڭ ەرنەكتەن ۇزاعان سايىن جىلميعان ءۇستىرت الاسارىپ، ويپاڭ تارتپايدى، قايتا اندا-ساندا ءبىر سوعىپ وتىراتىن بۇكىر جال، كولدەنەڭ قىراڭداردان اسقان سايىن، سوناۋ ۇلى قۇمدارعا ۇلاسقانشا ساتى-ساتىلاپ بيىكتەي تۇسەدى. بۇل بىلەتىن تەرەڭ قۇدىقتاردىڭ ءبارى بۇل دەڭگەيدەن تومەندە، ەرنەك جاقتا; ول ارانىڭ سۋى بۇدان الدەقايدا تايازدان شىعادى. ەندەشە، بۇل شىڭىراۋدىڭ سۋى كەمى ەكى ءجۇز قادامنان بەرى بەلگى بەرە قويماس.

ەڭسەپ بۇل اراعا وتكەن جولى وسىنداي ءىش ەسەپپەن قازىق شانىشقان-دى.

اندا شىعىر تارتىپ جۇرگەن قارا اتان ەكى ءجۇز قادامنان قايتقاندا قاتتى قۋانعان-دى. سودان بەرى كوڭىلى ورنىقتى ءجۇر ەدى، كەشەلى بەرى سۋ قيىرشىق كوبەيىپ قايتادان قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. سۋ قيىرشىقتىڭ مۇنشا كوبەيىپ كەتۋى، ارينە، تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ەگەر سۋ بۇل نىسانالاعان جەرگە جەتپەي، بەرىدەن شىقسا، وندا ول اتىن ەكى رەت بوسقا سابىلتقان بولدى.

ەڭسەپ اۋىق-اۋىق توڭىرەگىنە قۇلاق تىگىپ، تىڭ تىڭدايدى. قولىنداعى سۇيمەننىڭ سىز قابىرعاعا تيگەن سىرپ-سىرپ دىبىسىنان باسقا دىبىس ەستىلمەيدى. دىمقىل قيىرشىق كوپ كۇش سالماي-اق وزىنەن-ءوزى ۇگىتىلىپ قۇلاپ جاتىر. ەمەن كۇبى تەپ-تەز تولىپ قالادى. سوعان قاراعاندا سۋدىڭ كوزى جاقىن ءتارىزدى. ءتىپتى وسى ماڭايدان تەسىپ شىعۋى دا مۇمكىن. قاي جاق قابىرعا ءالى قاتتى ەكەن دەپ سيپالاپ كورىپ ەدى، كوك تاس كەزىكپەدى. ەگەر مۇنىڭ ويلاپ جۇرگەنىندەي بولعاندا، ەندىگى شاقىلداعان كوك تاس ۇشىراسسا كەرەك ەدى. اينالاسىنىڭ وپ-وڭاي ىلجىراپ كەتكەنىنە تۇسىنبەي وتىر. ەڭسەپ سۇيمەندى سىز قابىرعاعا سۇيەپ قويدى دا، ويلانىپ قالدى. ەكى شىقشىتى دۋىلداپ قىشىپ قويا بەردى. ساز بالشىق قولىمەن قاشىر-قاشىر قاسىدى. ميىنا بىرەۋ قۇم قۇيىپ قويعانداي باسى ءزىپ-زىلدەي، ويىنا ەشتەڭە تۇسپەدى. سۇيمەندى قايتا ۇستادى. سىز قابىرعانى دۇك-دۇك ۇرا باستادى. كەنەت تاسقا ءتيىپ، شىق ەتە ءتۇستى. ەڭسەپ وتىرىك پە، شىن با دەگەندەي، انتارىلىپ تۇرىپ قالدى. سوسىن جاڭاعى سۇيمەنىنە قاتتى تيگەن جەردى بويلاپ قازا ءتۇستى. الگى كۇرت-كۇرت دىبىس جوعالدى. سۇيمەننىڭ تيگەن جەرى شاق-شۇق تاس. سىز قابىرشاق تاۋسىلىپتى. اياعىنىڭ استى سۋ جيىلىپ، شىلپىلداپ قالىپتى. تاڭ اتقالى قازعانى ۇلكەن كوز ەمەس ەكەن; ۇلكەن كوز بولعاندا ەندىگى سۋ اتىپ كەتەتىن مەزگىل بولىپ ەدى. ول ۇلكەن ارنادان قاشىپ شىققان ۇرى اعىندار بوساتىپ تاستاعان قايىر قابات سياقتى. ناعىز ارنا الدا بولسا كەرەك. ول مىناۋ تاق-تۇق جاڭعىرىپ جاتقان تاس قاباتتىڭ استىندا. سونى ويسا، ار جاعىسۋ...

