مارگاريتا وسكەنبەاۆا

وسى كەيدە ماعان «قوعامدا زورلىق-زومبىلىق نەگە كۇرت كوبەيىپ كەتتى؟ اسىرەسە، بۇرىن سوڭدى كەزدەسپەيتىن جاس قىزداردى زورلاۋ دەگەن سۇمدىقتان كوز اشپايتىن بولعانىمىز قالاي؟» دەگەن ساۋالدار ساناما سانسىز قادالىپ ءجۇر. باسپاسوزگە كوز سالساڭىز، ءاۋ دەگەننەن اق وسى قۇبىلىستى  ءسۇيىنشى سۇراعانداي ەتىپ تاپتىشتەپ جازىپ جاتادى؟ فاكتى ىزدەپ اۋرە بولماڭىز، گازەتتەردىڭ بەتىن اشىپ قالساڭىز الدىڭىزدان اندىزداپ شىعا كەلەدى. وزگەسى-وزگە «قازاقستانداعى «ARASHFا» بىردەي قۇقىق پەن بىردەي مۇمكىندىك ينستيتۋتى» قوعامدىق قورىنىڭ  پرەزيدەنتى، پسيحولوگ مارگاريتا وسكەنبەاۆا حانىمنىڭ ايتۋىنا قوراعاندا جىل سايىن ەلىمىزدە 800-دەن استام بالا زورلىققا ۇشىراپ جاتقان كورىنەدى.

قاراپ وتىرساڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇراتىنداي سۇمدىق جاعداي. تۋعان اكەسى دە  پەرىشتەدەي قىزىن زورلايدى، ال وگەي اكەسى بەينە ءبىر دۇشپانداي ول ءتىپتى زورلىقتى اسقان اۋاندىقپەن ىستەيدى. بۇعان ءبىزدىڭ ءتىپتى ەتىمىز ۇيرەنىپ، كونتەرلى بولىپ كەتكەن سەكىلدىمىز. سوندا ماعان جاقىندا كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ شاعىن ءبىر وبلىسىنىڭ،  شاعىنداۋ ءبىر  قالاسىندا بولعان ۋاقيعا ساي سۇيەگىمدى سىرقىراتتى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس. ءاليا دەگەن (اتى-ءجونى مەن تۇرعىن مەكەنى وزگەرتىلىپ الىندى. مۇنىڭ سىرىن ماقالاڭىزدىڭ سوڭىندا تۇسىندىرە كەتەرمىز) جاس قىزدى العاش رەت ءبىر اعاسى ەكىنشى سىنىپتى جۇرگەندە زورلاسا، ەكىنشى اعاسى ونى بەسىنشى سىنىپقا كوشكەندە وسىنداي ايۋاندىق جاساعان. بۇل سۇمدىق ونىڭ سەگىز جاسىنان باستالىپ، توعىزىنشى سىنىپقا كوشكەنگە دەيىن ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلگەن كورىنەدى. بويجەتكەننىڭ ايتۋىنشا بۇل زورلىقتىڭ باستالۋى ءوز اكەسىنىڭ اياق استىنان قازاعا ۇشىراپ، تۋعان اناسىنىڭ ءوزىن تاستاپ، باسقا بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپ كەتۋىنەن باستالعان. ال جاپ-جاس بەس جاسار قىزدى اجەسىنىڭ تاربيەسىنە تاستاپ، ءبىرجولاتا كەتىپ وتىرعان. سودان بەرى قاراسىن دا كورسەتپەگەن، «قىزىمنىڭ جاعدايى نە بولىپ جاتىر ەكەن؟» دەگەن انالىق سەزىم دە بىلدىرمەگەن، قاتىگەزدىك تانىتقان. مىنە، وسىنداي قورعانسىزدىق پەن السىزدىكتى سەزە قويعان تۋماعان شەشەسىنىڭ بالالارى قورقاۋ قاسقىرداي تاپ بەرمەي مە؟ ونىسىمەن قويماي «مۇنى بىرەۋگە ايتساڭ، ولتىرەمىز» دەپ پەرىشتەدەي بالانى قورقىتۋعا دەيىن بارعان. قورعان بولادى عوي دەپ بالالىق ۇمىتپەن بۇل سۇمدىقتى اجەسىنە ايتسا، قايتا ءوزىن جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ ۇرىسىپ، ءوزىن كىنالى ەتىپ، زورلىقشىلاردى قورعاشتاپ باققان. نە دەگەن قاتىگەزدىك دەسەڭىزشى؟ قارلىعاشتاي شىرىلداپ قورعايتىن شەشەسى جوق، تۇلدىر جەتىمنىڭ كوز جاسىنا سەنبەگەن مۇنداي بەزبۇيرەكتىك قايدان شىعادى دەسەڭىزشى؟  ءتىپتى وگەي شەشەسىنىڭ ۇلكەن ۇلى مۇنى زورلاپ جاتقان كەزىندە ۇستىنەن تۇسكەننىڭ وزىندە دۇشپاندىقتان جامان قاتىگەزدىك تانىتىپ: «مۇنىڭ بارىنە ءوزىڭ كىنالىسىڭ. سەنىڭ قانىڭ بۇزىلعان» دەپ وزىنە تاپ بەرگەن، كوكالا قويداي ەتىپ ساباپ تاستاعان.

