تاريحي تۇلعانىڭ باعاسىن بەرۋ ءۇشىن سول باعا بەرۋشى ەڭ الدىمەن تاريحي تۇلعا دارەجەسىنە كوتەرىلۋى كەرەك. كەمىندە تىزەسىنە، توبىعىنا، باقايىنا دەيىن جەتەتىن قال-قۋاتى بولعان ءجون.

وسپان باتىر – ءوز زاماننىڭ التىن اڭىزى، ۇلتتىڭ شىنايى باتىرى. ونى كولەڭكەلەۋ – ۇلتقا دەگەن مەيىردىڭ جەتىمسىزدىگى، سانانىڭ تايازدىعى.

وسپاننىڭ شىنايى باعاسىن بەرۋشى جانە بەرە الماۋشى – بۇگىنگى قىتاي قوعامى. ولار وسپاندى باستى جاۋى ءارى تاريحتاعى اسا قاۋىپتى تۇلعا رەتىندە باعالاپ وتىر. كەزىندە ستالينمەن ساناسقان، اقش-تىڭ نازارىنا ىلىككەن، جياڭ جەشىمەن (جاڭ كايشى) وداق قۇرعان، چويبالسانمەن دوس بولعان، مۋزىدۇڭدى الاڭداتقان وسپان ەندى قىتايدىڭ بۇگىنگى توراعاسى ءشيجينپيڭنىڭ قاراۋىلىنا دا ىلىگىپتى. قحر مەملەكەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءسوز بولعاندا، قازاقتار ماسەلەسىندە وسپاندى «اۋىزعا الۋعا بولمايتىن №1 ادام»  دەپ جاريالاپتى.

راس، بۇل – داتتاۋ، قارالاۋ، قورقۋ، ۇرەيلەنۋ. قازاقتا: «ولگەن بۋرانىڭ باسىمەن ءتىرى اتاندى قورقىتىپتى» دەگەن ءسوز بار. ەندەشە، ولگەن وسپاننىڭ باسىنان ءتىرى قىتايلار نەگە قورقادى؟ شىن مانىندە – بۇل تاريحي تۇلعاعا دەگەن شىنايى باعا. ونىڭ ءوز ۇلتىنا، حالقىنا، ەلىنە-جەرىنە جان تانىمەن بەرىلىپ شاھيد بولعاندىعىنىڭ قاراپايىم مىسالى. بۇل قىتايلاردىڭ «وسپاندى باعالاۋى».

ال، «باعالاماۋىنا كەلسەك» - وسپاندى قارالاۋشى، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋشى توپتار، جەكەلەردىڭ قىتاي يدەياسىنا دەگەن دوستىعى. قىتاي ۇلتىنىڭ عانا ەمەس قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىندەگى بىقسىما، «قۇرت-قۇمىرىسقا» پىشىندەس جىبىرلاقتار قىتاي مۇددەسىمەن يدەيالاس ويعا جۇگىنسە، وندا ولاردىڭ كىم بولعانى؟ قىتاي جاۋ ساناعان وسپانعا جاۋلىق، جات پيعىل تانىتۋشىلاردىڭ ءوزى تار ما، ءورىسى تار ما!؟ قىتاي نەمەسە وزگە دە بىزگە دۇشپان كوزىمەن قاراۋشىلار ۇلتتىڭ ىشىنە ىرتكىش كۇشتەرىن سىڭىرە السا، ءوز باتىرىمىزدى ءوزىمىز كولەڭكەلەسەك، وندا، ءبىزدىڭ كىم بولعانىمىز!؟

وسىنداي ويلاردى جيناقتاي كەلگەندە «وسپان قىتايدىڭ جاۋى ەكەن عوي» دەگەن وي قالىپتاسادى. قىتاي ساياسي توپتارىنىڭ سانالى، ساناسىز سويىل سوعارلارى دا سولاي قارايدى.

