اكادەميك نىعمەت ساۋرانباەۆ تۋرالى

قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ بارلىق سالاسىندا وشپەس ءىزى قالعان، ونىڭ نەگىزگى تەوريالىق باعىت-باعدارىن انىقتاپ، ىرگەتاسىن قالاسۋعا ۇلەسىن قوسقان ساناۋلى ساڭلاقتاردىڭ ءبىرى - نىعمەت ءتىنالىۇلى ساۋرانباەۆ. ونىڭ قازاق ءتىلى دامۋىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋدە بايقالاتىن عىلىمي-تەوريالىق ورەسى كۇنى بۇگىندە دە جولباسشىلىق باعىتىنان تومەندەمەي كەلە جاتقانىن كورەمىز. وربىتىلگەن وي-پىكىرىنىڭ ومىرشەڭدىگى مەن قۇندىلىعىن ءتىل ءبىلىمپازدارى ءالى كۇنگە سەزىنۋدە.

اكادەميك نىعمەت ساۋرانباەۆ تۋرالى

قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ بارلىق سالاسىندا وشپەس ءىزى قالعان، ونىڭ نەگىزگى تەوريالىق باعىت-باعدارىن انىقتاپ، ىرگەتاسىن قالاسۋعا ۇلەسىن قوسقان ساناۋلى ساڭلاقتاردىڭ ءبىرى - نىعمەت ءتىنالىۇلى ساۋرانباەۆ. ونىڭ قازاق ءتىلى دامۋىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋدە بايقالاتىن عىلىمي-تەوريالىق ورەسى كۇنى بۇگىندە دە جولباسشىلىق باعىتىنان تومەندەمەي كەلە جاتقانىن كورەمىز. وربىتىلگەن وي-پىكىرىنىڭ ومىرشەڭدىگى مەن قۇندىلىعىن ءتىل ءبىلىمپازدارى ءالى كۇنگە سەزىنۋدە.

وزگەشە تالاپشىلدىقپەن ءومىر بويى وقۋ ىزدەپ، ءبىلىم، عىلىمنىڭ ورىنە تالپىنعان عالىمنىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعى ونەگەلىك مانگە تولى. ول 1910 جىلى شىلدە ايىندا قورداي اسۋىنداعى ىرعايتى وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان شارباقتى سەلوسىندا (بۇرىنعى اتاۋى «بىرلىك») دۇنيەگە كەلگەن.
نىقاڭ جاس شاعىندا اۋىل مولداسىنان ەسكىشە ساۋات اشقان دەسەدى. 15 جاسىندا قاسىق سەلولىق ورتا مەكتەبىندە وقيدى. نەگىزگى ءبىلىمدى وسىندا الادى. ول العان ءبىلىمىن جالعاستىرعىسى كەلىپ، الماتىعا اتتانادى. 1925 جىلى جوعارعى-اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ دايىندىق كۋرسىنا ءتۇسىپ، وندا 3 جىل وقيدى دا، 1928 جىلى سول ينستيتۋتتىڭ نەگىزگى كۋرسىنا اۋىسادى، ياعني ونىڭ شىن مانىسىندەگى ستۋدەنت رەتىندە قابىلدانۋى - وسى جىل. جاس تالاپتىڭ بىلىمگە دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن وسىدان-اق ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
كەلەسى 1929 جىلى ينستيتۋت قوستانايعا كوشەدى. ن.ساۋرانباەۆ ۇجىممەن بىرگە كوشىپ، سول ينستيتۋتتى ول 1932 جىلى 22 جاسىندا ءبىتىرىپ شىعادى. مىنە، وسى جىلدان بىلاي قاراي ونىڭ قوعامدىق-پەداگوگيكالىق ءومىر جولى باستالادى. ول اۋەلى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا ينسپەكتور بولىپ قىزمەت اتقارا باستايدى (1932-1934 ج.ج.). بۇدان سوڭ ۆيننيتسا قالاسىندا اسكەري بورىشىن وتەيدى. سوندا جۇرگەننىڭ وزىندە تىنىمسىز ىزدەنۋمەن بولادى. ءبىلىمىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ ماقساتىمەن سىرتتاي دايىندالىپ، ماسكەۋدىڭ گەرتسەن اتىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە سىرتتاي ءتۇسىپ وقيدى. اسكەري مىندەتىن دە مۇلتىكسىز اتقارادى. ءتىپتى پۋلەمەتشىلەر ۆزۆودىنىڭ كومانديرى رەتىندە (1937 ج.) كىشى لەيتەنانت اسكەري اتاعىنا يە بولادى.
