2018 جىل – الماتى وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋداندارى ءۇشىن ەرەكشە مەرەيلى جىل. اق ايدىندى الاكول اۋدانى دا سولاردىڭ قاتارىندا بيىلعى جىلى 90 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتپەكشى. وسىعان وراي الماتى وبلىسى مەن الاكول اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، قالامگەر احمەت كەندىربەكۇلىنىڭ تسيكلدى ەستەلىكتەرىن بىرتىندەپ جاريالاۋدى باستاپ وتىرمىز.

ءۇش ەپيزود

(المەن احانوۆ حاقىندا)

ول كىسىمەن تانىسۋىمنىڭ ءوزى قىزىق. كوكتۇمادا كوڭىلىم كوك تىرەپ جۇرگەن كەز. اۋداندىق گازەتكە ولەڭدەرىم بۇرقىراپ شىعىپ جاتىر. ساكەن، قاستەك، عۇسماندار بولسا الماتىدا، باسەكەلەس از، الاكولدىك اقىنداردىڭ الدى بولىپ، اق قاعازدىڭ اقتاڭگەرىندەي سەزىنەم ءوزىمدى. مانساپ تا ىلگەرىلەپ، مەكتەپتىڭ تىزگىنىن ۇستادىم. ولەڭىم ورلەپ، كوڭىلىم تورلەپ تۇرعان كەز.

اۋىلعا اۋداننان ءبىر توپ كوميسسيا كەلە قالدى. ارالاپ كورىپ، ۇسىنىس پىكىرلەرىن ايتىپ جاتىر. مەكتەپكە باس سۇقتى. كەنەت ءبىر وڭاشادا تۇلعاسى كەلىسكەن ەلۋلەردىڭ شاماسىنداعى ادام:

- مەن المەن احانوۆ دەگەن اعاڭ بولامىن. سەنىڭ ولەڭدەرىڭدى وقىپ ءجۇرمىن، ءىنىم. بىراق سەنەن اتاقتى اقىن شىقپايتىن شىعار، - دەپ باسىن شايقادى.

مەن اڭ-تاڭمىن. تانىمايتىن ادامنىڭ مەنىڭ «تالانتىما» باعا بەرىپ جاتقانى قالاي؟

- ەسىڭدە بولسىن، ولەڭ جاداۋ كوڭىلدەن، جاۋىر ومىردەن شىعادى. مىقتى اقىنداردىڭ ءبىرى دە باي بولماعان. عۇمىرلارى كەدەيشىلىكپەن وتكەن. سەن بولساڭ، استىڭا جاپ-جاڭا جەڭىل كولىك ءمىنىپ الىپسىڭ، - دەدى ول.

تۇك ايتا المادىم. راسىندا كەڭەستىك جىلدارى ماشيناڭ بولسا، سەن اۋقاتتى ادامداردىڭ قاتارىنان سانالاتىنسىڭ. «ۆولگا» ەمەس، «موسكۆيچ»، «زاپوروجەتس» الساڭ دا، ەلگە «بايىپ» كەتكەندەي سەزىلەتىنسىڭ. اعامىز قايدان ءبىلسىن، قاتارىمنان قالمايىن دەپ، قارىزدانىپ، قاۋعالانىپ ءجۇرىپ، كولىككە ارەڭ قولىم جەتكەنىن. ويىما جەتىسىنە ءبىر رەت «وبەد» ىشەتىن سۇلتانماحمۇت پەن «مۇقاعالي، مۇقاعالي، جامان قاتىن، اش بالا، جۇتاعان ءۇي» ورالدى. ونىڭ ارجاعىندا بەرەشەكتەرى جازىلعان پۋشكيننىڭ «قارىز داپتەرى» تۇر. راس، تالانتتاردىڭ ءبارى بايلىقتان كەمباعال بولعان. ويىن ءتۇسىندىم، قالاي بولعاندا دا، اعانىڭ ءسوزىن كوڭىلىمە دىق الىپ قالدىم.