انادا العاشقى كەتىپ قالعانىندا ءىنىسى تەڭسەلدىڭ ءۇيىن شەگەن تاس كەسسىن دەپ، قيالاما اق شىڭ ەرنەككە اپارىپ قوندىرىپ قايتقان-دى. كۇنى بويى كوشىپ-قوندىمەن ءجۇرىپ، ءۇي تىككەن بويدا تالىقسىپ ۇيىقتاپ كەتىپ ەدى. ءتۇن ورتاسى اۋا كوزىن اشسا، قۇلاعىنا ءبىر سۋىل كەلگەندەي بولدى. ءارى-بەرى تىڭداپ جاتتى-جاتتى دا، سىرتقا شىقتى. شىلدەدەگى ءيىن تىرەسكەن كوپ جۇلدىز جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. قاراڭعى تۇندە پىشاقتىڭ جۇزىندەي بوپ تابانىڭنىڭ استىنا كەپ تىرەلىپ جاتاتىن قاپ-قارا كوكجيەك - شىڭ ەرنەك. ونىڭ استىندا - تەڭىز. جىم-جىرت تۇندە و دا دىبىسسىز. تەك سالدەن كەيىن قارماي الىپ، بويىن شىمىرىكتىرە باستاعان دىمقىل اۋا عانا جاقىن ماڭايدا ۇلان-اسىر كوپ سۋ جاتقانىن سەزدىرگەندەي. ەڭسەپ سالقىن سامالدان ومىراۋىن كولەگەيلەپ، يىعىنداعى شەكپەنىن ايقارا قىمتاپ، ۇيگە قايتا كىردى. جاستىعىنا باسى تيىسىمەن ماناعى سۋىل قۇلاعىنا تاعى دا ورالادى. ەڭسەپ ەندى ۇيىقتاي المادى. ءبىر اۋىق قۇزشىڭداردا بولاتىن ۇلكەن-ۇلكەن ۇڭگىرلەردەن كۇڭىرەنە شىعاتىن جەلدىڭ ىزىڭى دەيىن دەسە، كۇن تىمىق. قيالى قىرىق ساققا جۇگىرىپ باسى قاتتى، بىراق ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، كىرپىگى ىلىنبەي-اق قويدى. تەزىرەك تاڭ اتقانىن اسىعا كۇتتى. تاڭەرتەڭگى شايىن ىشە سالا، ەرنەكتى بويلاپ قىدىرىپ كەتتى. سەڭگىر-سەڭگىر اق قۇزدار كوك تەڭىزدەن بىرەسە شالقايا قاشىپ، بىرەسە سۇعىنا تونەدى. كەي تۇستا اپپاق ءبىر شىڭدار اق ايران داريانىڭ ورتاسىنا بەلۋاردان ەنىپ كەتكەن. سونداي ءبىر اق تۇمسىقتىڭ ۇستىنە شىعا بەرىپ ەدى، قۇلاعى تاعى دا ەلەڭ ەتە قالدى. ءتۇنى بويى ۇيقىسىن قاشىرعان سۋىل سول توڭىرەكتىڭ ءبىر جەرىنەن شىعىپ جاتقانداي. قۇزدىڭ ەرنەگىنەن ۇڭىلە قارادى. تەڭىز بۇگىن دە تىنىش. كوك اتلاس كويلەكتىڭ قاتارما ەتەگىندەي بىرىنە-ءبىرى ىلەسكەن قابات-قابات بۇيرا تولقىندار اق شىڭنىڭ اياعىنا جىعىلعاندا، اۋىق-اۋىق شىلپ-شىلپ ءسۇيىپ قويادى. قارىن جارىپ جاتقان اق تۇتەك ايدىن ەمەس. ەندەشە مىناۋ نەنىڭ سۋىلى. جەلدى كۇنگى تەڭىزدىڭ ايبارلى وكسىگىنە دە ۇقساڭقىرامايدى. قۇلاعىن توسا ءتۇستى. سارقىراعان اعىن سۋدىڭ دىبىسى سياقتى. بىراق مىناۋ اق تاعاناق الا قىردا تەڭىزگە قۇياتىنداي وزەن اتىمەن جوق. ءبىر-ەكى جەردەگى سوردان باس الىپ سورعا قۇياتىن اششى اعار جۇلگەلەر تەڭىزدەن التى كوش الىستا قۇرىپ بىتەدى.