قىتاي – «حانزۋ» ۇلت اتى، قحر – قىتاي مەملەكەتى. وسپان قىتاي مەملەكەتىنىڭ دە، قىتاي ۇلتىنىڭ دا جاۋى ەمەس.

ءسوز ارقاۋىن دايەكتى ەتۋ ءۇشىن بۇگىن دە كوزى ءتىرى، وسپاننىڭ تەرگەۋىنە قاتىسقان توقساننىڭ تورىندەگى قالدىباي قانافين اعامىزدىڭ سوزىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك. قالدىباي اعا بىلاي دەيدى: «وسپان تەرگەۋ بارىسىندا كوپ ءسوز ايتتى، انانى-مىنانى اڭگىمەلەدى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى وتىرىك. ونىڭ نەگىزىگى جاۋابى بىرەۋ عانا بولدى. ول – «كىم مەنىڭ ەلىمە-جەرىمە، دىنىمە، تىلىمە تيىسسسە سول مەنىڭ جاۋىم بولدى. ونى قارا قىتاي، اق قىتاي دەپ ايىرمادىم. قارسى وق اتقاندى ايامادىم، قىرعانىم راس. كىنام مەن كۇنام سول بولسا، ءبارى شىن، ەندى ەڭ سوڭعى جازالارىڭدى قولدانىڭدار!» دەگەن ءبىر عانا جاۋاپ توڭىرەگىندەگى ءسوزى ەدى. وسپان شىنىمەن دە قازاقتىڭ اتى-زاتىنا ساي قاس باتىرى بولاتىن».

«كىم مەنىڭ ەلىمە-جەرىمە، دىنىمە، تىلىمە تيىسسسە سول مەنىڭ جاۋىم بولدى» - بۇل سوونااۋ ساق، ھۇن، تۇركى زامانىنان كەلە جاتقان اتالار ءسوزى. ءسوز عانا ەمەس باتىر وعلاندارىنا قالدىرعان التىن اماناتى. وسپان سونى ورىنداۋشىنىڭ سوڭعى ءباھادۇرى، جۇرەگى ىزگى، جاۋىنا قاتال دالا كوكجالى. ورىس زەڭبىرەگىنە قارسى شاپقان كەنەسارى حاننىڭ قىتايلىق شاپقىنشىعا قارسى تۇرعان ءتىرى بەينەسى.

مۇنى قىتايلار جاقسى ءبىلدى. وسپان تىرىلسە تۇركى رۋحى باس كوتەرەتىندەي قورقۋىنىڭ، الاڭداۋىنىڭ سەبەبى دە سول. ولاردىڭ اۋزىنا نەگە احمەتجان قاسىمي، سقاقبەك مونونوۆ، ابدىكارىم ابباسوۆ، دالەلحان سۇگىرباەۆ سىندى جارتىلاي قىزىلداسقان تۇلعالار تۇسپەيدى!؟ نەگە وسپاننان ولەردەي قورقادى.

«وسپاننان قورقادى» دەمەكشى، ءبىر اڭگىمە ەسكە  ورالادى. بالا كەزىم، ءور التاي جەرىندە، ەرتىس جاعاسىندا. اكەمنىڭ اتىنىڭ ارتىنا مىنگەسىپ، قىتايلار «اسكەري پولك» اتايتىن  قىتاي قالاشىعىنا كىردىك. ول كەزدە جول بويىندا ماشينا جوق. ات تۇياعى كوشەلەردى بارابانشا ۇرادى. كوشەدەن قيىس بۇرىلعانىمىز سول ەدى، ەسىك الدىندا ويناپ جۇرگەن قىتاي بالالارى: «قازاقتار كەلە جاتىر، وسپان باندىلار كەلە جاتىر!» دەسىپ، تىرىم-تىراقاي ۇيلەرىنە قاشىپ كىرىپ جاتتى. اندا-مۇندا تەرەزەرىنەن ۇرەيلەنە قاراعان جانارالارى شالىنادى. «اكە، ولار نەگە قاشادى؟ نە دەپ جاتىر؟» دەيمىن مەن. اكەم: «ولار بىزدەن وسپان باندىلارى كەلە جاتىر دەپ قورقىپ قاشتى» دەي كەلىپ، وسپان تۋرالى العاشقى حيكايانى شەرتىپ ەدى.