توعىزىنشى سىنىپتان كەيىن ءسانيا اناسى كەتكەن ۇلكەن شاھارعا بارىپ، كوللەدجگە وقۋعا تۇسەدى دە، شەشەسىمەن بىرگە تۇرا باستايدى. بار سۇمدىق ءدال وسى كەزدە اشىلادى. «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندەي وسى كەزدە ءسانيانىڭ جىنىستىق جۇقپالى اۋرۋ جۇققاندىعى انىقتالادى. شەشەسى بولسا الدىمەن قىزىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاعان. ءتىپتى ونىڭ ءوزىن كىنالاپ باققان. «قالاعا كەلەر-كەلمەستەن قىزىق قۋىپ جۇرگەن ءوزىڭ شىعار»، - دەپ زىركىلگەنەدىگىن قايتەرسىڭ. اقىرى، اقىل كىردى مە، كىم ءبىلسىن،  ول ءاليانى گينەكولوگ-دارىگەرگە اپارىپ، مۇنىڭ ءوزى جىنىستىق قاتىناستان بولعاندىعى انىقتالعانعا عانا ازەر سەنگەن.

سودان ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتەيىن دەپ ارنايى اجەسىنە بارسا، كوپتى كورگەن، تورەلگىن ايتىپ، جازاسىن بەرەدى عوي دەگەن كاريامىزدىڭ نە ايتقانىن ەستىسەڭىز، ەش ۋاقىتتا سەنبەس ەدىڭىز. الگى كىسىمىز: «بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. ەندى ەكى بالانى سوتتاعانمەن بۇل قىزدىڭ پاكتىگى قايتا قالپىنا كەلمەيدى. بۇل جايلى جۇرت ەستىسە بۇكىل اعايىن-جۇرت ماسقارا بولماي ما؟» دەپ بۇل قورلىقتى جىلى جاۋىپ تاستاۋعا شاقىرادى. سوراقىسى بۇل عانا ەمەس. ماسقاراسى، ءاليانىڭ شەشەسىنىڭ جەتى بىردەي اعاسى مەن اپاسى  بويجەتكەننىڭ تاعدىرىنا ارا ءتۇسۋدىڭ ورنىن كەمپىردىڭ ءسوزىن جاقتاپ شىعا كەلەدى.

ەندى 19 جاپسار بويجەتكەن الگى ازعىنداردى سوتقا بەرىپ، لايىقتى جازاسىن بەرۋگە بەل بۋىپ وتىر. الايدا ءبىر وكىنىشتىسى، ءاليانىڭ ادىلدىككە جەتۋى ەكىتالاي. زاڭگەرلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا زورلىق ۇشىراعان قىز بالا ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە ارنايى ساراپتامادان ءوتىپ، ناقتى تۇجىرىمداما اكەلمەسە، ۋاقىتتىڭ ءوتىپ كەتۋىنە بايلانىستى مۇنداي ءىستى سوت قابىلدامايدى. ال ءاليانىڭ زورلىق كورىپ، كوز جاسىن كولدەتىپ جۇرگەن كەزىنەن بەرى ءبىر ەمەس، بىرنەشە جىل ءوتىپ كەتتى. ياعني، تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن، بولاشاعى بۇلىڭعىر، الدا دا تالاي قاڭقۋ ءسوزدى ەستىسىپ، تالاي مۇڭعا باتاتىن وسىناۋ پەرىشتەدەي جاسقا قول ۇشىن بەرەتىن جان جوق دەگەن ءسوز بۇل. زاڭىمىز وسىنداي بولسا قايتەمىز. قوعامىز وسىنداي قاتىگەز بولسا، قايدا بارىپ وڭامىز، وسى ورايدا مۇنداي زورلىق ءۇشىن قاندى كەك قايتاراتىن شەشەندەردىڭ ءىسى اسقان ادىلدىك پە دەپ قالاسىڭ.

