قاسىم امانجولوۆ. ەي، تاكاپپار دۇنيە!
قاس تالانت، الاشتىڭ اڭىزعا اينالعان اقىنى قاسىم امانجولوۆتىڭ 17-ءنشى قاڭتار تۋعان كۇنى جانە بيىل اقىننىڭ 100 جىلدىعى. قاسىم امانجولوۆتىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق دەڭگەيى جوعارى، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ايتۋلى ورىنعا يە شىعارماشىلىعى، نەگىزىنەن، پوەزيالىق تۋىندىلاردان تۇرادى. اقىننىڭ ادەبي مول مۇراسىن 7-8 پوەماسى مەن الۋان تاقىرىپتاعى ليريكالارى قۇرايدى.
قاسىم امانجولوۆ - كوركەم اۋدارما ونەرىنىڭ دە ۇزدىك شەبەرى. ول ورىس، باتىس پەن شىعىس پوەزياسىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلارىن: ليريكالىق ولەڭدەر مەن پوەما-داستاندارىن قازاق تىلىنە زور شابىتپەن اۋداردى.
ق.امانجولوۆ - ءوزىنىڭ باتىل ويلى، شىنشىل دا تەرەڭ سىرلى، داۋىلدى پوەزياسىمەن ءار بۋىن وقىرماندار سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولىپ، جاس تالانتتارعا وتە كۇشتى اسەر ەتىپ كەلە جاتقان ءبىرتۋار دارىن.
«اباي-اقپارات»
اباي ارمانى
«اداسىپ، الاڭداما جول تابا الماي،
بەرىرەك ءتۇزۋ جولعا شىق، قامالماي.
He عىلىم جوق، نەمەسە ەڭبەك تە جوق،
ەڭ بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي»،
دەگەن ءسوزى اقىننىڭ قايناپ ىشتە،
كەلە جاتتىق جۇيتكىتىپ شاڭقاي تۇستە.
كوسىلىپ ارىستانداي جاتتى شىڭعىس،
سەنگەن سوڭ بويىنداعى الىپ كۇشكە.
كەلە جاتتىق كەڭ قورىق جيدەبايعا،
قاراۋىل قالدى ارتتا الدەقايدا.
كەرنەگەن كوكىرەكتى كوپ سىر جاتىر،
كەلەمىز ايتارلىقتاي سونى ابايعا...
قاس تالانت، الاشتىڭ اڭىزعا اينالعان اقىنى قاسىم امانجولوۆتىڭ 17-ءنشى قاڭتار تۋعان كۇنى جانە بيىل اقىننىڭ 100 جىلدىعى. قاسىم امانجولوۆتىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق دەڭگەيى جوعارى، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ايتۋلى ورىنعا يە شىعارماشىلىعى، نەگىزىنەن، پوەزيالىق تۋىندىلاردان تۇرادى. اقىننىڭ ادەبي مول مۇراسىن 7-8 پوەماسى مەن الۋان تاقىرىپتاعى ليريكالارى قۇرايدى.
قاسىم امانجولوۆ - كوركەم اۋدارما ونەرىنىڭ دە ۇزدىك شەبەرى. ول ورىس، باتىس پەن شىعىس پوەزياسىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلارىن: ليريكالىق ولەڭدەر مەن پوەما-داستاندارىن قازاق تىلىنە زور شابىتپەن اۋداردى.
ق.امانجولوۆ - ءوزىنىڭ باتىل ويلى، شىنشىل دا تەرەڭ سىرلى، داۋىلدى پوەزياسىمەن ءار بۋىن وقىرماندار سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولىپ، جاس تالانتتارعا وتە كۇشتى اسەر ەتىپ كەلە جاتقان ءبىرتۋار دارىن.
«اباي-اقپارات»
اباي ارمانى
«اداسىپ، الاڭداما جول تابا الماي،
بەرىرەك ءتۇزۋ جولعا شىق، قامالماي.
He عىلىم جوق، نەمەسە ەڭبەك تە جوق،
ەڭ بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي»،
دەگەن ءسوزى اقىننىڭ قايناپ ىشتە،
كەلە جاتتىق جۇيتكىتىپ شاڭقاي تۇستە.