ول كەزدە وسپاننان ولەردەي تاياق جەپ ءتىرى قالعان قىتايلاردىڭ كوزى بار كەز-ءدى. التاي جەرىندە اقيقاتقا قايتقان گومينداڭشىلاردان قۇرالعان «10-دۆەزيا» اتالاتىن قالا تۇرعىندارىنىڭ سول كەزدەگى بەينەسى بۇل.

جىلدار وزدى. ولار ءبىزدىڭ «تيىسپەيتىنىمىزدى» ءبىلدى، وسپاننىڭ «شىنىمەن دە ولگەنىنە» سەندى. ونداعى قازىرگى جاعداي تۋرالى ويلاڭىز. وسپان سوندا كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن كۇرەسكەن ەكەن!

ەندى وسپان حاقىنداعى تاريحي دەرەكتەرگە مويىن بۇرايىق.

وسپان زامانىندا شىنجاڭ جەرىنە باس كوكتەپ كىرگەندەر گومينداڭشىل قىتايدىڭ شىڭشىساي باستاعان ارمياسى ەدى. ولاردىڭ شىنجاڭعا كىرگەن جالپى سانى 80 مىڭنان استام بولسا، وسپان كەمىندە جارىمىنان ارتىعىن قىرىپ-جويدى. كەيىننەن، ياعني، 1945 جىلى ءبىر-بىرىمەن جاۋ قارا قىتاي (گومينداڭ) مەن قىزىل قىتاي (كومۋنيستىك قىتاي) بىرلەسىپ، وداق قۇرىپ، جاپونعا قارسى تۇردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جەڭىسكە جەتتى. وسىدان كەيىن حالىقارادا وتە كوپ وزگەرىستەر بولدى. اقش پەن كەڭەس وداعى دا وداق قۇردى. الەمدىك دەڭگەيدەگى كوپتەگەن ماسەلەلەردى رەتكە سالدى. سونىڭ ىشىندە موڭعوليانىڭ دەربەستىگى ساقتالىپ، «شىعىس تۇركىستان دەربەستىگى» جويىلدى. شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كۇشپەن تاراتىلىپ، ونى قورعاۋعا تىسرىسقان ءاليحان تورە 1946 جىلى ماۋسىمدا جاسىرىن ۇستالىپ اكەتىلدى. ءاليحاننىڭ قۇلاۋعا اينالعان شاعىندا وداعىنا تارتقان ەكى ادامى وسپان باتىر مەن قاليبەك حاكىم ەدى. قاليبەك حاكىم باسقاشا كۇرەس جولىن تاڭداپ، وسپان ولىسپەي-بەرىسپەيتىن قان مايداندا جالعىز قالدى.

وسى تۇستا وسپان گومينداڭشىل قىتايلاردىڭ ۇسىنىسىن قابىلداپ، ولارمەن ورتاق وداق قۇردى. وسى وداق ارقىلى باستى قاۋىپ – جەر بەتىندەگى قىزىل يمپەريانىڭ اجداھاسىنان ساقتانۋعا ۇمتىلدى. كەڭەس قىزىلى مەن قىتاي قىزىلىنىڭ بىرلەسىپ،  جەر بەتىنە اكەلە جاتقان زۇلماتىن انىق اڭعاردى. تانىدى، ءبىلدى، قارسى تۇردى. بىراق قىلىشى «مەرزىمىنەن كەش سەرمەلدى». قىزىل قىتاي جەڭىسكە جەتتى.

ەگەر، وسپان قىتايمەن (حانزۋ ۇلتىمەن) جاۋ بولسا، گومينداڭشىل قىتايلارمەن بىرلەسەر مە ەدى؟!  ونىڭ جاۋلىعى ۇلتقا ەمەس، وتارلاۋشى جاۋىز كۇشتەرگە عانا قارسى تۇرۋ ەكەنى انىق اڭعارىلادى.