ەڭسەپ ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي اڭ-تاڭ. تەڭىزگە وڭمەندەي تونگەن اق تۇمسىقتىڭ قايتادان ايدىندى وراعىتىپ، كەيىن شەگىنەتىن ەرنەگىن بويلاپ ءجۇرىپ كەتتى. ازۋ-ازۋ اق شىڭداردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتكەن ۇشكىل شاعىن شىعاناقتى اينالا بەرگەندە قارسى بەتتەگى قۇزدىڭ تابانىندا قاراۋىتىپ جاتقان ۇڭگىردى كوزى شالدى. كوك تەڭىزدىڭ شىلپ-شىلپ تولقىنى قارا ۇڭگىردىڭ ىشىنە كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. الگى سارىل سول ۇڭگىردەن شىعىپ جاتقان ءتورىزدى. سول ماڭايداعى اق شىڭ ورتان بەلىنە دەيىن سارعىش تارتىپتى. ەڭسەپ سولاي قاراي اسىعا اياڭدايدى. ۇڭگىردىڭ وكپە تۇسىنا جەتكەندە الگى سارىل كۇشەيە ءتۇستى. ىڭىرانا سوعاتىن تەڭىز تولقىنىنىڭ شىلپىلى ەمەس، سۋىت اعىننىڭ سارىلى. قارا ۇڭگىردەن كوك تەڭىزگە جەر استىنان اعىن قۇيادى ەكەن. كەنەت كوڭىلىنە وسىنداي وي قاشتى. ەڭسەپ قارا ۇڭگىردىڭ كوك جەلكەسىنەن وبا ءۇيدى دە، سونى نىسانا قىلىپ جولعا شىقتى. سويتسە، سول اق تۇمسىقتان وسى ءوزى قۇدىق قازىپ جاتقان تاستاق جىراعا دەيىنگى ەكى ورتا وقتىن-وقتىن ءتىلىم-ءتىلىم تاستاق ۇشىراسىپ وتىراتىن ويپاڭ جۇلگە ەكەن. قىردىڭ ۇستىندەگى شىڭىراۋدىڭ كوبى سول دەڭگەيدى بويلاپ قازىلىپتى. ەش جەردەن توبەشىك نە قىراڭ سوقپايدى. ەڭسەپ سوندا قۇدىقتاردىڭ ءبارى سوناۋ تۇڭعيىق تەرەڭدە تەڭىزگە قۇلاپ جاتقان ۇلكەن ارناعا سۋ قۇياتىن بەرگى - جەر بەتىنە جاقىنداۋ مايدا تارامداردىڭ كىندىگىنەن شىققان سۋلار دەپ بولجاعان-دى. سوناۋ اششى تەڭىزگە سۋ قۇياتىن سارقىراما ارناعا جەتكەن ەشقايسىسى جوق.

سول ويى ەسىنە قايتا ورالعان ەڭسەپ تابانىنىڭ استىنان شىققان تاقتاي تاستى توكپەكتەتە ۇرعىشتادى. ەكى قۇلاعى شىڭىلداپ كەتتى. قۇلاقتاعى شۋىل، سۇيمەننىڭ ءدۇسىرى تاڭ اتقالى جىم-جىرت قارا ۇڭگىردىڭ ءىشىن ۇنگە تولتىرىپ جىبەرگەندەي.

ءبىر ۋاقىت مانادان بەرى سىز جەردە تۇرعان تەمىر سۇيمەن الاقانىن قارىعان سوڭ، قولعابىن كيەيىن دەپ كىدىرىپ ەدى، ءبىر سۋىل شىققانداي بولدى. ول قۇلاعىن تىگىپ تۇرىپ قالدى. ءشول دالادا، قاپەلىمدە ساي-سالادا ۇشىراسىپ قالاتىن ازىن-اۋلاق جيدە اعاشتىڭ تۇبىندە جاتساڭ تاپ وسىنداي سۋىل ەستيتىنسىڭ. بۇل نە سۋىل؟ الدە وسى ارادا جەر ۇستىندەگى كەۋەكتەرمەن جالعاساتىن جارىق بار ما ەكەن؟ قابىرعالاردى شىرق اينالدىرا سيپاپ كورىپ ەدى، ەش جەردەن قولى سۇرىنبەدى. قايتا تىڭدادى. سۋىلدىڭ ار جاعىندا بىردەڭە سىلدىرايتىن سياقتى. تاعى قازدى. تاعى توقتادى. تاعى تىڭداپ كوردى. سول باياعى تۇسىنىكسىز سۋىل. ەڭسەپ تاقتاي تاستى ۇرعىلاپ جاتىپ، اۋىق-اۋىق توقتاي قالىپ الگى سۋىلعا قۇلاعىن توسادى. سىلدىراعان دىبىس كۇشەيە تۇسكەندەي.