كوسىلىپ ارىستانداي جاتتى شىڭعىس،
سەنگەن سوڭ بويىنداعى الىپ كۇشكە.
كەلە جاتتىق كەڭ قورىق جيدەبايعا،
قاراۋىل قالدى ارتتا الدەقايدا.
كەرنەگەن كوكىرەكتى كوپ سىر جاتىر،
كەلەمىز ايتارلىقتاي سونى ابايعا...
ايدىننىڭ ارالىنداي ءبىر دوڭەستە
تۇر قىستاۋ تالاي سىردى سالىپ ەسكە.
ەركىندەپ ارالادىق ءار بولمەسىن،
ابايدىڭ ەركەلەرى ءبىز ەمەس پە!
بەيىت تۇر كادىمگى ەسكى، ءتورت قۇلاقتى،
ياپىر-اي، اقىن بۇعان قالاي جاتتى؟!
ءتىل قاتپاس ءتۇسى سۋىق، سۇپ-سۇر مولا،
سەزە مە قۋانىشتى، ماحابباتتى...
قاريا جاس كوڭىلدى، ءجۇزى ءبىر نارت-
ءارى ءانشى، ءارى كۇيشى، ءوزى جومارت،
كوپ سىردى كوڭىلدەگى بەردى شەشىپ
ابايدىڭ نەمەرەسى يسرايل قارت:
- جىگىتتەر، كەلىپسىزدەر ابايدى ىزدەپ:
ماعان دا يشاراتپەن «قالايسىز؟» دەپ.
ريزامىن! ويلاماعان ەكەنسىڭدەر
ابايدىڭ ەسكى جۇرتى ابايسىز دەپ.
سوزىمدە، ەسكەرتەرسىز، بولسا قاتام،
اقىنعا مەكەن بولماس زيرات پەن تام.
ارالاپ تۋعان ەلىن كەتكەن ەدى
سەنىڭ دە، مەنىڭ داعى اباي اتام.
اتاڭنىڭ اڭساعانى سەندەر ەدىڭ،
ارقايسسىڭدى اتاڭا تەڭ دەر ەدىم،
عىلىم، ەڭبەك، بار باقىت وزدەرىندە،
وسى ەمەس پە، قاراعىم، ەڭ كەرەگىڭ.
جۇتتاي قىسىپ ءبىر كەزدە قاتال زامان،
ونى جىرلاپ بەرگەن-ءدى اتاڭ ساعان.
ءۇنىن ەستىپ بۇگىنگى باقىتتىنىڭ،
اتاڭ شىداپ قابىردە جاتا الماعان، -
دەگەن ءسوزى زەردەلى قاريانىڭ
ءبىر سىلكىنتتى اقىننىڭ ءور قيالىن.
كەتتىك تاعى ارالاپ بايتاق ەلدى
اراسىمەن الۋان ۋاقيعانىڭ.
كولحوز باردىق، ءاربىر ءۇي، ءاربىر مەكتەپ
اقىن اتا ابايىن ءجۇر قۇرمەتتەپ.
قالا كەلدىك، شىقتى الدان تاعى دا اباي،
بەكەر ويلاپ ءجۇرىپپىز «قۇر سۋرەت» دەپ.
قابىرعادان قاراسا ويلى كوزبەن،
ءتىرى ادامداي ەمەس پە ءبارىن سەزگەن.
اسقاق جىرى اقىننىڭ ءجۇر ارالاپ
وزىمىزدەي كادىمگى ءور مىنەزبەن.
«رەسپۋبليكا تويىنا جازدىم ولەڭ»، -
دەپ بارسام مەن ۇيىمعا - كىمدى كورەم؟
ناعىز توردە وتىر ول ماڭعازدانىپ،
سويلەسەردەي سەنىمەن، مەنىمەنەن.
اقىن اتا، جەتىپسىڭ ارمانىڭا،
وسىنى اڭساپ جۇرەگىڭ تالمادى ما!
بىزبەن بىرگە كەلىپسىڭ بۇگىنگىگە،
بىزبەن بىرگە بارارسىڭ الداعىعا.
دۇنيەگە جار
ەي، تاكاپپار دۇنيە!
ماعان دا ءبىر قاراشى.