ال، قىزىل قىتاي شىنجاڭعا كىرگەننەن كەيىن دە وسپان اۋەلى ولاردىڭ «شىنايى حالىقشىلدىق» بەت-بەنينەسىن بايقاپ كورۋگە تىرىستى.

نۇرعوجاي باتىر كومۋنيستەر مەن وسپاننىڭ العاشقى قارىم-قاتىناسىنا ايالداعاندا، ءوز ەستەلىكتەرىندە مىناداي سىر شەرتەدى:

«1949 جىلى جازدا گومينداڭ مەن گوڭشانداڭ (قىتاي كومپارتياسى) سوعىسىنىڭ حابارلارى ۇنەمى كەلىپ تۇردى. گومينداڭ اسكەري باسشىلارى قاشا باستادى. امەريكا كونسۋلى دا بولىپ جاتقان ۋاقيعانى ايتىپ تۇردى. ماككيرنان:

– مال جانىڭدى جەرگىلىكتى ۇكىمەتكە بىراق وتكىز. امەريكاعا كەت، مال سوماسىن ءبىز بەرەمىز، – دەپ تە ايتتى. وسپان:

– وتانىمدا تۇرامىن. قاشپايمىن جەردىڭ ارعى بەتىندە جاتقان امەريكا ماعان شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىن قۇرىپ بەرە المايدى. امەريكانىڭ ءسوزى دە وتىرىك. رۋزۆەلتتىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى ارەكەتى بىزگە بەلگىلى. ەكى تاۋدى بىراق كۇيرەتىپ، دۇنيەنىڭ ۇلكەن بازارىن ىزدەگەن. امەريكا قازىر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنداعى ەڭ ۇلكەن ەل ەدى. بۇكىل تۇركىستاندى ورىستار جۇتىپ وتىرسا دا، وعان ءۇش ءجۇز جىلدان بەرى كورسەتكەن كومەگى جوق، – دەپ ماعان كەسىپ ايتتى» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» الماتى، «ساردار» 2008 ج.160 بەت).

وسىنداي الماعايىپ كۇندەردە وسپان قىزىلداردان بىردەن كۇدەر ءۇزىپ كەتكەن جوق. ەڭ باستىسى الدى-ارتىن بارلاپ كورۋ، اقىلمەن شەشۋ، «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ» يدەياسىندا بولدى.

«وسى جەردەن ۇرىمجىگە بارۋعا ۋاڭ جىڭنىڭ 30 مىڭ اسكەرى باسىپ ءوتىپ كەتتى. قۇمىلدا بىرنەشە كۇن تۇرعان ەكەن. 1949 جىلى 20 قاراشادا پەكيننەن، ياعني گوڭشانداڭ(قىتاي كومپارتياسى)نان ءتورت وكىل كەلدى. ونىڭ ءبىرى – ۇيعىر امەت، ءبىرى – دۇڭگەن، ءبىرى – قىتاي بولاتىن. ولارعا وسپان، ءجانىمحاندار: «وسى جەر مالعا جايلى ەكەن. وسى جەردە قونىستانىپ وتىرساق»، – دەگەندى ايتتى. ۋاكىلدەر ماقۇل بولىپ كەتىپ قالدى. وسپان ولارعا: «بۇرىنعى شىنجاڭ دەموكراتيالىق ولكەلىك ۇكىمەتىمەن جاساعان ون ءبىر تارماقتى توقتام بار ەدى. وسى توقتام بويىنشا ۇلتتىق بيلىك وزىمىزدە بولاتىن بولسىن»، – دەگەن تالابىن قويدى. ويتكەنى جاڭ جە جۇڭ “شىنجاڭ ازاماتتارى وزدەرىڭدى وزدەرىڭ باسقارىپ كەتۋ ءۇشىن وقىڭدار. 15 جىلدان كەيىن ەل بولىپ ءبولىنىپ كەتەسىڭدەر”، – دەپ ۋادە بەرىپ، توقتامعا قول قويعان ەدىك. وسى ءبىر اۋىز ءسوز بىزگە ۇلكەن مەدەۋ بولعان ەدى. ويتكەنى گومينداڭنىڭ سوڭعى كەزىندە باتىس تەرىستىك بەس ولكەنىڭ باستىعى بولعان، وعان قوسىمشا شىنجاڭدى بيلەگەن جاڭ جە جۇڭ سول ورنىندا قالىپ، ونى گوڭشانداڭ (قىتاي كومپارتياسى) باتىس تەرىستىك بەس ولكەنىڭ باستىعى ەتىپ بەلگىلەن ەدى. بۇل ادامنىڭ ورىنىندا قالۋى – وسپانعا ۇلكەن مەدەۋ بەردى» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» الماتى «ساردار» 2008 ج.162 بەت).

