قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتى ۇيعىرلاردىڭ تاريحي وتانى، ياعني قازىرگى شىنجاڭ-ۇيعىر اۆتونوم رايونىندا   عاسىرلاردان بەرى ءوزىنىڭ بارلىق مۇمكىندىگىمەن دامىپ كەلە جاتقان ەجەلگى جانە كلاسسيكالىق ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ مۇراگەرى. زەرتتەۋشى  عالىمدار ءبىر عاسىرلىق تاريحقا يە بۇل ادەبيەتتىڭ نەگىزىن وتكەن عاسىردىڭ باسىنان، اسىرەسە، 20-30 جىلداردان، ياعني جەتىسۋ جەرىندە ورناعان كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرىنەن باستالاتىندىعىن اتاپ كورسەتكەنى ءمالىم. ويتكەنى كەڭەس يدەياسى كوپ ۇلتتى حالىقتار ادەبيەتىنەن ومىرگە جاڭاشا كوزقاراستا بولۋدى، بىرىنشىدەن، ءسوتسياليزمدى ماداقتاۋدى، بۇرىنعى وتكەن ادەبيەتىنەن مۇلدەم وزگەشە كۇيدە دامۋدى تالاپ ەتتى. سولار قاتارىندا ۇيعىر ادەبيەتى وكىلدەرى دە بۇل تالاپتاردى نازارعا الا وتىرىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىستى. حIح عاسىردىڭ اياعىندا شىعىس تۇركىستاندا قىتاي وتارلاۋىنا قارسى كوتەرىلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى، سول جەردەگى ۇيعىر ادەبيەتى جانە ونىڭ ۋاكىلدەرىنىڭ ساناسىنا ورنىعىپ العان تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك يدەيالارى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ العاشقى ساتىسىندا ءالى ءوشىپ، ۇمىتىلىپ ۇلگەرمەگەن ەدى. بىراق كەڭەس ساياساتىنىڭ قاتتى قىسىمىنان ولار بۇل ماقساتىنان شەگىنۋگە، ءوز تۋىندىلارىنىڭ يدەيالىق مازمۇنىن وزگەرتۋگە، ءتىپتى بۇل ەلدى تاستاپ، باسقا ەلدەرگە شىعىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سوندا دا  ۇيعىر ادەبيەتى كلاسسيكالىق ادەبيەتتىڭ كەيبىر ادەت-عۇرىپتارىنا باعىنعان كۇيدە، سونداي-اق باسقا دا تۋىس حالىقتار ادەبيەتتەرىنىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىلەرىن قابىلداي وتىرىپ وركەندەۋگە باستادى.

جەتىسۋداعى  ۇيعىر ادەبيەتى  دامۋ بارىسىندا ءبىر قاتار باسقىشتاردان وتكەندىگى ءمالىم. ۇيعىر زەرتتەۋشىلەرى تاۋەلسىز قازاقستان داۋىرىنە دەيىنگى بولعان ادەبيەتتى «20 جىلدار ادەبيەتى»، «30 جىلدار ادەبيەتى»، «ۇلى وتان سوعىسى جانە ودان كەيىنگى داۋىردەگى ۇيعىر ادەبيەتى»، «50 جىلدارداعى ادەبيەت»، «زاماناۋي ۇيعىر ادەبيەتى (1960–1970 جىلدار)» دەگەنگە ۇقساس بەس داۋىرگە بولگەن ەدى. بۇنى «ۇيعىر كەڭەس ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ۇجىمدى مونوگرافيادان (Uyghur sowét edebiyatining tarixi 1986) ايقىن كورۋگە بولادى. بۇل كەڭەس داۋىرىندەگى ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ تاريحى جۇيەلى تۇردە زەرتتەلگەن العاشقى عىلىمي ەڭبەك بولاتىن. ەرەكشە ايتا كەتەتىن ءجايت، ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ وركەندەگەن ءداۋىرى 80 جىلدارعا تۋرا كەلەدى، ويتكەنى بۇل ۋاقىتتا ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرلارى مەن تاقىرىپتارى، باعىتتارى مەن تاسىلدەرى جوعارى جەتىستىكتەرگە  جەتتى، جازۋشىلاردىڭ قالامى وتكىرلەندى، جاڭا ەسىمدەر پايدا بولدى جانە تاربيەلەندى.

