باۋىرجان بەرىكۇلى. ۇرلىق پا، ۇقساستىق پا؟
«قازاق ادەبيەتi» (31.07.2009) گازەتىندە ادەبيەت سىنشىسى ءاليا بوپەجانوۆا: «ادام بولعان سوڭ، ويلاناتىن بولعان سوڭ جانە بiر ورتادا، بiر مادەني-تاريحي جاعدايلاردا عۇمىر كەشەتiن بولعان سوڭ بiرەۋگە كەلگەن وي، يدەيا ەكiنشi بiرەۋگە دە كەلۋi مۇمكiن. تiپتi, ءارi-بەرiدەن سوڭ الەم ادەبيەتi, مادەنيەتi, سيۋجەتتەر، يدەيالار بۇكiل ادامزاتقا ورتاق، ءارi بiرiنەن-بiرiنە كوشiپ جۇرەتiنi دە بەلگiلi»، - دەپ جازعان بولاتۇعىن.
ءبىز تومەندە كەلتىرىپ وتىرعان اقىندار ويدى، يدەيانى، ولەڭ شۋماقتارىن ءبىر-بىرىنەن اينا-قاتەسىز كوشىرىپ العان نەمەسە ۇرلاعان دەۋدەن اۋلاقپىز. ...ءيا، يدەيالار ادامزاتقا، قالا بەردى - اقىندارعا دا ورتاق بولعاندىقتان، بىرىنەن-بىرىنە كوشىپ جۇرەتىنى دە قالىپتى جاعداي...
مىسالى، جۇبان مولداعاليەۆ «مەن قازاق ايەلىنە قايران قالام!» دەگەن ولەڭ جازعان. سول سياقتى، يسرايىل ساپارباي دا «مەن قازاق قىزدارىنا قايران قالام!» دەپ ولەڭ جازدى.
بەتكە ايتقاندى ۇناتاتىن اقىن بايبوتا سەرىكباەۆ اعامىز وسىعان بايلانىستى:
كوزىمە ءوزىم سەنبەي قايران قالام،
ايەل دە، قىز دا جاقسى-اۋ جايراڭداعان.
«ۇرلىقتىڭ ءتۇبى - قورلىق» دەگەن ءسوزدى
«قازاق ادەبيەتi» (31.07.2009) گازەتىندە ادەبيەت سىنشىسى ءاليا بوپەجانوۆا: «ادام بولعان سوڭ، ويلاناتىن بولعان سوڭ جانە بiر ورتادا، بiر مادەني-تاريحي جاعدايلاردا عۇمىر كەشەتiن بولعان سوڭ بiرەۋگە كەلگەن وي، يدەيا ەكiنشi بiرەۋگە دە كەلۋi مۇمكiن. تiپتi, ءارi-بەرiدەن سوڭ الەم ادەبيەتi, مادەنيەتi, سيۋجەتتەر، يدەيالار بۇكiل ادامزاتقا ورتاق، ءارi بiرiنەن-بiرiنە كوشiپ جۇرەتiنi دە بەلگiلi»، - دەپ جازعان بولاتۇعىن.
ءبىز تومەندە كەلتىرىپ وتىرعان اقىندار ويدى، يدەيانى، ولەڭ شۋماقتارىن ءبىر-بىرىنەن اينا-قاتەسىز كوشىرىپ العان نەمەسە ۇرلاعان دەۋدەن اۋلاقپىز. ...ءيا، يدەيالار ادامزاتقا، قالا بەردى - اقىندارعا دا ورتاق بولعاندىقتان، بىرىنەن-بىرىنە كوشىپ جۇرەتىنى دە قالىپتى جاعداي...
مىسالى، جۇبان مولداعاليەۆ «مەن قازاق ايەلىنە قايران قالام!» دەگەن ولەڭ جازعان. سول سياقتى، يسرايىل ساپارباي دا «مەن قازاق قىزدارىنا قايران قالام!» دەپ ولەڭ جازدى.
بەتكە ايتقاندى ۇناتاتىن اقىن بايبوتا سەرىكباەۆ اعامىز وسىعان بايلانىستى:
كوزىمە ءوزىم سەنبەي قايران قالام،
ايەل دە، قىز دا جاقسى-اۋ جايراڭداعان.
«ۇرلىقتىڭ ءتۇبى - قورلىق» دەگەن ءسوزدى
قالايشا تاۋىپ ايتقان قايران بابام؟!. - دەپ جازعان بولاتىن. مۇنداي ءۇردىس (ۇقساستىق) ءالى دە بار، قازىرگى جاس اقىندارىمىزدى دا اينالىپ وتپەگەن ەكەن. وسىعان وراي، ەندى گۇلنار سالىقباي، الماس تەمىرباي، بولات شاراحىمباي، اسىلزات ارىستانبەكقىزى، ىقىلاس وجايلاردىڭ ولەڭدەرىنە كەزەك بەرسەك.