وسى جايلار اڭگىمە بولعاندا دالەلحان ءجانىمحانۇلى «قيلى زامان، قيىن كۇندەر» كىتابىندا 1949 جىلى جەلتوقساندا وسپاننىڭ ۋاڭىنماۋ، بۇرحان شاھيدي، تاۋ سيو جانە گەنەرال فيڭدىحۋايعا ارناپ جازعان حاتىنىڭ مازمۇنىندا: «حاتتارىڭىزدى الدىق. قىستىڭ قاتتى سۋىق كۇندەرىندە جولعا شىعا المادىق جانە ۇرىمجىگە بارا المادىق. سولاي بولسا دا، ورنىمىزعا ۋاكىل ەتىپ ەكى كىسى جىبەردىك. سىزدەرمەن بەت كورىسىپ، جاعدايلارىمىزدى تۇسىندىرۋمەن بىرگە، بەرگەن نۇسقاۋلارىڭىزدى الىپ قايتادى» دەگەن سوزدەرىنىڭ بارلىعىن ايتادى.

مىنە، وسى وقيعالارعا قاراعاندا جاڭادان كەلگەن قىزىلدار وسپانعا قاراتا ءبىرى ءوز جاعىنا تارتۋعا تىرىسقانى، ەكىنشى جاقتان الدامالاي تۇرۋ ساياساتىن قولدانعانى بايقالسا، وسپاننىڭ دا «ساپتاياقتان اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قاراپ» وتىرعانى سەزىلەدى.

وسپان دا قاراپ جاتپادى. ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى دەگەن ادامدارىن كورنەۋدە كومۋنيستەرگە باعىنىشتى قىلىپ، ولارمەن ءار كۇنى استىرتىن بايلانىستا بولىپ، قارسى جاعىنىڭ جان دۇنيەسى مەن شىنايى ءىس-ارەكەتىن باقىلادى.

ءسويتىپ، توقسان تولعانىپ ويلانعان وسپان: «كومۋنيستەردىڭ ءسوزى مەن ءىس-ارەكەتى بىردەي ەمەس ەكەن، بۇلارعا دا سەنۋگە بولمايدى ەكەن» دەگەن شەشىمگە كەلەدى.

وسى وقيعالارعا قاراپ وتىرىپ، وسپان باتىردىڭ ءبىر ۇلتقا نەمەسە، ءبىر مەملەكەتكە عانا جاۋىعىپ وتىرىماعانى انىق كورىنەدى. جەر بەتىندەگى وتارلاۋشى كۇشتەرگە، سونىڭ ىشىندە قاناتىن كەڭگە جايعان كەڭەستىك جانە قىتايلىق قىزىلداردىڭ جاۋىزدىعىن بارىنشا تانىپ جەتكەنى بايقايمىز.