ن.ساۋرانباەۆتىڭ ەڭبەكقورلىعىنا تاڭداناسىز. 1935 جىلى اتالعان ينستي­تۋتتىڭ ءى جانە ءىى كۋرستارىنىڭ ەكەۋىنە قاتار ەمتيحان تاپسىرىپ، ءىىى كۋرس ستۋدەنتى بولادى. ءدال وسى جولى ول رسفسر وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جانىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ لەنينگراد بولىمشەسى اسپيرانتۋراسىنا تۇسەدى.
ول وسىلاي وقۋمەن ارپالىسا ءجۇرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قيلى-قيلى ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولە باستايدى. 1939 جىلى حالىق كوميسسارياتتار كەڭەسىنىڭ جانىنداعى تەرمينولوگيالىق كوميتەتتىڭ عىلىمي حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. بۇل قازاق ادەبي تىلىندە جاڭا ءومىر تالابىنا وراي تۋىنداپ جاتقان سان الۋان ءسوزجاسام مەن ءسوز قولدانىستاردىڭ قاپتاپ تۋىنداپ جاتقان كەزەڭى بولاتىن. جاس مامان ن.ساۋرانباەۆتىڭ بۇل ۇدەرىستەن تىس قالا الماعانى ايان.
رەسپۋبليكاداعى وقۋ ءىسىن جاقسارتۋعا بايلانىستى جۇمىستاردىڭ قاي-قايسىسى دا ن.ساۋرانباەۆتىڭ نازارىندا تۇردى. اسىرەسە، ورتا مەكتەپ پەن پەدۋچي­ليششەلەردىڭ وقۋ جوسپارلارى بويىنشا جاسالىپ جاتقان وقۋلىقتارعا ارالاستى. ال بۇل وقۋلىقتاردىڭ قۇرىلىس ماتەريالى - اتاۋ سوزدەر، تەرميندىك اتاۋلار ءالى جۇيە ەسەبىندە قالىپتاسا قويماعانى ءمالىم. ن.ساۋرانباەۆتىڭ بۇل ماسەلەلەرگە اتسالىسۋى تابيعي قاجەتتىلىك ەدى.
جالپى، ن.ساۋرانباەۆتىڭ ءومىر جولى قوعامدا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەرمەن قا­تار­لاسا قيسىنداسا دامىپ وتىرعان ءتارىزدى. 1941 جىلى كەڭەستەر وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالى ۇيىمداستىرىلدى. سول فيليالدىڭ ءتىل، ادە­بيەت جانە تاريح ينستيتۋتتارىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى بولىپ ن.ساۋرانباەۆ بەكىتىلدى. ال جاڭا ۇيىمداسىپ وتىرعان بۇل عىلىمي مەكەمەنىڭ اتقارىلار ءىسى ۇشان-تەڭىز بولاتىن. وسى تىرلىككە ول بار مۇمكىندىگىن، قاجىر-قايراتىن جۇمسادى. ءتىل، ادەبيەت، تاريح ۇلتتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ ءۇش تاعانى، ءۇش نەگىزى، ياعني ءۇش تىرەگى ەمەس پە؟ وسىنى تەرەڭ تۇسىنگەن ن.ساۋرانباەۆتىڭ سول كەزدەگى اتقارعان ىستەرىن سارالاپ، باعالاپ شىعۋ ءتىپتى دە وڭايعا تۇسپەيدى. ەڭ الدىمەن، بۇل سالالار بويىنشا كادر ىرىكتەۋ، جۇيەلى دە ىرگەلى عىلىمي جوسپارلار ءتۇزۋ، ولاردىڭ ساپالى جۇمىس ىستەۋى ءتارىزدى قىرۋار شارۋانىڭ باسى-قاسىندا بولعان ن.ساۋرانباەۆتىڭ بۇل كەزدەگى اتقارعان ىستەرى زور ەدى.