كەنەت قۋانىپ كەتتى. مىناۋ سۋدىڭ سىلدىرى. ەڭسەپ قۇلاعىن توسقان سايىن كۇشەيىپ بارادى. مىناۋ كادىمگى كۇركىرەپ اعىپ جاتقان سارقىراما اعىن عوي. مەلشيگەن سىز قابىرعالار دا جەر استىنان شىققان بەيمالىم دىبىسقا قۇلاق تۇرگەندەي تەلمىرىپ ءتۇر. زىمىران قارا ۇڭگىردىڭ ءىشى سول ءبىر سارقىراعان دىبىسقا تەگىس جاڭعىرىققانداي.

ەڭسەپ تاقتاي تاستى ءدۇرس-ءدۇرس تۇيگىشتەي جونەلدى. ەندى الگى جەر استىنداعى سارىندى سۇيمەننىڭ دۇڭك-دۇڭك ءدۇسىرى دە جەڭە المادى. ەڭسەپ ەشتەڭەگە الاڭدامادى. تاقتاي تاستى توكپەكتەتە سوققىلادى. ۇسكىرىك جەر استىندا تۇرعانىنا قاراماستان، اۋەلى ماڭدايىنا، سوسىن ومىراۋىنا شىپ-شىپ تەر شىقتى. تاقتاي تاس سارت-ءسۇرت سىنىپ جاتىر. وسىلاي قازىڭقىراي تۇسسە، ۇلى ارناعا دا جەتەدى. جۇرەگىن قۋانىش كەرنەپ، ونە بويىنان ءال كەتىپ بارا جاتقانداي. تەمىر سۇيمەن قولىنان شىعىپ كەتپەي شاققا ءتۇر. شەڭگەلىن سىعا ءتۇستى. كەنەت ءدال قاسىنان ءدۇرس-ءدۇرس دىبىس ەستىلدى. قاراڭعى ۇڭگىردىڭ ىشىندە بۇدان باسقا تاعى بىرەۋ تاقتاي تاستى تارس-تارس تومپەشتەپ جاتقانداي. بۇل اۋىق-اۋىق توقتاپ، تىڭ تىڭدايدى. بۇل توقتاعانمەن الگى ءدۇرسىل توقتامايدى. الدەكىم مىناۋ تاقتاي تاستى بۇدان بۇرىن ويام، ۇلى ارناعا بۇرىن جەتەم دەپ جانىعا قيمىلداعانداي. ەڭسەپ سۇيمەنىنە قايتا جابىستى. ءبىراز شاپقان سوڭ تاعى كىدىردى. الگى ءبىر جۇمباق ءدۇرسىل قۇلاعىن جارىپ بارادى. تاعى دا بۇل توقتاعانمەن، ول توقتاعان جوق. ەڭسەپ قايتادان ەكىلەنە ۇرعىلادى. ابدەن وكپەسى القىنىپ، جۇرەگى قىسىلعانداي بولعان سوڭ، بىراۋىق دەم الايىن دەپ ەدى، بۇنىڭ كوزىنە كورىنبەي ءدال قاسىندا كوك تاستى دۇڭك-دۇڭك توقپاقتاپ جاتقان وزگە ءدۇرسىل بۇرىنعىدان دا كۇشەيتە ءتۇستى.