شىن مانىندە قىزىلدار مەن وسپاننىڭ بىرىگۋ، ىمىراعا كەلۋ يدەياسى كەڭەس وداعىن قۋاتتايتىن توپتار مەن بۇرىنعى «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ» ورنىن يەلەپ وتىرعان «ءۇش ايماقشىلدارعا» مۇلدەم جاقپايتىن.  ىشتەگى ىمىراعا كەلمەس الاۋىز توپتار دا باس پايداسىن ويلاپ، باقاي قۋلىقپەن ارپالىسقا ءتۇستى. شىنجاڭداعى جەرگىلىكتى توپتار مەن تۇلعالار ىشىندە جاڭا قىزىلدارعا كىم بۇرىن جاقسى كورىنىپ قالار ەكەن دەگەن قىزعانىش پەن باقتالاستىق تۋدى. وسپاندى قۇرتۋعا مۇددەلى توپتار كوبەيدى. وكىنىشتىسى وسىنداي تاياز ويلى ادامداردىڭ مۇراگەرلەرى مەن ۇرپاقتارى نەمەسە «اق دەگەنىن العىس بىلگەن» كەيىنگى جاندايشاپتارى وسپاندى ءالى كۇنگە دەيىن جاۋ ساناپ كەلەدى. كەيدە ويدان ويدىرىلعان رۋلىق قاقتىعىستار قازانىنا قۋىرعىسى كەلەدى. بۇل ۇلتتىڭ ىشكى ءىرىڭىن كەۋلەتۋشى يمپەريالاردىڭ لاقسا قۋلىعىنىڭ جۇرناعى ەدى.

ەرلىكپەن باستالىپ، ورلىكپەن جالعاسقان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن «بۇلىككە» بالاعان «ءۇش ايماق» وسپانعا بۇدان بۇرىن دا شوشىنا قارايتىن ەدى. بۇل تۋرالى «شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» («ۇلتتار» باسپاسى، 2000 جىل.) اتتى كىتاپتىڭ 340-بەتىندە: «وسپان، قاليبەك، جاۋجاپ (موڭعول) بۇلىگى ارت-ارتىنان تۋىلعاندىقتان، ءۇش ايماقتىڭ جاعدايى كۇننەن-كۇنگە ۋشىعىپ، مۇشكىل حالگە كىرىپتار بولدى. ۇلتتىق ارميا اسكەري كۇشىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى تۇتاس ءۇش ايماق ۇكىمەتىنە اۋىر قاتەر ءتوندىردى»، – دەپ جازادى.

ەندىگى جەردە  كەڭەستىكتەردىڭ كەڭەسىن بۇزبايتىن، قىتاي بيلىگىنە باسى بايلاۋلى «قىپ-قىزىل»، جاڭا «ءۇش ايماقشىلار» تاريح ساحناسىنا كوتەرىلدى. ءسويتىپ، قىركۇيەكتىڭ باسىندا «ءۇش ايماق» جاق قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جول-جورىق كورسەتۋىنە نەگىزدەلىپ، شىنجاڭ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ كوپ ءتۇرلى جولدارىن قاراستىرىپ، قكپ-نا جاۋاپ حات جازدى. اتالعان حاتتىڭ 6 تارماعىندا: «...ءجانىمحان، قادۋان، وسپان، قاليبەك ت.ب كوپ ساياسي جانە اسكەري قىلمىستىلاردى جازالاپ، مال-مۇلكىنە دەيىن ءمۇسادرالاۋدى» سۇرادى. («جۇڭگو شىنجاڭنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى»، «شىنجاڭ» حالىق باسپاسى، 2006 ج.ءۇرىمجى 313-314 بەتتەر).

وسپان مەن قىزىلداردىڭ ات كەكىلىن كەسىسكەن العاشقى ساتىندە ولاردى تاتۋلاستىرۋعا تالپىنۋشىلاردان گورى اجىراتۋعا، ارا جىگىن اشۋعا ۇمتىلعاندار كوپ بولدى. «ءۇش ايماقشىلاردىڭ»، اتاپ ايتقاندا، وپاننىڭ ومىرباقي قورعاعان مۇددەلى قانداستارىنىڭ بار نيەتى وسپاننىڭ كوزىن قۇرتۋ بولدى.