80 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇكىل كەڭەس وداعى اياسىندا بولعان «قايتا قۇرۋ» نەمەسە «وزگەرتىپ قۇرۋ» رەفورماسى ناتيجەسىندە قوعامدا ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني جانە الەۋمەتتىك وزگەرىستەر جۇزەگە اسا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەت دەموكراتياعا قاراي باعىتتالدى. بۇل ءوز كەزەگىندە بۇكىل كەڭەس ادەبيەتىندە، سونىمەن قاتار ۇيعىر ادەبيەتىندە ەركىن شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا، ءوز ويىن اشىق ايتۋ  مۇمكىندىگىنە الىپ كەلدى.ۇيعىر جازۋشىلارى تاريحي تاقىرىپتارعا كوبىرەك نەگىزدەلۋگە، ءالى سىرى اشىلماعان «اق تاڭداقتاردى» يگەرۋگە، قوعامداعى تەرىس قۇبىلىستاردى سەنىمدى تۇردە سىناۋعا كوڭىل بولە باستادى. بىراق كەيىنگى جىلداردا  ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ  ونىمدىلىگىنىڭ تومەندەۋى  بايقالدى. بۇل، بىرىنشىدەن، جازۋشىلار قاتارىنىڭ ازايۋىمەن بايلانىستى بولدى. ۇيعىر ادەبي ءۇردىسىنىڭ نەگىزىنە اينالىپ، بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ ماقتانىشى بولىپ كەلگەن كوركەم ءسوز زەرگەرلەرى  ھەزمات ابدۋللين، جاماليدين بوساقوۆ، حەليل ھامراەۆ، يليا ءباحتيا، قۋرۆان ءتوحتاموۆ، زيا ءسامادي جانە باسقا دا كوپتەگەن ادىپتەردىڭ دۇنيەدەن كەتۋى ورنى تولماس قاسىرەت بولدى. قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى، ياعني 90 جىلداردان  باستاپ ۇيعىر ادەبيەتىندە تاۋەلسىزدىك، ازاتتىق، ەركىندىك يدەيالارى كورىنىس تاۋىپ، قازاقستاندىق پاتريوتتىق  رۋحتاعى جاڭا قالام يەلەرى شىعا باستادى. بۇنىڭ بارلىعى باۋىرلاس قازاق حالقىنىڭ قولعا كەلتىرگەن جەتىستىكتەرى، تاۋەلسىزدىك سالتاناتىمەن، دوستىق پەن بىرلىك قاسيەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى.

قازاقستانداعى ساياسي ءتۇزىمنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جەتپىس جىلدان كوپ ۋاقىت ىشىندە ۇيعىر ادەبيەتى تاريحىن كەزەڭدەرگە ءبولۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلمادى، ياعني بۇل ماڭىزدى ماسەلەگە ايلانبادى. ادەبيەت تاريحىن كەزەڭدەرگە ءبولۋ تەك قانا ۇيعىر مەكتەپتەرى ءۇشىن تۇزىلگەن «ۇيعىر ادەبيەتى» وقۋلىقتارىندا بەلگىلى دارەجەدە ءوز ورنىن تاپتى، بىراق، ولاردا بۇرىنعى  ۇسىنىستاردان وزگە   وزگەرىستەر بولمادى. قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەننەن كەيىن، 1991 جىلدان كەيىنگى كەزەڭ «تاۋەلسىز قازاقستان ادەبيەتى» دەپ اتالدى. بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، ءبىر عاسىرعا جاقىن تاريحى بار ۇيعىر ادەبيەتىن «حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ۇيعىر ادەبيەتى»، «حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ۇيعىر ادەبيەتى»، «تاۋەلسىز قازاقستان داۋىرىندەگى ۇيعىر ادەبيەتى» دەگەن ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. 20 جىلداردان 50 جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن بولعان ارالىقتاعى ۇيعىر ادەبيەتى تاريحي جانە ساياسي وزگەرىستەرگە بايلانىستى ءبىر ءبۇتىن ءداۋىردى ءوز ىشىنە الادى. 60 جىلداردان كەيىن بولسا، ۇيعىر ادەبيەتىندە كۇرت بۇرىلىس ورىن العان ەدى.