ماسەلەن، ا.تەمىرباي «دۇعا» ولەڭىندە:
ايىم تۋىپ سولىمنان،
اداسايىن جولىمنان!
جەتى باستى جالماۋىز
جەتەلەسىن قولىمنان!
قۋ جيىلسىن قاسىما،
ۋ بۇيىرسىن اسىما!
بۇلدىرىقتاي وق جاۋسىن
جۇدىرىقتاي باسىما!
ماڭداي تەرىم قۇرىسىپ،
ساماي تەرىم تىرىسىپ!
جات جەرىندە جاتايىن
ءوزى-وزىممەن ۇرىسىپ!
تاقتان تايسىن تاقىمىم،
جاتقا اينالسىن جاقىنىم!
ومىرەم قاپ، ولەڭىم،
ادىرا قال، اقىلىم!
جۇيكەم، جۇندەي بۇرقىرا،
شىبىن جانىم، شىرقىرا!
ءيتىم ءولىپ ىشىمدە،
ءيىسى شىقسىن سىرتىما!
وتىز ومىرتقام، ءۇزىلىپ،
قىرىق قابىرعام، قاقىرا!
ءىبىلىستىڭ ىلىمىنە قىزىعىپ،
كىر تيگىزسەم،
ءتىل تيگىزسەم
اقىن دەگەن اتىما!!! (ا. تەمىرباي - «اللاجار»، 2004 جىل، كوكشەتاۋ. 7-8-بەت.). ەندى، ا.تەمىربايدىڭ وسى ولەڭىنە ۇقسايتىن - ى.وجايدىڭ «انت» دەگەن ولەڭىن وقىڭىز:
ءىش-سىرتىم يىستەنىپ، ىرىڭدەپ،
يت تالاپ جۇرەگىم جىرتىلسىن.
قابىرعا سۇيەگىم سوگىلىپ،
ءتىل-جاعىم تۇبىنەن قىرقىلسىن.
تانىمنەن پەرىشتە دۇركىرەپ،
جىن-شايتان ءتوسىمدى تاپتاسىن.
كوزىمە كوك شىبىن ۇيمەلەپ،
كورىمە كورتىشقان قاپتاسىن.
انامنىڭ اق ءسۇتى ار بولماي،
جۇرت كەتسىن تۇكىرىپ بەتىمە.
جاراتقان جانىمدى جاقاماي،
جانايىن توزاقتىڭ ورتىنە.
كومۋسىز تاستاڭىز مۇردەمدى،
شىبىن مەن شىركەي جەپ جارىسىن.
اش قۇزعىن كوزىمدى وپىرىپ،
كوك ءبورى كەۋدەمە سارىسىن.
كورىندە كوسىلمەس ءتانىمنىڭ
پوشىمىن قىزىلقۇرت شەرتكىلە.
تەرىمدى تىرىدەي سىپىرىپ،
تەزەگىم تۇسكەنشە تەپكىلە.
ەگەر دە
اقىندىق ارىمدى بىلعاسام! (ىقىلاس وجاي - «ادىرنا»، الماتى، «جالىن»، 2008, 52-53-بەت.). «انت» ولەڭىن وقىعان سوڭ، ەندى ا.ارىستانبەكقىزىنىڭ «سەرت» ولەڭىن دە وقي وتىرىڭىز:
جەلكەم مەنىڭ جەتى جەردەن قيىلسىن،
قاراقۇسقا قارا قانىم قۇيىلسىن.
وكپەم ءوشىپ، جۇرەك قىسىپ تۋلاسىن،
جىنىم بىتكەن جاعاما كەپ جيىلسىن.
قاقىراسىن قارس ايرىلسىن قابىرعام،
شورت ءۇزىلىپ قان ساۋلاسىن تامىردان.
كەشىرىلمەس كەششە بولىپ كەتەيىن،
اقتالمايىن، جارىلمايىن اعىمنان.
كوزىم شىعىپ، اياق-قولدان جان كەتسىن،
ورتكە ورانىپ، ومىرىمنەن ءمان كەتسىن.
جازىلعان جىر ادىرا قاپ جوعالسىن،
الەم بىتكەن مەنى قارعاپ «اندەتسىن».
تۇنەك بولىپ تۇنشىقتىرسىن تاڭعى اسپان،
باقىر باستى ءبىر-اق اتسىن الداسپان.