تانيسىڭ با سەن مەنى؟
مەن قازاقتىڭ بالاسى!
«تاعى جۇرت» دەپ تاعى دا،
تانىماسسىڭ، بىلمەسسىڭ.
ويتكەنى مەن قازاقپىن،
«انگليچانين» ەمەسپىن.
تانيسىڭ عوي سەن ونىڭ
وزىنەن بۇرىن مىلتىعىن،
دارىپتەيسىڭ قاسيەتىن
ادامى تۇگىل، ءيتىنىڭ.
مەن دە ونى ءبىر كەزدە
ەتىگىنەن تانىعام
قاداي باسىپ وكشەسىن،
دالاما كەپ قاڭعىعان.
«تاعى» دەيتىن حالقىمدى،
دوزاق دەيتىن دالانى.
كەن قازام دەپ كور قازىپ،
اقتاراتىن مولانى.
جىلاپ جاتسا ءبىر قازاق،
كۇلۋشى ەدى-اۋ ول ءولى!
سونىڭ ءبارى سۇرقيا
سۇم پاتشانىڭ الەگى.
ەكى اياقتى اق پاتشا
كوپ باتىردى شەڭگەلىن.
Cap دالادا سارعايدىم،
قاسىرەتپەن شولدەدىم.
مىناۋ قارا كوزىمنەن
سانسىز داريا جاس اقتى.
ءوز ەتىمدى وزىمە
كەسىپ الىپ اساتتى.
ايتىپ-ايتپاي، نە كەرەك،
He كورمەدى بۇل قازاق!
دۇنيە بۇگىن ۇيالار،
ايتپا، ويباي، اۋزىڭ جاپ.
سورلى ەمەس ەم ەجەلدەن،
قارالى ەدىم، زارلى ەدىم.
ۇيالۋشى ەم وزگە ەلدەن،
نامىستى ەدىم، ارلى ەدىم.
ەسە تيەر، ەنشى الار
ەل بولسام دەپ ويلاۋشى ەم.
قازاقپىن دەپ ايتا الار
مەن بولسام دەپ ويلاۋشى ەم.
«تاكاپپار دۇنيە تورىنە
ەمىن-ەركىن شىقسام-اۋ!
ايتقانىمدى تىڭداتىپ،
ايتقاندارىن ۇقسام-اۋ»، -
دەپ ويلاۋشى ەم، سول بولدى،
ارمانىما جەتتىم مەن.
ۇدەرە جورتتىم، جول بولدى،
تاۋ توڭكەردىم ەكپىنمەن.
ەندى مەنى مەنسىنبەس
ەۆروپانىڭ قاي ەلى؟
قارسى كەلسەم، قۇشاقتار
قاراتپايتىن ايەلى.
سورلى نەگر قارا بوپ
تۋعانىنا جازىقتى.
تاكاپپارسىڭ، دۇنيە،
كوپ قورلادىڭ از ۇلتتى.
قاتالاستىڭ بىراق سەن،
از دەگەنىڭ كوپ ەكەن.
كومىپ كەتەر كەپشىلىك،
كوپ كەشىكپەس، كۇنى ەرتەڭ.
بولا بەرمەس دۇنيەدە
كۇندە جانجال، كۇندە شۋ.
جاۋىپ كەتەر جەر بەتىن
جالعىز عانا قىزىل تۋ.
سول قىزىل تۋ استىندا
كۇن كەلبەتتى قازاقپىن.
وتار ەمەن تەلمىرگەن،
ازاماتپىن، ازاتپىن.
ەندى، ءسىرا، دۇنيە،
تانيسىڭ عوي مەنى سەن.
«تانىسامىن سوعىسىپ»، -
دەپ ويلاما، تەگى، سەن.
ءتورت قۇبىلام تۇگەل ساي،
قورقىتپايدى سوعىسىڭ.
جەتپىس قابات قورعاڭداي
باتىسىمدا - ورىسىم.
شىمقاي بولات كيىنگەن
شۇعىلالى شىعىسىم.
تاس تۇلەكتەي تۇيىلگەن
قىرعىز، ياكۋت تۋىسىم.
قازاق دەگەن اتىمدى،
وشىرە الماس ەشبىر جاۋ!