وسپان دا سوڭعى رەت قارمانىپ قالۋعا كىرىستى. «...قايتادان ءبىر ۇيىم قۇردى. بۇكىل ارميانىڭ باستىعى وسپان، ونىڭ ورىنباسارى جولبارىس بولىپ بەلگىلەندى. ەكى پولكتىڭ باستىعى رەتىندە مەن (نۇرعوجاي – ج.ش) جانە قاپاس ەكەۋمىز بەلگىلەندىك. دالەلحان ءجانىمحانۇلى اسكەري ات، ازىق، كولىك دايىنداۋعا سايلاندى. التىنبەك، كابەن، قاتاي باركول ەلىنىڭ اسكەري باستىقتارى بولىپ سايلاندى» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» الماتى «ساردار» 2008 ج، 165-بەت.) مىنە بۇل وسپاننىڭ قىزىلدارعا رەسمي تۇردە قارسى دايىندىققا كىرىسۋى ەدى.

وسىدان كەيىن وسپان قولى شەگىنە سوعىس جاساپ، گانسۋگە قاراي بەت الدى.

ءبىر قىزىعى ولاردى قىزىلداردان كورى «شارقي» اتالعان «ءۇش ايماقشىلاردىڭ» وكشەلەي قۋى كوبىرەك بولعان كورىنەدى. بۇل جايىندا نۇرعوجاي باتىر اتالعان ەڭبەگىنىڭ 165-166 بەتتەرىندە ءبىرىنشى رەت: «ءبىز سارقامىستا وتىرعانبىز. ءۇش ايماق اتىن جامىلىپ، ورىس ارمياسى كەلىپ باستى. ولارمەن اياۋسىز سوعىسىپ، كوپ ادامىن قىرىپ تاستادىق. قالعان اسكەرلەرى جەڭىلىپ، نوريعا شەگىنىپ كەتتى» دەسە، ەندى بىردە «وسپان، ءجانىمحاندار تاقىرباستاۋ، سارباستاۋعا بارىپ ورنالاستى. ءبىر جۇمادان كەيىن ورىستاردىڭ جالعان شارقي تۇركىستان اتىنداعى اسكەرلەرى كەلىپ باستى»، – دەگەندى ايتادى. دەمەك وسپانداردىڭ ءالى دە بولسا قىزىلدارمەن ءتىل بىرىكتىرۋىنىڭ مۇمكىندىگىنەن الاڭداعان كەڭەس وداعى ءوز ارمياسىن كىرگىزىپ، «ءۇش ايماقشىلارمەن» سايكەسە وتىرىپ، قىزىلداردان بۇرىن قارمانۋدى ويلاعان سياقتى. ءتىپتى ول كومەكتى «ءۇش ايماقشىلاردىڭ» ادەيى سۇراپ الۋى دا نەمەسە قىزىلدىردىڭ ءتۇرتىپ سالىپ، بىلسە دە بىلمەسكە سالىپ تاسادا تۇرۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى.

وسى دالەلدەردى نەگىزگە العاندا: «ءبىز وسپاننىڭ ادامدارى ەدىك» دەپ بەيۋاز اۋىلداردى شاپقان توناۋشى-قاراقشىلاردىڭ دا كەڭەستىك قىزىلدار نەمەسە «ءۇش ايماقشىلدار» جاعىنان ۇيىمداستىرىلعانىن انىق بىلەمىز.

وسپاننىڭ ءوز ادامدارىن باعىندىرعان سىڭايمەن قىزىلداردىڭ ىشىنە كىرگىزىپ، اڭىس اڭداعانى سياقتى، قىزىلدار دا وزىنە ساتىلعان قازاق جانسىزدارى ارقىلى وسپاننىڭ قىبىر-جىبىرىن اڭدىپ وتىردى.