حالىق بىتكەن بەتىمە كەپ تۇكىرسىن،
اقىندىق پەن اردى ساتىپ الجاسسام!
ءۇش اقىننىڭ ءبىر ولەڭى، كەشىرىڭىز ءۇش ولەڭى وتە-موتە ۇقساس پا، ۇقساس! كۇلەسىز بە، جىلايسىز با؟! مۇمكىن «ءبىر-بىرىنە ۇقساپ تۋعان» «ۇشەم» ولەڭدەردەن شارشاعان بولارسىز؟ الماس - اسىلزات - ىقىلاس... بۇل ەسىمدەر ءارى قاراي دا جالعاسىپ كەتە بەرۋى مۇمكىن، وعان ءبىز دە تاڭعالمايمىز. ءسوزىمىزدى ءارى قاراي جالعاستىرايىق.
اقىن گۇلنار سالىقباي:
سىبىر-سىبىر،
كۇبىر-كۇبىر...
سەنەن قاشىپ بارامىن.
سوزىلمالى ءسىڭىر عۇمىر،
سەنەن قاشىپ بارامىن!
ويلان، دوسىم، ويلىسىماق،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
قويلى اۋىل - قوينى سۇراق،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
جانى اشىماس جالعان ەگەم،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
وبالىما قالعان ولەڭ،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
قوراداعى قورلىق ءومىر،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
تولا الماعان سورلى كوڭىل،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
قايدا بارام قاشقاندا؟! (گ. سالىقباي - «اسپانداعى اڭسارىم»، 30-31-بەتتەر).
وسىعان «ۇقسايتىن» تاعى ءبىر ولەڭگە كەزەك بەرسەك. اقىن بولات شاراحىمباي:
زاماناۋي زاپىران،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
تاسىر-تۇسىر، تاپىراڭ،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
وگەيلەنگەن ولەڭىم،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
كەرەگى جوق كەرەگىم،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
قايىرى جوق بۇل قالا،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
ءبىزدىڭ جاققا ءبىر قارا -
سەنەن قاشىپ بارامىن.
جۇلدىز جۇتقان اق بۇلت،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
ايرىق جولدا اپتىعىپ،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
سۇرقى ناراۋ سۇر نۇكتە،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
تەكتىسى جوق تىرلىكتە
سەنەن قاشىپ بارامىن.
كەلى تۇيگەن كوڭىلىم،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
باقىت قۇمار ءومىرىم،
سەنەن قاشىپ بارامىن.
قايدا بارام قاشقاندا؟!. (بولات شاراحىمباي - «قازىعۇرت عازالدارى»، 33-بەت).
ەكەۋى دە ۇقساس، ولەڭ ءتۇيىنى ءتىپتى بىردەي دەسە بولادى. سەبەبى، بۇل جەردە ەكى اقىن دا: «قايدا بارام قاشقاندا؟!» دەپ اياقتاپ تۇر. وسى جەردە «ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ولەڭ عوي، ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى» دەيتىن «فيلوسوفتار» دا شىعارىنا كۇماندانبايمىن.
مەن ءتىپتى ەندىگى جەردە جاس اقىندار «ءتاڭىردىڭ ءوزى دە شىن، ءسوزى دە شىن» دەپ ولەڭ جازسا ءتىپتى تاڭعالمايتىن بولدىم. مۇنداي-مۇنداي «ۇقساستىقتار» ءبىر ورتادا عۇمىر كەشكەن سوڭ ەمەس، كوپ وقىعاننان شىعار بالكىم... بىراق مەن ءۇشىن ءبىر ويدى عانا ايتاتىن «ەگىز»، «ۇشەم» ولەڭدەر قىزىقتى ەمەس، ءسىزدىڭ دە ءبىرىن عانا الۋعا اقىڭىز بار. ءبىر باتىستىڭ ءپالساپاسىشى: «ناشار اقىن كوشىرەدى، ناعىز اقىن ۇرلايدى» دەگەن ەكەن. بىراق، ءبىز مىسالعا الىپ وتىرعان اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن وسى ەكى توپتىڭ قايسىسىنا جاتقىزارىمىزدى دا بىلمەيمىز. سەبەبى، كىم ۇرلادى، كىم كوشىردى دەگەنگە ناقتى جاۋاپ بەرۋ دە قيىن. بىرەۋى ريزا بولىپ، بىرەۋى «وكپەلەپ» قالۋى مۇمكىن عوي. تەك «ءىشىڭ ءبىلسىن، ءالۋ-اي» دەپ وتىرعان جايىمىز بار...
«اباي-اقپارات»