توبەسىنەن، تيىسسە،
توڭكەرىلەر الاتاۋ.
اۋماعى مول الىپپىن،
كەڭىدى مەنىڭ قۇشاعىم.
بريتانيا ارالىن
قولتىعىما قىسامىن.
«تاعى» ەمەسپىن، تاعى ايتام،
اداممىن-دى بۇرىننان.
اداممىن دەپ جىلاعام،
اداممىن دەپ قىرىلعام.
تاكاپپار ۇلى دۇنيە!
قازاق دەگەن مەن دەيمىن.
مىلتىعىڭدى ۇسىنبا،
قولىڭدى ۇسىن، كەل دەيمىن!
الماتى، 1940.
قازاقستان
ەلۋ جاستا ەلىم بار دەپ ايتا الماي،
كەتپەس ەستەن كۇيىنگەنىڭ، مۇڭلى اباي.
ەلىم بار دەپ ايتاتىن ءبىر تۋدى كۇن،
ەلىم بار دەپ شىرقاتايىن مەن بۇگىن،
قويسىن ەندى قورقىت كۇيىن سارناماي.
اتام اباي، ارمانىڭا بەر تىنىم،
سەن تاپپاساڭ، بىزدەر تاپتىق جەر تىڭىن.
«گۇلجازيرا»، «جەرۇيىقتان» كەم بە ەكەن
مىناۋ دالا، بىزدەر وسكەن كەڭ مەكەن -
قىزىل تۋلى ەل قازاقستان دەيتۇعىن!
كوكشە، بايان، قارقارالى، الاتاۋ،
توڭى - التىن، تۇگى - تورقا جەر مىناۋ!
قاراعاندى - قارا قازان قايناعان،
دۇنيە-بايلىق تۇرعان جايناپ اينالام،
ەلدىگىمە ەتەر ءشۇبا قانداي جاۋ؟!
دۇرسىلدەيدى سوناۋ بالقاش جاعاسى،
بارشى ءوزىڭ، كوڭىل قويىپ تىڭداشى!
تۇر عوي سوعىپ تۋعان دالا جۇرەگى،
كىم قىزىقتاپ، ماقتان ەتپەس بۇل جەردى،
باقىتىڭا قۋان، قازاق بالاسى!
كەڭ دالالى، كەڭ پەيىلدى قازاقپىز،
قۇل ەمەسپىز، ەركىن جانبىز، ازاتپىز.
ەل نامىسىن ەشبىر جاۋعا بەرمەيمىز،
ءومىردى العا باستىرامىز، ورلەيمىز -
سەرتىڭ وسى، ازات جىگىت، ازات قىز!
بايتاق وتان - تۋىپ-وسكەن ءوز ەلىم،
ومىرىمدەي ءورشىپ اققان وزەنىم!
ارتىم جاقسى، الدىم قانداي تاماشا،
«بوتەن ەلدىڭ پاديشاسى بولعانشا،
ءوز ەلىمنىڭ تەرسەم ارتىق تەزەگىن!»
قۋانامىن، كورسەم اتتى قازاقتى
ءان شىرقاعان الشى تاستاپ تىماقتى.
قۋانامىن شاپقانىنا قۇيعىتىپ،
قاناتتانىپ، الىس جولدى تەز ۇتىپ،
وگتى كوزبەن تۇرسا شولىپ جان-جاقتى.
ارالاشى الماتىنىڭ كوشەسىن،
ەمەندەرمەن ەگەسە سەن وسەسىڭ.
تالعار تاۋدا تۋداي جايناپ تالابىڭ،
بوي ۇراسىڭ مۇحيتىنا دالانىڭ،
قايتارام دەپ ءومىرىڭنىڭ ەسەسىن.
تۋعان بالا قۇبا قۇمدا، جەر ۇيدە،
توقسان تومدى الدىنا الىپ قازپيدە،
وتىر دۇنيە ارحيۆتارىن اقتارىپ،
سونى كورىپ سۇيسىنەم دە ماقتانىپ،
كەتەم جىرلاپ، قوسىلام دا ءبىر كۇيگە.
تاۋ قوپارعان، كولدى كولگە قوتارعان،
ءبىز ەرلەرمىز العىس العان وتاننان.