كەيىننەن اۋدانعا قىزمەتكە اۋىسقاندا دا اباي ايتقانداي، «كۇشىگىندە تالانعان» مەنىڭ ول كىسىگە دەگەن كوڭىلىمدە ءبىر كىربىڭ تۇردى دا قويدى. اڭداپ ءجۇرمىن، كەز كەلگەن جيىندا قاتارلاستارىنان وق بويى وزىپ، بويى دەسە بويى، ويى دەسە ويى بار ەكەنىن سەزدىرىپ، جۇرتتى ەرىكسىز وزىنە جالت قاراتۋشى ەدى. ءسوز مايەگىنەن ول كىسىنىڭ توگىلىپ تۇرعان شەشەندىگىن بايقايتىنمىن، قاتپار-قاتپار ويلاردى قيۋلاستىرا سويلەۋىنەن باعزىنىڭ ەسكى سارقىتىنداي سەزىلەتىن. ول شىنىندا دا، ءوز قاتارلاستارىنىڭ ىشىندەگى تۇلعا بولاتىن. ءبىر توپ ادامنىڭ ىشىندە كەلە جاتقاندا باسقالاردان ءبىر باس جوعارى تۇرسا، سويلەسكەندە ەلدىڭ، جەردىڭ، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، ءجۇز، رۋلاردىڭ، الاكولدەن شىققان تۇلعالاردىڭ شەجىرەسىن شەرتكەن كەزدە، ماعان ءبىر القىمىن اپپاق ساقال جاپقان ابىز قارياداي ەلەستەۋشى ەدى. بىرتە-بىرتە الەكەڭمەن قالاي جاقىن ارالاسقانىمدى دا بىلمەي قالدىم. ادامنىڭ ءبىر-بىرىمەن لەبىزدەس، سارىنداس، ارنالاس بولۋى، ءسىرا، كوڭىل جاقىنداستىعىنان تۋار بولسا كەرەك.

نە كەرەك، الەكەڭمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان جىلدارىمدى ۇلكەن ءبىر ءومىر مەكتەبىنە بالايمىن. ويتكەنى كورگەنى كوپ، تۇيگەنى ودان دا مول وسى ءبىر ءسارۋار ادامنان ۇيرەنەر ۇلگى كوپ ەدى. ول ەڭ باستىسى قاي اداممەن قالاي سويلەسۋدى بىلەتىن، باسشىمەن باسشىشا، قوسشىمەن قوسشىشا شۇيىركەلەسىپ، ءتىلىن تاباتىن. ماماندىعى جاعىنان فيلولوگ بولسا دا، سوۆحوز ديرەكتورى، الاكول قانت زاۋىتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، اۋداندىق كوپ سالالى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدى شارۋاشىلىعى كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ بيىك مانساپتارعا جەتۋىنىڭ ءوزى ونىڭ سان قىرلى ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتتەرىن اڭعارتسا كەرەك.

«قاراقۇم» سوۆحوزىنا ديرەكتور بولىپ جۇرگەن كەزدە ايتقان كادەلى ءبىر ءسوزى ەل اۋزىنان بىزگە جەتكەن ەدى. «سەندەردىڭ كۇندەرىڭ كۇن عوي، شىركىن. مەن كۇنىنە ءۇش تەرلەيمىن»، - دەپتى ارىپتەستەرىنە،- «تاڭەرتەڭ  ارقارلىدان شىعامىن، الدىمنان كۇن قىزدىرادى، ءبىر تەرلەيمىن، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا ءبىرىنشى حاتشى ءبىر شىجعىرادى، تاعى تەرلەيمىن، كەشكە قايتاردا الدىمنان كۇن تاعى دا شاقىرايادى، سونىمەن ءۇش تەرلەيمىن».

90-جىلدارى ەلدىڭ وتارلىق قامىتتان قۇتىلىپ، ءدۇر سىلكىنگەن كەزدەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ءبىر كۇنى الەكەڭ مەنىڭ جۇمىس كابينەتىمە كەلىپ، اڭگىمە اراسىندا الاكول وڭىرىندە جاۋىرىنى جەر يىسكەمەگەن قاراش دەگەن پالۋان وتكەنىن، وكىنىشكە قاراي «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» زامانىندا قۇربان بولىپ كەتكەنىن ايتتى. مەن دەرەۋ:

- پالۋاننىڭ باسىنا كەتتىك، اعا،- دەدىم.