جاڭا بەل الىپ جاتقان زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، مازمۇن-ءمانىن تەرەڭدەتۋ ءۇشىن قانشاما كۇش-جىگەر ورتاعا سالىنىپ، جوسپار ءتۇزىلدى، باعىت-باعدار جاسالدى. وسى ءىس-تىرلىكتىڭ جۇيەلى جۇرگىزىلۋىنە سەپتىگى مول بولعان. «كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ حابارشىسى» اتتى عىلىمي جۋرنالدىڭ «ءتىل جانە ادەبيەت» سەرياسىن ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ دەر كەزىندە، قاجەتتى ماتەريالداردىڭ جۇيەلى شىعىپ تۇرۋىن قاداعالاعان دا، باسشىلىق جاساعان دا - ن.ساۋرانباەۆ.
1936 جىلى قازاقتىڭ «ۇلت مادەنيەتى» ينستيتۋتى ۇيىمداستىرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا ءتىل ماماندارى، ادەبيەتشىلەر جانە تاريحشىلار ەنگىزىلگەن بولاتىن. جوعارىدا اتالعان ينستيتۋت وسىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان. ال كەيىن 1946 جىلى تاريح ءوز الدىنا جەكە مەكەمەگە اينالادى دا، ءتىل مەن ادەبيەت ءوز الدىنا ينستيتۋت اتاندى. ءتىل ماماندارى مەن ادەبيەتشىلەر 1961 جىلى عانا جەكە-جەكە ينستيتۋت بولىپ ءبولىنىپ شىقتى.
جوعارىدا ايتىلعانداردان ءبىز ن.ساۋ­رانباەۆتىڭ ىزدەنىس جولدارى مەن عىلىمي ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن كورەمىز. سونىمەن قاتار ول عىلىمي-زەرتتەۋ جۇ­مىستارىمەن دە ۇزدىكسىز اينا­لىسىپ وتىر­عان. ونىڭ ەڭ العاشقى ايتۋلى ەڭبەگى رەتىندە 1940 جىلى جاريالانعان «قازاق تىلىندەگى كوسەمشەلەردىڭ سەمان­تيكاسى مەن فۋنكتسيالارى» دەيتىن كو­لەمدى كىتابىن اتاۋعا بولادى. ەڭبەك ورىس تىلىندە جازىلعان تۇڭعىش مونوگرافيا ەدى. لەنينگرادتاعى ن.يا.مارر اتىنداعى ءتىل مەن ويلاۋ ينستيتۋتى ن.ساۋرانباەۆقا وسى ەڭبەگى ءۇشىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن عىلىمي دارەجە بەرەدى. قولجازبا نەگىزىندە «قازاق تىلىندەگى كوسەمشەلەر» دەگەن اتپەن 1940 جىلى جاريالانادى دا، ول كەيىنىرەك 1944 جىلى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ قايتا باسىلعان.
ن.ت.ساۋرانباەۆ عىلىمي ىزدەنىستى ودان ارى تەرەڭدەتە تۇسەدى. 1943 جىلى «قازاق تىلىندەگى قۇرمالاس سويلەمدەر جۇيەسى» دەگەن تاقىرىپ بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازىپ ءبىتىرىپ، ونى قورعاپ شىعادى. سوندا قازاق ءتىل بىلىمىنەن دوكتورلىق قورعاعان توپتىڭ باستاۋىندا وسى نىقاڭ تۇرعانى انىق.
عىلىمنىڭ دامۋى قوعامنىڭ دامۋىنا وراي ءوربيتىنى بەلگىلى. قازاقستان جاعدايىندا دا وسى قۇبىلىستى ۇزدىكسىز بايقاپ وتىرۋعا بولادى. رەسپۋبليكانىڭ عىلىمي-مادەني ءومىرى دامي كەلە، 1946 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋعا الىپ كەلدى. ن.ساۋرانباەۆ ءتارىزدى زەردەلى عالىم بۇل عىلىمي ومىردەن تىس قالماعانى ءمالىم. اكادەميانىڭ العاشقى سەسسياسىندا ول اكادەميانىڭ تولىق مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ۇلتتىق اكادەميانىڭ قۇرامىنا ەنگەن سول كەزدەگى تۇلعالاردىڭ تورتەۋى قوعامدىق عىلىم وكىلدەرى ەدى. اتاپ ايتقاندا: جازۋشى، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى م.و.اۋەزوۆ، كومپوزيتور، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ا.ق.جۇبانوۆ، لينگۆيست تۇركىتانۋشىلار ن.ت.ساۋرانباەۆ جانە س.ك.كەڭەسباەۆ.