تۋعان جەردىڭ سالماقتاپ سوم التىنىن،
سودان ۇعىپ كەلەشەگىن حالقىنىڭ
جۇرگەن جاستى جىرلاپ وتسەم، جوق ارمان.
كەمپىر كورەم كوك وزەندەي كۇي توككەن،
شالدى كورەم جىر ۇشىرعان كوكىرەكتەن.
قىزىمىز بار قۇرالاي كوز، قارا شاش،
كۇلكىسى - كۇن، سايراپ كەتسە - ساندۋعاش،
جىگىتىمىز بارابار جاس تۇلەكپەن.
كوك قۇرىشتان قۇيىلعانداي ءبىر ەلمىز،
ءارى بيىك، ءارى كەڭبىز، تەرەڭبىز.
ءانىمىز بار اسقاق جالاۋ سىقىلدى،
كوتەرىلسە - تىك كوتەرەر جۇرتىمدى،
ءبىز دۇنيەگە ماڭگىلىككە كەلگەنبىز.
ەلۋ جاستا ەلىم بار دەپ ايتا الماي،
كەتپەس ەستەن كۇيىنگەنىڭ، مۇڭلى اباي.
ەلىم بار دەپ ايتاتىن ءبىر تۋدى كۇن،
ەلىم بار دەپ شىرقاتامىن مەن بۇگىن،
ەركەلەيمىن كەڭ دالامدا بالاداي.
قازاقستان دەيتىن مەنىڭ بار ەلىم،
جاتىر الىپ جارتى دۇنيە الەمىن!
بۇل دالانى انام جاسپەن سۋارعان،
بۇل دالادا اتام قولعا تۋ العان،
بۇل دالاعا جىلاپ كەلىپ ۋانعام،
بۇل دالانى كورىپ العاش قۋانعام،
بۇل دالادا وسكەن جاندا جوق ارمان!
1946.
Hap تاۋەكەل
Hap تاۋەكەل! قۇلاش ۇردىم قيىنعا،
قايرات شىركىن الىپ شىقسا، قيىن با!
بۇل ساپاردا ءسۇرىنىپ تە قالارمىن،
سوندا، دوسىم، مەنى ايىپقا بۇيىرما!
جىعىلام دەپ، جۇرە المايمىن ءجاي باسىپ.
جۇگىرەمىن كيىپ-جارىپ، ايقاسىپ.
مۇلگي بەرسىن، ءىلبي بەرسىن قورقاقتار،
ءىش پىستىرىپ، جالت-جالت قاراپ بايقاسىپ.
جىعىلسام دا جۇگىرۋمەن وتەمىن،
اياڭشىلدىڭ اقىلىن مەن نە ەتەمىن.
جىعىلارمىن، القىنارمىن، شارشارمىن،
بارار جەرگە بۇرىنىراق جەتەمىن.
1940.
ولەڭ تۋرالى
وتىرام كەيدە قۇرىسىپ،
بويىمدا ءبىر جۇك جاتقانداي.
وتەدى ۋاقىتىم جىلىسىپ،
ءوز مىندەتىن اتقارماي...
كەتەمىن كەنەت سىلكىنىپ،
ىزدەگەنىم تاپقانداي.
مانادان بەرى ىركىلىپ،
سەلىم ءبىر ەندى اققانداي.
كەلەدى ولەڭ ەسەلەپ،
ۇلگىرە جازىپ جاتامىن.
ءبىر اندەتىپ، ءبىر سويلەپ،
مول راقاتقا باتامىن.
قۇرىسقان بويىم جازىلىپ،
لاپىلداپ وتىم جانادى.
وتىرعاندايمىن ءماز قىلىپ،
ويناتىپ ءسابي بالانى.
ولەڭىم - مەنىڭ بوبەگىم
وزىمە تارتقان سەكىلدى.
ۇستىنە تۇسە تونەمىن،
ۇيرەتىپ وعان نە ءتىلدى.
دۇنيە قانداي تاماشا!
رەنىش-قايعى ماعان جات.
قۇلپىرىپ، ءماز بوپ بالاشا،
اينالام تولعان ماحاببات.
1949.