الاعاڭ ەكەۋمىز تەنتەك وزەنىنىڭ بويىنداعى دورباق قويناۋىندا وتىرعان قارابۇلاق اۋىلىنا تارتتىق. سول اۋىلداعى كونەكوز، قۇيماقۇلاق قارت سيباعات الپىسباەۆتان قاراش پالۋان تۋرالى اڭگىمەگە ابدەن قانىپ، قاريا باستاپ پالۋاننىڭ جامباسى جەرگە تيگەن جەرگە اپاردى. بەيىت قورشالماعان، اشىق-شاشىق جاتىر ەكەن.

قايتىپ كەلىپ، اۋدان اكىمى ابدىعالي بەكتەمىروۆكە ەستىگەن، كورگەن- بىلگەنىمدى ايتتىم. باسشى بايىپپەن تىڭداي كەلە، زيراتىن قورشاۋدى ورىنباسارى بەرىك جاقىپوۆقا جانە قارابۇلاق اۋىلىندا پالۋاندى ەسكە الۋ ماقساتىندا ۇلكەن شارا ۇيىمداستىرۋدى ماعان تاپسىردى. ءراسىم ويداعىداي ءوتتى، ەل ءبىر سىلكىندى، قاراش پالۋان جۇرت زەردەسىنە قايتىپ ورالدى. الەكەڭنىڭ ارقاسىندا الاكولدىك تۇلعالاردىڭ قاتارىنان قاراش پالۋان دا ءوزىنىڭ تاريحي  ورنىن الدى. كەيىننەن «بەلدەسكەنىن بۇكتەگەن» دەگەن كىتاپ جازىپ، جاس ۇرپاققا قاراشتىڭ قاسيەتى مەن وسيەتىن جەتكىزدى.

2000 جىل الەكەڭ ءۇشىن كەرەمەت تارتۋ سىيلاعان جىل بولدى. عاسىرلار توعىسى. مىڭجىلدىقتى كورۋ باقىتى ءاربىر 36-ۇرپاققا قانا بۇيىرادى ەكەن. سونداي باقىت ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا دا جازىلدى.

جۇمىس كابينەتىمدە وتىرعام، وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى جىبەك امىرحانقىزى شاقىردى. كوڭىلىم الاڭداپ قالدى، الدىندا عانا الاكولگە ىسساپارمەن كەتكەن. «نە بولىپ قالدى ەكەن؟»

- احمەت، سەنىڭ جەرىڭ دە، ەلىڭ دە، جەلىڭ دە كەرەمەت ەكەن! اڭىراقاي شايقاسىنىڭ سىلەمىن قۋالاپ، سوناۋ توقتاعا دەيىن بارىپ قايتتىق. الاكول قانداي عاجاپ، تاۋ بوكتەرىندە استاۋداي توڭكەرىلىپ جاتىر. جالاڭاشكول جاتىر جاپ-جاسىل بولىپ. قاراۋىلتوبە باسىنا شىقتىق. قابانباي باتىر قۋباس اتىمەن بيىگىنە شىققان توقتاعا «سوڭعى شايقاس وتكەن جەر» دەپ تاس قويدىق. باتىردىڭ «توقتا» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى جەرگە اتاۋ بولىپ توگىلىپتى. وي، ەبى جەلى قانداي، باسىندا ەركەلەپ سوعىپ تۇردى دا، كەنەت باس بەرمەس اساۋ ارعىماقتاي ەلىرىپ الا جونەلگەنى. تاۋعا ءبىر-ءبىرىمىزدى جەتەلەپ، ارەڭ كوتەرىلدىك. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت. مەن ءبىر جاقسى اعا تاۋىپ قايتتىم. المەن احانوۆ دەگەن. نە دەگەن تەرەڭ ادام، بۇكىل الاكولدىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىن تاسقا باسقانداي تاراتادى.

باسشىم ەكەۋمىز الەكەڭ تۋرالى ءبىراز اڭگىمە تيەگىن اعىتتىق. مەن ول كىسى تۋرالى ءوز بىلگەنىمدى ايتتىم. ءسوزىنىڭ قورىتىندىسىندا جىبەك امىرحانقىزى:

- مۇنداي ادامداردىڭ قادىرىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ءار وڭىردە وسىنداي ەلگە ەس بولاتىن اعالار بولسا، ۇلتىمىزدىڭ ماڭدايى جارقىراي تۇسكەن بولار ەدى. سوندىقتان زامانبەك قالابايۇلىنا ءوتىنىش بىلدىرەمىن، ول كىسىگە «الماتى وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن بەرۋىمىز كەرەك.