ول ورنىنان تاعى تۇردى. تەمىر سۇيمەن تاقتاي تاستى تاعى دا توبەلەي جونەلدى. ەڭسەپتىڭ ونە بويىن قارا تەر جۋدى. كوزىنە قۇيىلعان اششى تەردى بىلەگىمەن جاسقاۋعا دا مۇرشاسى بولماي، ءۇستى-ۇستىنە ۇرا بەردى... كەنەت سۇيمەننەن الدەكىم شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، جىبەرمەي قالدى. ەڭسەپ كوزى قاراۋىتىپ وتىرا كەتتى. قارا ۇڭگىردىڭ ءىشى سۋ قاراڭعى تاس تۇنەككە اينالدى. ونىڭ كوز الدىنان قالپاقتىڭ كوك ورامالى جەلپىپ وتكەن سياقتى بولدى. قالپاق موشقاپ كۇلىپ تۇرعانى، يا اياپ تۇرعانى بەلگىسىز، بۇنىڭ قارسى الدىندا ءتىسى اقسيىپ، تالتايىپ تۇرىپ الدى. كەنەت بۇعان قاراي قولىن سوزدى دا، سۇيمەنىنە جابىستى. ەڭسەپ قولىنداعى سۇيمەنىن الىپ كەتەدى ەكەن دەپ، جاندارمەن شىرەنە تارتىپ ەدى، تاستىڭ جىگىنە ءتۇسىپ، تەسىك ۇستاپ قالعان سۇيمەن جىلماڭ ەتىپ سۋىرىلىپ شىعا كەلدى. ەڭسەپ ەسىن ەندى جينادى. تابانىنىڭ استىنان وكپەك جەل ەسكەندەي بولدى. سارقىراعان سۋدىڭ شۋىلى انىق ەستىلدى. ەڭسەپ شۋىلعا قۇلاعىن توسىپ ءبىراز وتىردى. ونىڭ قۇلاعى سۋدىڭ سىلدىرىنان بوگدە ءبىر دىبىستى بايقادى. تاڭ اتقالى بۇنىڭ قۇلاعىنان كەتپەي قويعان القىنا سوققان ءوز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ەكەن. ەزۋىنە كۇلكى جۇگىردى. ەندى ىشىنە جارتى استاۋ سۋ سياتىن تاي تەرىسىنەن جاسالعان ۇلكەن قاۋعا قينالماي سياتىنداي قىپ، مىناۋ تاقتاي تاستى ويۋى كەرەك. تالتايىپ تۇرىپ تاقتاي تاستى تاعى ۇرعىلادى. ءبىراز شاپتى. تەسىكتىڭ كولەمىن بىلگىسى كەپ، قولىنداعى سۇيمەنىمەن بارلاپ كورىپ ەدى، ءالى شاعىنداۋ ءتارىزدى. قايتادان تومپەشتەي جونەلدى. سۇيمەنى ءار تيگەن سايىن تاقتاي تاس كۇرت-كۇرت ومىرىلادى. ءبىرازدان بەرى جۇرتقا ەسەسى كەتىپ، كوڭىلىن ىزا جايلاعان ەڭسەپ دەگەنىمە جەتتىم بە دەگەندەي ەكىلەنە ۇرعىلايدى. تۇڭعيىققا تاسىر-تۇسىر دومالاپ، ءبىرازدان سوڭ بارىپ شىلپ-شىلپ قۇلايتىن تاس دۇسىرىنە قۇلاعى ابدەن ۇيرەنىپ العان. ەشتەڭەدەن ەتى شىمىرىكپەيدى. جاڭا عانا جان-جاعىنان سىعىپ تۇرعان تاس قۇرساۋعا دا، قالتارىس-قالتارىستان قاراقشىداي اڭدىپ تۇرعان كولەڭكەگە دە، قۇدىقتىڭ اۋزىنداعى ساڭىلاۋ جارىقتىڭ بىرتە-بىرتە ولەۋسىرەپ بارا جاتقانىنا دا، سىرتتا توپىراق شىعارىپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ ءۇستى-ۇستىنە ارقاندى جۇلقىلاعاندارىنا دا - ەشتەڭەگە دە ەلەڭ ەتكەن جوق.

قايقايىپ تۇرىپ تاقتاي تاستى سارت-سارت سابالايدى. كەنەت سۇيمەنى تاسقا تيمەي، تەسىكتىڭ وزىنە ءتۇسىپ، ەكپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى. ماڭدايى تاسقا سوعىلىپ، باسى زەڭىپ كەتتى. بىرەۋدىڭ ايالى قولدارى قوس الاقانىن جايىپ، قاعىپ العانداي. باسقا جەرىنە زاقىم تيمەدى. قاقا ماڭدايىنان باستاپ جىپ-جىلى جۇمساق الاقان سيپاپ ءوتىپ ەدى، كومەيىنە قويمالجىڭ بىردەڭە قۇيىلعانداي بولدى. مۇنى قاعىپ العان بەيتانىس ادامنىڭ دا ومىراۋى تەرگە مالشىنىپ قالىپتى، جامباس تۇسى، جاۋىرىنى مۇزداپ قويا بەردى. بىرەۋ جۇزىنە تەلمىرە تونگەندەي. قاراۋىتىپ كەتكەن جانارى بۇنىڭ بەتىنە مۇسىركەي ءۇڭىلىپ تۇرعان قالپاقتىڭ كوك سۇر جارعاق ءجۇزىن شولىپ قالعانداي.