مىنە، جوعارىدا وسى قورلىق كورگەن قىز بالانى اتى-ءجونىنى دە، تۇرعان قالاسىن دا جازباي وتىرعانىمىز تۇسىنىكتى بولار. سوت بولسا قابىلدامايدى، ەندى نە قالدى؟ وسەكشىلەر مەن قاڭقۋ سوزگە اۋەس يمانسىزداردىڭ «انە، كوردىڭ بە؟ ءوزى كىنالى كورىنەدى عوي»، سوت بوسقا قابىلداماي تاستامايدى عوي. نەگىزى بۇزىلعان قىز. بۇكىل ءبىر وتباسىن مازاق ەتكىسى كەلگەن شىعار» دەيتىن «ساۋەگەيشىلەردىڭ» جالاسىنان قورعاۋدى كوزدەگەن ەدىك. ءۋاجىمىز وسى عانا.

ەندى بىزدە نەگە وسىنداي قىز زورلاۋ دەگەن سۇمدىق كەيىنگى كەزدە تىم كوبەيىپ كەتتى دەگەن قانى سورعالاعان ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. بىرىنشىدەن، وعان اراق كىنالى دەپ ازعىنداردى اقتاپ العىسى كەلەتىندەر دە بار ەكەندىگىن جوققا شىعارمالىق. بۇل دا تولىق شىندىق ەمەس. ءاليانى اراقتىڭ ءيسىن دە سەزبەيتىن جەتكىنشەكتەر جىلدار بويى زورلاپ كەلگەن. دەمەك، ماسەلە تەك اقاڭدا ەمەس. ەڭ، باستىسى اتا-انالار بالالارىنا، اسىرەسە قىز بالاعا اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، باقىلاپ وتىرعانى ءجون. ءتىپتى كوزدەن تاسا ەتىۋگە دە بولمايدى. ءاليانىڭ شەشەسىنىڭ ەڭ بولماسا ءبىر بولسا دا كەلىپ، قىزىمەن سىرلاسۋىنا نە كەدەرگى ەدى؟ تەك جانى اشىماستىق پەن ءوز شاراناسىنان بەزۋشىلىك دەمەسكە لاج جوق. ال نەمەرەسىن ازعىنداردىڭ ازاپتاۋىنا بەرىپ قويىپ، دىم بىلمەگەن بولىپ وتىرعان، ونى ايتاسىز جاس بالانىڭ ءوزىن بۇزىق ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن قاريادان نە ءۇمىت، نە قايىر. ونى ءتىپتى باستى قىلمىسكەر دەسەك تە ارتىق كەتە قويماسپىز. جالپى، پسيحولوگتاردىڭ تۇجىرىمداۋىنا قاراعاندا بالاسى بار ايەل كۇيەۋىنەن اجىراسقاندا جاس بالانى، اسىرەسە قىز بالانى بۇرىنعى جۇرتىنا تاستاپ كەتپەي، وزىمەن بىرگە الا كەتكەن دۇرىس بولادى دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى بۇگىنگى ءومىر كورسەتكەندەي قورعانسىز قالعان بالالار كوبىنە-كوپ زورلىققا ۇشىرايتىن كورىنەدى. ونىڭ دالەلىن وسى ماقالادا ايقىن بايقاپ وتىرعان بولارسىزدار. سوسىن وسى جاس بالالاردى زورلاۋدى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەيتىن، مۇقيات ساراپتاما جاساپ، تۇجىرىمداما بەرىپ وتىراتىن ارنايى ۇيىم، دۇرىسى زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋدىڭ قاجەتتىلىگى الدەقاشان تۋعان سەكىلدى. مۇنداي مەكەمەلەر شەتەلدەردە باياعىدا بار. ول ينستيتۋت بۇل پروبلەمانى ابدەن زەرتتەپ، وسى قاپتاپ كەتكەن زورلىق-زومبىلىقىڭ تۇپكى سىرىن اشار ەدى. مۇمكىن ول بىرەۋلەرگە جاقپاس، ال بىرەۋلەر ورە تۇرەگەلەر. ويىنا كەلگەندەرىن ىستەسىن، بىزگە شىندىق قىمبات. شىندىق اشىلعان جەردە عانا ادىلدىك ورنايدى.