جىبەك امىرحانقىزى ءبىر ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن ءىستىڭ ادامى-تۇعىن. كوپ ۇزاماي اۋىلدان الەكەڭ دە جەتتى. سالتاناتتى جيىندا اتاق تاپسىرىلدى. سونداعى اعانىڭ قۋانىشىن كورسەڭىز. جانارىنا جاس ءۇيىرىلدى. بۇل قۋانىش جاسى ەدى، تەبىرەنىس جاسى ەدى. تالدىقورعان وبلىسى تاراپ، ەكى وبلىس قوسىلعاننان كەيىنگى الاكول وڭىرىنە بەرىلگەن تۇڭعىش ءارى لايىقتى ادامىنا بۇيىرعان اتاق ەدى. الاعانى پويىزعا شىعارىپ سالىپ تۇرىپ:

- لەدوكول بولىپ، مۇزدى جاردىڭىز، ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان وسىنداي اتاققا يە بولاتىن ازاماتتار اق ايدىندى الاكولدەن كوپتەپ شىقسىن،- دەپ، اقجارما تىلەگىمىزدى اقتارعان ەدىم. وتكەن جىلى ءوزىم دە وسىنداي قۇرمەتتى اتاققا يە بولعانىمدا، الاعامنىڭ قاتتى تولقىعان ءساتى كوز الدىما كەلدى. جاقسى اعانىڭ جولى جۇعىستى بولدى. الاعاڭ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا قانشا ادام وسىنداي اتاققا يە بولىپ، جەرىمىزدىڭ، ەلىمىزدىڭ اتىن شىعاردى. شۇكىر!

تاعى بىردە الاعاڭنىڭ قابىرعاسى قاتتى قايىسىپ، جانارىنىڭ جاساۋراعان ءساتىن كوردىم. اتاقتى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ سوڭعى دەمى قاسيەتتى الاكولدىڭ جاعاسىندا ۇزىلگەندە قاسىندا ءبىراز اقساقالدارمەن بىرگە الەكەڭ دە بولىپ ەدى.

- ءتىرى اپارىپ، سۇيەگىن ارقالاپ قايتقانىمىز جانىما قاتتى باتتى. جۇرەگىمنىڭ ءبىر ءتىنى ۇزىلگەن شىعار. قايران، ديماش اعا! ومىرتقامىزدى وپىرىپ، قابىرعامىزدى قاقىراتىپ كەتتىڭىز عوي، كولەڭكەڭ كۇندىك جەرگە تۇسەتىن ابىزىم! كولەڭكەڭنىڭ ءوزىن ساعىنامىز عوي، جان اعا!

دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ ابايدىڭ:

باراسىڭ قايدا، قايدا بولماي ماعان،

جاس ءومىر التىن-كۇمىس جارقىلداعان.

كەلەر كۇن كەلەدى ەكەن نە دايىنداپ،

قاراڭعى، قاراعانمەن بولجاي المان،-

دەپ انگە باستى. الاعا قاتتى تولقىدى. قازاعا تەك ءوزى عانا كىنالى بولعانداي، بار سالماقتى جۇرەگىنە اۋدارا سالدى. كوپكە دەيىن ارىلا المادى بۇل قايعىدان. تەك ديماش احمەتۇلى تۋرالى «داڭقتى بابا. كەمەڭگەر دانا. (الاكول دە تولقيدى، تولعانادى)» دەگەن كىتاپ جازعاننان كەيىن عانا كوڭىلى جادىراپ، ارقاسىنان ءبىر سالماق تۇسكەندەي بولدى. «الاكول دە تولقيدى، تولعانادى» دەگەنى، - ونىڭ ءوزىنىڭ دە جان تولعانىسى بولاتىن.

الاعاڭنىڭ قاتتى تولقىپ، جانارىنا جاس العان تاعى ءبىر كەزىنە كۋا بولدىم. وبلىس اكىمى  سەرىك ابىكەنۇلى ۇمبەتوۆ ۇزاق جىلعى ەڭبەگىن باعالاپ، اعاعا تالدىقورعان قالاسى «قاراتال» شاعىن اۋدانىنان ەكى بولمەلى پاتەر بەردى. وردەردى الا سالىپ، ەكىنشى قاباتتاعى پاتەرگە كوتەرىلدىك. جاپ-جاڭا، سىڭعىرلاپ تۇر. كوشپەلى داستارحانىمىزدى ىرىم ەتىپ، تەرەزە الدىنا جايىپ جىبەردىك. كوڭىل ءجىپسىدى، كوز جاساۋرادى.