ەڭسەپ ءزىپ-زىلدەي كىرپىكتەرىن ازەر كوتەرىپ، كوزىن اشىپ الىپ ەدى، جان-جاعىنان اق تۇتەك بوپ سارقىراپ جاتقان اعىن سۋ الدەقايدا الدى دا قايقايدى. جان-دارمەن ءبىر باقىرۋعا عانا مۇرشاسى كەلدى. بىراق ونى وزىنەن باسقا ەشكىم ەستىگەن جوق. توپىراق شىعارىپ تۇرعان ءتورت جىگىت قىل ارقاندى ءارى جۇلقىدى، بەرى جۇلقىدى. كۇن ەكىندىگە تايانعاندا قايتا تارتىپ ەدى، ىشىندە ەشتەڭە جوق، بوس كۇبى شەلەكتىڭ ءوزى شىقتى. ءتورت جىگىت ەندى قارا اتاندى شىعىرعا جەگىپ، قىل ارقاننىڭ ۇشىن تۇزاقتاپ شىڭىراۋعا سالدى. شىعىر ارقان دا بوس قايتتى. ەسى شىققان جىگىتتەر تورتەۋى ءتورت جاقتان قۇدىقتىڭ اۋزىنا جاتا قالىپ:

- ەڭسەپ! ەڭسەپ! - دەپ ايقايلايدى.

تومەننەن ءلام-ميم دىبىس جوق. جىگىتتەردىڭ قۇلاعىنا سوناۋ جەر تۇبىنەن ەمىس-ەمىس سۋىل ەستىلدى. بەتتەرىن جەر استىنان ءبىر ءتۇرلى سۋىق لەپ جالاپ وتكەندەي بولدى. جالما-جان باستارىن كوتەرىپ الدى... سودان بىرنەشە جىل بويى قاندى قۇدىقتىڭ ماڭىنا ەل جولامادى. بىرەۋلەر قۇدىقتىڭ پەرىسى بار ەكەن، ەڭسەپتى ۇستاپ قالىپتى دەستى، ەندى بىرەۋلەر و جەردىڭ استىندا ايداھار بار ەكەن، بىردە قۇدىقتىڭ اۋزىنان باسىن شىعارىپ تۇرعانىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك دەپ سوقتى. ارادا الدەنەشە جىل ءوتتى. جەر استىنان شىققان ايداھار كورىنبەدى. ءبىر-ەكى جۇرەگىنە ءجۇن بايلاعان جىگىتتەر بارىپ، قاۋعا سالىپ ەدى، ءموپ-ءمولدىر تۇششى سۋ شىقتى. اقساقالدار ءارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ، مولدا اپارىپ، كىتاپ اشقىزىپ، دۇعا وقىتىپ، قۇدىقتى جىن-پەرىدەن الاستادى. شەگەندەدى. ايكەل ورناتتى. تۋسىراپ جاتقان ءوڭىر سۋعا قارىق بولدى دا قالدى. جاڭبىرسىز جىلدارى قانشا شىڭىراۋداعى سۋ تارتىلعانمەن، ول لىقىلدايدى دا جاتادى.

بىرەۋلەر قاۋعا ءتۇسىرىپ السا، ارتىنان سوناۋ كوك تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعى اق تۇمسىقتىڭ استىنان تابىلىپتى. ەندى جۇرت بۇل قۇدىقتىڭ سۋى سوناۋ ۇلى تەڭىزگە بارىپ قۇيادى ەكەن دەستى.

ءابىش كەكىلباەۆ

Abai.kz

شىڭىراۋ

ۇزدىك ماتەريالدار

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز (جالعاسى)

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

Ең көп оқылған

ۇزدىك ماتەريالدار

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز (جالعاسى)

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

Мобильді қосымшаны жүктеп алыңыз!