ال قازىر ءبىزدىڭ قوعامدا قىز زورلانسا الدىمەن سول قۇرباندىقتىڭ ءوزىن كىنالايتىن كوزقاراس ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر. «ءوزى سۇيكەنگەن شىعار، ايتپەسە ەركەك بوستان-بوسقا ونداي جامان ادەتكە بارمايدى عوي» دەپ زورلىقشىنى اقتاپ الۋعا دايىن تۇرادى. باياعى «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قوزعالمايدى» دەيتىن ەشبىر ناقتى دالەلسىز ايتىلا سالعان قاڭقۋ ءسوزدىڭ سيندرومى. تاعى ءبىر قاۋىپ قازىرگى زورلىق-زومبىلىقتى كۇندىز-ءتۇنى ناسيحاتتاپ جاتقان تەلەديداردىڭ اسەرىن دە جوققا شىعارۋعا بولماس. مەنى قاشاندا شەتەلدىك، اسىرەسە امەريكالىق كينولالارداعى جىگىت ۇستاپ الىپ، قورقىتىپ جاتقانداعى قىزدىڭ ايتاتىن "ماعان نە ىستەسەڭ، ونى ىستە تەك ولتىرمە. مەن ەشكىمگە ايتپايمىن» دەگەن ءسوزى تاڭ قالدىرادى. مەنىڭشە، مىنە وسى ءسوزدى جاس ازعىن  سول قالپىندا قابىلداپ، ومىردە ءدال وسىلاي ىستەسەڭ، جازادان قۇتىلىپ كەتەسىڭ دەگەن جالعان پىكىرگە مىقتاپ سەنەدى. تەلەديداردىڭ باستى قاۋىپتىلىگى مىنە وسىندا.

تەلەديدار دەمەكشى، كەيىنگى كەزدەرى «ايەلدەردى ۇرۋعا بولادى» دەگەن كەرى كەتكەن ناسيحاتتىڭ ءورشىپ تۇرعاندىعى دا تالاي ويعا جەتەلەيدى.  ەندى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىز، شەشەسىن وڭباي سوققىعا جىعىپ، شىڭعىرتىپ ساباپ جاتقان جاس قىزدىڭ ساناسىندا نە قالىپتاسادى؟ ارينە «ەر ادامعا قارسى كەلۋگە بولمايدى، نە ىستەسە دە كونۋگە ءتيىستىسىڭ»  دەگەن كونبىستىك سەكىلدى جامان وي ابدەن بەكيدى. سوسىن بۇعان ەشبىر ماعىناسىز ايتىلا سالعان «ۇلكەن ادامعا قارسى كەلمە، قارسى ءسوز ايتپا» دەگەن قاعيدانىڭ دە قاۋىپتىلىگى بار. ۇلكەننىڭ ءبارى اۋليە ەمەس. ۇلكەننىڭ ءبارى مادەنيەتتى، اقىلدى، پاراساتتى ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە اۋزىنان اراق ساسىعان، دورەكى، قول كوتەرۋگە دايىن تۇراتىن قىزبا مىنەزدى ۇلكەنسىماقتار بار. وسىلاردىڭ بارلىعىن سىيلاي بەرۋىمىز، وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ الدىنا كەلمەي، ايتقانىن ىستەي بەرۋىمىز كەرەك پە؟ مۇمكىن، قىزدارىمىزدىڭ وسىنداي تىم جۇمساق، شىنىن ايتقان قورقاق ەتىپ تاستاعان مىنەزىن جاقسى بىلەتىن ادامدار شىعار زورلىق جاساۋعا دايىن تۇراتىن. بۇل ماسەلەنى دە زەرتتەگەن ەشكىم جوق. مۇمكىن، بىرەۋلەرگە ۇناماس.