- احمەت، «قىزىڭ - ءبۇتىنىڭ، ۇلىڭ - ءتۇتىنىڭ» دەگەن ءسوز بار قازاقتا. ساۋلە، الماگۇل، ايگۇل، انار ومىردەن ءوز ورىندارىن تاپتى عوي. الماس پەن ابايىم مەن جەتپەگەن بيىكتەرگە جەتسە ەكەن دەيمىن دە باياعى. بۇل ۇيدە توكەن تاتەڭ ەكەۋمىز نە تۇرارمىز، نە تۇرماسپىز، نەمەرەلەرىم تۇرسا - «اتام سىيلاعان ءۇي» دەسە بولدى دا. ودان ارتىق قانداي باقىت بار دەيسىڭ، قاراعىم.

كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى.

- سىزدەي اكەسى بار بالالار باقىتتى عوي، كوكە. تولقىماڭىز، اباي ايتپاي ما «ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ، كوڭىلىم! سابىر ءتۇبى – سارى التىن» دەپ، ۇلدار دا ەرجەتەر، تەكتە بار، تەككە كەتپەس.

الاعا ەكەۋمىز بوس بولمەدە ەت ءپىسىرىم ۋاقىت سامبىرلاپ سويلەپ، «سۋسىن» ىشە وتىرىپ، ءپالساپا اقتارساق كەرەك. سول سىرلاسۋدىڭ سوڭى ولەڭ جولدارى بولىپ قۇيىلدى.

سىرلاس، مۇڭداس، جانى جايساڭ، ءاز اعا،

شىندىعى سول ءدال وزىڭدەي از، اعا.

الەكەڭدەي ەڭسەلى ەرى تۇرعاندا،

دالا، بەلى، ارۋاقتى ەلى ازا ما؟

ءىنىڭ از عوي، ەمەۋرىنمەن جايدى ۇققان،

كەيى بوپسا، قالاتىن جولايرىقتان.

مەن سەزەمىن تاۋ كوتەرەر تۇلعاڭنان،

تالاي مارتە قيىندىق تا قايمىققان.

ءومىر-تۇمان باسقان كەزدە مۇنارداي،

تالاي-تالاي يىلگەنسىڭ سىنارداي.

جابىقپادىڭ، قامىقپادىڭ، قايتپادىڭ،

قيىندىققا قارسى بىتكەن شىنارداي.

ەندى بۇگىن تاعدىر-اسۋ الدىندا،

وتكەن ءومىر-وتكەلگە كوز سالدىڭ با؟

كەشە عانا تۋلاقتاي جەر تولايىم،

اينالدى عوي ءورىسى كەڭ شالعىنعا.

جانىڭ دا اپپاق، ارىڭ دا اپپاق، اق شاشىڭ،

ايقارا اشتىڭ جۇرەگىڭنىڭ قاقپاسىن.

ونەگەڭىز سايراپ جاتىر ەلىڭدە،

تەك كەلەشەك ءۇمىتىڭدى اقتاسىن!

ءيا، اكە ءۇمىتى اقتالدى. سودان بەرى زىرىلداپ قانشاما جىلدار ءوتتى. الماسى - بىلدەي باسشى، اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى، ابايى - جوعارى شەندى اسكەريلىكتەن زەينەتكەرلىككە شىقسا دا، ازاماتتىق قىزمەت اتقارىپ ءجۇر. بۇگىندەرى الاعاڭنان تاراعان ۇرپاقتار الاكول تورىندە اكە دارىتقان ۇلاعاتپەن باقۋاتتى عۇمىر كەشۋدە.

... كەيدە ءبىر مارتتىگىم ۇستاپ، قازىرگى اقساقالدارعا كوڭىلىم تولماي قالعاندا نار تۇلعالى، ءسوزى سالماقتى، ويى ون سان، ساناسى مىڭ سان، توپ ىشىندە دارا، اقىلىمەن سارا الاعامدى ساعىنىپ ەسكە الامىن.

 احمەت كەندىربەكۇلى

Abai.kz