سونداي ساتقىنداردى جولباستاۋشىعا العان قىتاي قىزىلى اقىرى باتىردى تورعا ءتۇسىردى. 1951 جىلى 19 اقپاندا گانسۋدىڭ حايزى دەگەن جەرىندە قولعا ءتۇستى.

تۇيەنىڭ ۇستىنە ماتالىپ، قول-اياعى كىسەندەلىپ بارا جاتقان اكەسىنە قىزى ءپانسيا داۋىس سالىپ جىلايدى. سول ساتتە وشىڭ(وسپان) اقىرىپ: «ءوشىر ءۇنىڭدى، دۇشپاننىڭ الدىندا كوز جاسىڭدى كورسەتپە! مەنى قىتاي مىقتىلىعىنان ۇستاعان جوق، قۇدايدىڭ بۇيرىعىمەن ۇستادى. اللا بۇيىردى، مەنى بايلاپ الدى. مەن وكىنبەيمىن، قايت كەيىن!»، – دەپ پاڭ كۇيىندە اياق-قولى كىسەندەۋلى تۇيە ۇستىندە قايقايىپ كەتە بارادى.

جىلاپ-شۋلاعان اۋىل ادامدارىنا قاراپ: «كوز جاستارىڭدى كول قىلعانشا، ەستەرىڭدى جيناپ، ەرتەڭدەرىڭدى ويلاڭدار!»، – دەپ قاتال ءامىر ەتەدى. حايزىدان دۇڭحۋاڭعا، ودان ۇرىمجىگە جونەلتىلەدى.

باتىر ايتقان سوزىنەن قايتپادى. باس يمەدى. كومۋنيستەر ۇسىنعان اقشا، اتاق، مانساپقا الدانبادى.

1951 جىلى ءساۋىردىڭ 29 كۇنى 52 جاسىندا ءۇرىمجى قالاسىندا ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتىلدى. تاريح الدىندا اپپاق ارىن كىرلەتپەي، ناعىز مۇسىلمان تۇركىنىڭ قاسيەتىن ساقتاپ شاھيت بولدى.

جوعارىدا باياندالعان وقيعالارعا زەر سالىپ قارار بولساق، وسپان ەشقاشان رۋلىق نەمەسە ءبىر ۇلتتى عانا جەك كورۋشىلىك دەڭگەيىندە بولماعان.

كوزى كورگەن قارتتار وسپان بەينەسىن: «ۇساق-تۇيەككە جەلپ ەتپەيتىن، اسا ساباز، ماڭعاز، شەشىمدى جۇرت تارىققاندا عانا ايتاتىن، جول تاپقىش، اقىل-ايلالى، دەسى باسىم جان ەدى. ۇلتىنا ەرەكشە ادال بولاتىن، قايران وشىڭ-اي!» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى.

بۇگىنگى قىتايدا بولىپ جاتقان قازاق نەمەسە وزگەدە مۇسىلمان ۇلتتارىنا جاسالىپ جاتقان قىسىمداردى ويلاعاندا، ولاردىڭ ءبىرىنشى بولىپ «وسپاندى ايتپايسىڭدار!» دەۋىنە قاراعاندا، تاريح ءوز مىنبەرىندە باتىردىڭ رۋحىنا تاعى ءبىر مارتە باس ءيىپ تۇرعانداي بولادى.

ول ۇلتتىڭ، ۇلىستىڭ جاۋى ەمەس، ۇلتتىق رۋح پەن نامىستىڭ جوقشىسى ەدى! ونىڭ رۋحىنىڭ قىزعىش قۇسقا اينالىپ التاي اسپانىندا – تۇركىنىڭ باعزى جۇرتىندا شىرىلداي ۇشىپ جۇرگەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى!

بۇگىنگى شاھيد بولعان كۇنىندە (29 ءساۋىر) باتىر رۋحىنا دۇعا جاساۋدى ۇمىتپايىق، اعايىن!!!

ءجادي شاكەنۇلى

Abai.kz