اسىرەسە، 50 جىلداردىڭ ورتاسىندا، سونان سوڭ 60 جىلداردىڭ باسىندا  ۇيعىرلاردىڭ تاريحي وتانىنان ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا كوپتەگەن اقىن، جازۋشىلاردىڭ كوشىپ شىعۋى بۇل جەردەگى ادەبي مۇحيتتىڭ جاندانۋىنا، جاڭا اتاقتى ەسىمدەر مەن سالماقتى شىعارمالاردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. قىسقاسى، بۇل داۋىردە قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتى تاقىرىپ، جانر، ءتىل-ستيل، كوركەمدىك تاعى باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان تەز دامي باستادى. ۇيعىر ادەبيەتى باسقا دا حالىقتار ادەبيەتتەرىمەن تىعىز  بايلانىستا ءوستى، شىنىقتى.

تاريحتان جاقسى ءمالىم، قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىنەن  20 جىلداردان باستالادى. ودان بۇرىن، ياعني قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى داۋىردە كەيبىر شىعارمالار ورتاعا شىقققان بولسا دا، ولار ءبىر ءبۇتىن ادەبي ءۇردىستى قۇرا المايدى. الايدا سول كەزدە ءومىر سۇرگەن نازارعوجا ابۋدۋسەماتوۆ، ءابدۋلھاي ءمۋھاممادي، ابدۋلھەميت عوجامباردي، ھەبيب زاكيري، ءومار ءمۋھاممادي، نۋر يسرايلوۆ، ا. مۋشراپيلوۆ، م. اديلوۆ، ھەزيم يسكانداروۆ، تۋردي ءھاسان، ءمومۇن ھامراەۆ سياقتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعى ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ كەيىنگى داۋىرلەردە وسۋىنە، بايۋىنا نەگىز جاسادى. بۇل كەزدە ۇيعىر ءباسپاسوزىنىڭ ءوسۋى دە جازۋشىلاردىڭ ءوز شىعارمالارىن جاريالاۋ جانە ادەبي پروتسەستىڭ دامۋىنا اسەرىن تيگىزدى.

ەرەكشە ايتا كەتەتىن ءجايت، ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا، اسىرەسە، پوەزيا سالاسى تەز دامىدى. زامان تالابىنا ساي، سول كەزدەگى وزگەرىستەرگە تەز جاۋاپ بەرۋ مۇمكىندىگىنە يە ادەبيەتتىڭ بۇل تۇرىندە كوپتەگەن اقىندار شىعارماشىلىقپەن  اينالىستى. جارىققا شىققان شىعارمالاردىڭ بارىندە دەرلىك جاڭا ءتۇزىمدى ماداقتاۋ احۋالى ورىن الدى. ياعني ازاماتتىق، ساياسي ليريكا ورتاعا شىقتى جانە دامىدى. بۇل ءداۋىر ۇيعىر پوەزياسىندا ونىڭ بارلىق تۇرلەرى، ءتىپتى داستان جانرى دا ۇيعىر اقىندارىنىڭ نازارىندا بولدى. بىراق بۇل جەردە ۇيعىر اقىندارى ۇلتتىق يدەيادان تۇگەل شەگىندى دەگەن قورىتىندى  شىقپايدى. اسىرەسە نازارعوجا ابدۋسەماتوۆ، ءابدۋلھاي ءمۋھاممادي سەكىلدى وسى ءداۋىردىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارىندا تاۋىلسىزدىك، ازاتتىق يدەيالارى ءمالىم دارەجەدە ءوز كورىنىسىن تاپتى. «ۇيعىر بالاسى» اتتى لاقاپپەن تانىلعان اقىن، جازۋشى جانە تاريحشى ن. ابدۋسەماتوۆ شىعارماشىلىعىندا ۇيعىرلاردىڭ تاريحي وتانى شىعىس تۇركىستان جانە وندا جۇرگىزىلگەن ازاتتىق كۇرەسى باسىم ورىندى يەلەيدى. ول بۇل تاقىرىپتى كەڭەس ۇيعىر ادەبيەتىنە العاشقى رەت الىپ كىرگەن جازۋشىلاردىڭ ءبىرى. اقىننىڭ «حان-ءتاڭري»، «سال»، «ويان»، «ۇيعىرىم»، «نازۋگۋم» شىعارمالارى بۇنىڭ جارقىن دالەلى. سوعان ۇقساس ءابدۋلھاي ءمۋھامماديدىڭ «اشىلمايدى كوڭىلىم»، «جاس جۇرەگىم» اتتى ولەڭدەرىندە ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك يدەيالارى شوعىرلانعان. بۇل تاقىرىپ ت. ءھاساننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىندە، سونداي-اق ن. يسرايلوۆتىڭ « ...سىرتىندا»، ھ. يسكانداروۆتىڭ «ۇيعىر قىزى»، «ءحانتاڭرى» پوەمالارىندا دا جالعاسىن تاپتى. ءوز داۋىرىندە بۇل شىعارمالار كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان ۇلتشىلدىق دەپ تانىلىپ، ولاردىڭ اۆتورلارى كەيىنىرەك سول ءتۇزىمنىڭ قۇرباندارىنا اينالدى.

حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ دامۋىندا العاشقى ورلەۋ قۇبىلىسى بايقالعان بولسا، كەيىنگى جىلداردا شەگىنۋ نەمەسە ءبىر جەردە تۇرىپ قالۋ كۇيىن كەشتى. بۇعان سول ءداۋىردىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايلارى سەبەپ بولدى. بۇكىل كەڭەس وداعى اياسىندا بولعان ۇجىمداستىرۋ ساياساتى، اشارشىلىق، 30 جىلدارداعى ساياسي قۋعىنداۋ،  40 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسى، سوعىستان كەيىنگى شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ارەكەتتەرى جانە باسقالار حالىق مادەنيەتىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا تەرىس اسەرىن تيگىزگەن ەدى. ناتيجەدە ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ دامۋى 40 جىلدارعا كەلگەندە توقتاپ قالدى. سوعىس جىلدارىنداعى ۇيعىر ادەبيەتىنە نەگىزىنەن تەك  عانا ەكى اقىن: يسمايل ساتتاروۆ جانە قادير ھاسانوۆ ۋاكىلدىك ەتە الدى.ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ قۇرىلۋ جىلدارىنىڭ سونداي قيىنشىلىقتارىن باستان وتكىزگەنىنە قاراماي، اقىن-جازۋشىلار زامانعا ساي تۋىندىلاردى جازىپ شىعارۋعا تىرىستى.