وسىدان الپىس بەس جىلداي بۇرىن اشىلعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى رەسپۋبليكا تاريحىندا تاريحي ءمانى ايرىقشا ءىرى وقيعانىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. مىنە، وسى تاريحي وقيعالاردىڭ باسى-قاسىندا ن.ت.ساۋرانباەۆتىڭ بولۋى، ونىڭ قانشالىقتى ءىرى تۇلعا ەكەنىنەن حابار بەرسە كەرەك. ول قوعامدىق عىلىمدار ءبولىمىنىڭ اكادەميك-حاتشىسى (كەزىندەگى اتاۋى - توراعاسى) قىزمەتىنە تاعايىندالادى. ءارى پرەزيديۋم مۇشەسى رەتىندە قوعامدىق عىلىمدار سالاسى بويىنشا سان الۋان تىرلىكتىڭ باستاماشىسى بولدى. ناقتىلى جۇمىستار مەن كەلەلى مىندەتتەر تۋرالى ماقالالار جازدى، تالقىلاۋلار وتكىزدى، ويعا جەتەلەر سوزدەر سويلەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزبەي شىعىپ كەلە جاتقان «قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسى» (قوعامدىق عىلىمدار سەرياسى) سول كەزدە ن.ت.ساۋرانباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن شىعا باستاعان بولاتىن. قوعامدىق عىلىم­دار سالاسى بويىنشا اتقارىلار قانشاما جۇمىستار وسى جۋرنال بەتىندە جاريالانىپ وتىردى. ءسويتىپ، قوعامدىق عىلىمداردىڭ دامۋ ارنالارى قالىپتاسا باستادى.
1951 جىلى ن.ت.ساۋرانباەۆ قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ سايلانادى. رەسپۋب­ليكا اۋماعىنداعى قوعامدىق عىلىمدار اۋقىمىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ءبارى اكادەميك ن.ت.ساۋرانباەۆتىڭ باسقارۋىنا وتەدى، ياعني بۇل كەزدە جاسالعان جۇمىستاردىڭ بارىندە ن.ساۋرانباەۆ قالامىنىڭ تابى جاتىر.
1956-1958 جىلدارى ن.ت.ساۋرانباەۆ قازاق ءتىلىنىڭ ءالى ونشا زەرتتەلە قويماعان ءتىل تاريحى مەن ديالەكتولوگياسىنا زەيىن قويا باستاعانىن كورەمىز. وسى ەكى سالا بو­يىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، مامان تاربيەلەۋ ماقساتىمەن ءبولىم باسقارادى. اتالعان ماسەلەلەرگە ارناپ كەلەلى ماقالالار جازادى. ءبولىم قىزمەتكەرلەرىن كۇردەلى ماسەلەلەردى قاراستىرۋعا جۇمىلدىرادى.
ن.ساۋرانباەۆ، نەگىزىنەن، عىلىمدى ۇيىمداستىرۋشى ناعىز عالىم رەتىندە قالىپتاسقانىن بايقايمىز. سونىمەن بىرگە ونىڭ ۇستازدىق ونەگەسىن دە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. ول بۇل كاسىبىن 1932 جىلدان باستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزبەي جالعاستىرعان. ەڭ اۋەلى، ول مەكتەپ وقۋشىلارى جانە وقىتۋشىلارعا ارناپ وقۋلىقتار جازادى. پەداگوگيكالىق مەكەمەلەر كەڭەستەرىن باسقارادى. ال 1938 جىلدان جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس وقىپ، دوتسەنت، پروفەسسور قىزمەتتەرىن اتقارادى، كافەدرا مەڭگەرەدى.