بۇل زورلىقتىڭ ءبىر ۇشى سوناۋ كوشپەلى زاماندا جاتىر دەپ ويلايمىن. ول ۋاقىتتا باي مەن بيلەردەن گورى باتىرلاردى قاتتى سىيلاعان، باسىنا كوتەرگەن. ال شىندىعىندا قانداي دا باتىر الدىمەن بارىمتاشىلدىعىمەن، ياعني بۇزاقىلىعىمەن اتى شىققان. مىنەكەي، ۇلگى الاتىن گەرويىمىز وسى. ونىڭ ارعى جاعىنا زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇلاعىنىڭ ۇشى قىلتيادى. بۇعان ەندى «ويباي مۇنداي دۇنيەلەردى ەشكىمگە ايتپايىق. ەل-جۇرتتتان ۇيات بولادى. ءومىر-باقي ماسقارا بولامىز» دەپ جاس بالانىڭ ەمەس، جالعان، ەشكىمگە ابىروي اپەرمەيتىن «ۇيات» دەگەننىڭ قاسيەتتى ۇعىمدى ارامدىقپەن بىلعاپ بىتەدى. وسىدان كەيىن ءوزى قايسار، زورلىققا كونبەيتىن، امالسىز كونگەننىڭ وزىندە ءىزىن سۋىتپاي سوتقا جۇگىنە الاتىن قىز بالانى قايدان تاربيەلەپ شىعارامىز؟ ال ءبىزدىڭ ەر ازاماتتارىمىز بولسا بار كىنانى سورلى قىز بالانىڭ وزىنە ارتىپ، ءوزىن پەرىشتەدەي كىناسىز سەزىلەدى. بىردە ءبىر گازەتتەن ەكى بىردەي بالاسى بار ءبىر ايەلدىڭ ءوزىن كۇيەۋىنە ون جاسىندا زورلانعانىن ايتىپ قالعاننان بەرى تاياقتان كوز اشپايتىندىعىن ايتىپ، كوز جاسىن كولدەتكەندىگىن وقىپ، جانىمىزدىڭ تۇرشىككەنى بار.

جالپى، پسيحولوگ مارگاريتا وسكەنبەاۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا مۇنداي سۇمدىقتار نەگىزىنەن  وتباسىندا كوبىرەك كەزدەسەتىن كورىنەدى. بالالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى زورلىقتى جاقىن تۋىستارىنان  كورەتىن كورىنەدى. ياعني زورلىقشىلار سىرتتان كەلگەن جوق، ءوز ىشىمىزدە. «مىنا ءاليا سەكىلدى قانشاما قىزداردىڭ وزىنە-وزىنە قول جۇمساعاندىعىن بىلەسىز بە؟ — دەيدى ول. — مەن، مىسالى، اكەسى توعىز جىل بويى زورلاعان قىزدى جاقسى بىلەمىن. قازىر ول قىزتەكە بولىپ كەتتى. ويتكەنى ەر ادام دەسە، توبە شاشى تىك تۇرادى. نەگە بۇلاي؟ ويتكەنى قاجەت كەزىندە ول پەرىشتەنى قورعايتىن جان بولمادى. سوندىقتان مۇنداي قۇرباندىقتىڭ جان جاراسى ەش ۋاقىتتا جازىلمايدى. ءومىر بويى سىرقىراپ، جانىنا باتىپ وتەدى».

مىنەكەي، قوعامنىڭ قازىرگى ەڭ اۋىر قاسىرەتىنىڭ ءبىر وسىنداي. وسىنى اشىق ايتىپ، ودان ساقتانۋدىڭ ءجون-جوباسىن كورسەتەتىن ءبىر ۇيىم تابىلماي وتىر. ونىڭ ورنىنا «قول سىنسا، جەڭ ىشىندە، باس سىنسا، بورىك ىشىندە» دەگەن قايعى ۇستىنە، قايعى جامايتىن ماقالدى ۇستانىپ وتىرعان جايىمىز بار. ال «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن قازاقتىڭ اسا ءماندى ماقالىن مۇلدەم ەستەن شىعارىپ الدىق.

وسىنداي قاعيدامەن قايدا بارىپ وڭار ەكەنبىز؟ بۇل ماسەلەنى وتىرىك سوقىر بولىپ، كوز جۇما قاراعانشا، قوعامدا ءبارىمىز جيىلىپ اشىق تالقىلاۋدىڭ كەزى الدەقاشان كەلگەن سەكىلدى. ايتپەسە كۇنى ەرتەڭ زورلىقشىل ەلگە اينالىپ كەتسەك، تاڭ قالماڭىز.

قولىمىزدى كەش سەرمەمەيىك، اعايىن. بولاشاق انالارامىزدى قىزعىشتاي قورعاي بىلەيىك.

جايبەرگەن بولاتوۆ، قوستاناي

Abai.kz