ول عىلىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتتى اتقارا ءجۇرىپ، قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاسۋعا دا ۋاقىت تابادى. ن.ساۋران­باەۆتىڭ وسىنداي قايراتكەرلىك قابىلەتىنىڭ بايقالعانىنان بولۋى كەرەك، ول 1950 جىلى بۇكىلوداقتىق بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋشىلار كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى. بەيبىتشىلىك جاقتاۋشىلاردىڭ ءۇندىستاندا وتكەن كونفەرەنتسياسىنا قاتىسىپ (1947 ج.), قازاق حالقىنىڭ اتىنان ءسوز سويلەيدى. ءۇندىستان حالقىنىڭ ءومىرى جايىندا كىتاپشا جازادى. ول دەلي مەن اگرادا، اللاحاباد پەن كالكۋتتادا جۇرتشىلىق الدىندا ءسوز سويلەپ، مادراس، حايداراباد باسرا، ت.ب. جەر­لەردە بولىپ، قازاق ەلىنىڭ جاعدايىن بايان­دايدى. يران، يراك ەلدەرىندە دە بولادى.
1954 جىلى ن.ساۋرانباەۆ شىعىستانۋ­شى­لاردىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ءححىىى كونگرەسىنە قاتىسىپ، بايانداما جاسايدى. كونگرەسس لوندوندا وتكەن. ول رەس­پۋبليكاداعى عىلىم مەن بىلىمگە قاتىستى وتكىزىلىپ جاتاتىن شارالاردىڭ بىردە-بىرىنەن قالىس قالماعان. الدەنەشە عى­لىمي كەڭەستەردىڭ مۇشەسى رەتىندە كۇن­دەلىكتى عىلىمي ءومىردىڭ بارىنە قولما-قول ارالاسىپ وتىردى. تەرمينولوگيالىق كومي­تەت­تىڭ جۇمىسىنا قاتىناستى. بىرنەشە گازەت، جۋرنالدىڭ رەداكتسيا القاسىندا بولدى.
زامانداستارى ن.ساۋرانباەۆتىڭ جوعارى مادەنيەتتىڭ ادامى بولعانىن ايتادى. اسىرەسە، ونىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن ەرۋديتسياسىنا ي.ي.مەششانينوۆ، ن.ك.دميتريەۆ، س.ە.مالوۆ، ن.ۆ.يۋشمانوۆ ءتارىزدى ورىستىڭ ايگىلى عالىمدارى ءتانتى بولعانىن ەسكە الادى. ن.ساۋرانباەۆ ۇستانعان ەتيكالىق نورمانىڭ جوعارى ەكەنىن ونىڭ بارىنشا ءادىل، تۋراشىل بولعانىنان بايقايمىز. ول جاس ماماندارعا كەڭەس بەرۋدەن جالىقپايدى ەكەن. تالقىلاۋ، پىكىرالىسۋ جينالىستارىنا ءجيى قاتىسىپ، ءاردايىم قاداعالاپ وتىراتىن بولعان. ول - ۇلكەندى سىيلاپ، كىشىگە قامقور بولا بىلگەن جان. جولداستارىنا ادال، قاتارداعى ادامنىڭ بىرىندەي قارىم-قاتىناس جاسايتىن قاراپايىم قالپىنان اينىماي وتكەن جان بولسا كەرەك.
ن.ت.ساۋرانباەۆ 1958 جىلى قاراشا ايىندا نەبارى 48 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ ارتىندا ولمەس مۇراسى، ۇمى­تىلماس ۇلگى-ونەگەسى، ونى قادىر تۇتىپ، قا­سيەت سانايتىن شاكىرتتەرى، شاكىرت­تە­رىنىڭ شاكىرتتەرى قالدى. ونىڭ عىلىمي مۇ­راسىن باعالاي بىلەتىن قانشاما ماماندار بار. ن.ساۋرانباەۆ مۇراسىن قاس­تەر­لەي ءبىلۋدىڭ ءبىر دالەلى - ول كىسىنىڭ تاياۋ­­دا100 جىلدىعىنىڭ اتالىپ ءوتۋى. ەندە­شە، قازاق ءتىل ءبىلىمى وركەندەپ تۇرعاندا ن.ت.ساۋ­رانباەۆتىڭ ەسىمى ۇمىتىلماق ەمەس.

ومىرزاق ايتبايۇلى،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى
ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي
قىزمەتكەرى، فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، ۇعا اكادەميگى

http://anatili.kz/?p=5602