ارينە، بۇل كەزەڭ ادەبيەتىندە پروزا جانە دراماتۋرگيا سالالارى دا دامىپ، بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. ۇيعىر ادەبيەتىندە پروزا جانرىنىڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى العاشقى قادامدار ءو. ءمۋھاممادي، ن. يسرايلوۆ، ت. ءھاسان، م. ھامراەۆ ءتارىزدى ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى ۋاكىلدەرىنە ءتيىستى. جازۋشىلار بۇل كەزدە كىشى كولەمدەگى شىعارمالاردان پوۆەست، رومان سەكىلدى كولەمى ۇلكەن، ەپيكالىق جانرلارعا بەت تۇزەدى. ن. يسرايلوۆتىڭ «كۇندەر»، «قىزىل تۋ وردەنى»، تۋردي ءھاساننىڭ «زۇلىم وشاعى» پوۆەستتەرى، م. ھامراەۆتىڭ «تولقىندار اراسىندا» رومانى جانە باسقا دا تۋىندىلاردا جەتىسۋداعى  ۇيعىرلاردىڭ ومىرىندە بولعان الەۋمەتتىك، مادەني وزگەرىستەر، ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءوزارا بايلانىستارى،  ادەپتىلىك ماسەلەلەرى سۋرەتتەلدى. «تولقىندار اراسىندا» تۋىندىسى كەڭەس ۇيعىر ادەبيەتىندەگى تۇڭعىش رومان بولىپ، ونىڭ اۆتورىنىڭ سونداي-اق «الاڭنان داۋىس» اتتى تاعى ءبىر رومان جازعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر بارلىعى بەلگىلى. بىراق وسى روماننان ءبىرشاما ۇزىندىلەرى سول ۋاقىتتاعى باسپالاردا شىعارىلسا دا، ول تۋىندى كەيبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى جەكە كىتاپ رەتىندە جارىق كورگەن جوق. بۇل مەزگىلدەگى جازۋشىلار سونىمەن قاتار شىعىس تۇركىستان تاقىرىبىنان تىس قالماي، ەكى مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇيعىرلاردىڭ تۇرمىسىن، باسىنان وتكىزگەن قايعى-قاسىرەتتەرىن كەيدە سالىستىرۋ مانىندە كورسەتۋدى ماقسات ەتتى. ن.يسرايلوۆ، ھ. زاكيريدىڭ جوعارىدا اتالعان «كۇندەر»، «زۇلىم وشاعى» تۋىندىلارى سونىڭ ءبىر ايقىن دالەلى. بۇل كەزەڭ ادەبيەتىندە دراماتۋرگيا سالاسى دا وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن دامي باستاعان ەدى. ا. روزيباقيەۆتىڭ «مانساپقور»، ز. ءباشيريدىڭ «سادىر حاڭرۋق»، ب. قاسيموۆتىڭ «قىرسىق كۇندەر»، ج. اسيموۆ پەن ا. ساديروۆتىڭ «انارحان»، ي. ساتتاروۆ پەن ۆ. دياكوۆتىڭ «عەريپ-ءسانام»، ق. ھاسانوۆتىڭ «تۇمان» اتتى درامالىق تۋىندىلارىنىڭ جارىق كورۋى، 1934 جىلى ۇيعىر تەاترىنىڭ اشىلۋى ۇلتتىق دراماتۋرگيانىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىندا ۇلكەن ءرول اتقاردى. بۇل كەزەڭدەگى پوەزيا، پروزا جانە دراماتۋرگيا سالالارىندا دا ۇيعىر اقىن-جازۋشىلارى حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن كلاسسيكالىق جازبا ادەبيەتىنىڭ باي ۇلگىلەرىن، ادەت-عۇرىپتارىن پايدالانا وتىرىپ، ۇيعىر ادەبيەتىن ءتۇر جانە تاقىرىپ جاعىنان كوپ بايىتتى، جانە دە كەيىنگى كەزەڭ جازۋشىلارى ءۇشىن ۇلكەن  ۇلگى-ونەگە بولا الدى.

حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ۇيعىر ادەبيەتى جاڭا دامۋ كەزەڭىنە كوتەرىلىپ، ونىڭ جانرلىق جانە تاقىرىپ جاعىنان كەڭەيىپ، باسقا حالىقتاردىڭ ادەبيەتتەرىمەن بايلانىسى نىعايدى، جازۋشىلاردىڭ ءوز شىعارمالارىن شىعارۋعا مۇمكىنشىلىكتەر تۋدى.ۇيعىر حالقىنىڭ مادەني ومىرىندە جۇزەگە اسقان جاڭالىقتار، سونىڭ ىشىندە «كوممۋنيزم تۋعي» جانە ونىڭ قوسىمشاسى «يەڭي ھايات» گازەتتەرىنىڭ باسىلىپ شىعۋى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانىندا ۇيعىر ادەبيەتى كەڭەسىنىڭ جانە ونىڭ قۇرامىنداعى «جازۋشى» باسپاسىندا ۇيعىر ءبولىمىنىڭ، جانە دە رەسپۋبليكانىڭ الدىڭعى قاتارلى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا ۇيعىر ءبولىمىنىڭ، راديو جانە تەلەديداردا  ۇيعىرشا  باعدارلامالاردىڭ  اشىلۋى دا سونىڭ ءبىر ايقىن دالەلى. بۇل ءداۋىر ادەبيەتىنە ساي ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى ۇيعىر اقىن-جازۋشىلارىنىڭ داستان جانە رومانعا ۇقساس ەپيكالىق جانرلارعا جۇگىنۋى جانە وسى باعىتتا ۇيعىر حالقىنىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى كەزەڭدەردى، وزگەرىستەردى  سۋرەتتەۋى بولىپ تابىلادى. تاريحي مازمۇنداعى شىعارمالاردىڭ جازىلۋى جانە ولاردى وقىرمانداردىڭ قىزىعۋشىلىقپەن  قارسى الۋى دا، جازۋشىلاردىڭ وتكەن كۇندەرگە، حالقىنىڭ ەركىندىگى ءۇشىن بولعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە ارقا سۇيەۋىنەن كورىندى. ۇيعىر جانە دە قازاق زەرتتەۋشىلەرى تاراپىنان ەڭ ناتيجەلى كەزەڭ دەپ ەسەپتەلگەن ءداۋىر: 70–90 جىلدار ارالىعىنداعى ۇيعىر ادەبيەتىنە زيا ءسامادي، ھەزمات ابدۋللين، جاماليدين بوساقوۆ، يليا ءباحتيا، ءماسيمجان زۋلپيقاروۆ، قۋرۆان ءتوحتاموۆ، پاتيگۇل سابيتوۆا، يۇسۇپباك مۋحليسوۆ، ءيۇسۇپ يلياس، حەليل ھامراەۆ، ماحمۋت ابدۋراحمانوۆ، ساۆۋت يسكانداروۆ، شايم شاۆاەۆ، ساۆۋتجان ماماتقۋلوۆ، ءميرزاحمات مەريموۆ، مۋڭلۋق باقيەۆ، ماليك ساديروۆ، اكرام ساديروۆ، دولقۋن ياسەنوۆ، ءمامتيمين روزيباەۆ، ابدۋمەجيت ءدولاتوۆ، يلاحۋن ءجاليلوۆ، يلاحۋن ھوشۋروۆ، ءحۋرشيدام يلاحۋنوۆا، ابدۋعوپۋر قۋتلۋقوۆ، ابليز ھەزيموۆ، ءراھيمجان روزيەۆ جانە باسقالار ۋاكىلدىك ەتتى. بۇل كەزەڭ ادەبيەتىنىڭ ەڭ باسىندا تۇرعان قازاقستان حالىق جازۋشىسى ز.ءساماديدىڭ «مايمحان»، «جىلدار سىرى» شىعارمالارى قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتىندە روماننىڭ ەپيكالىق جانر رەتىندە قالىپتاسىپ، وزىنە ساي بارلىق ەرەكشەلىكتەرىمەن  ايگىلەندى. راسىندا دا ز.ءسامادي، ج. بوساقوۆ، ھ. ابدۋللين، م. زۋلپيقاروۆ، ت. ءتوحتاموۆ سەكىلدى رومانشىلار تاريحي جانە زاماناۋي تاقىرىپتارعا سۇيەنە وتىرىپ، روماننىڭ ۇيعىر ادەبيەتىندەگى جەتەكشى جانرلاردىڭ ءبىرى بولعانىن دالەلدەدى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى جىلداردا ۇيعىر جازۋشىلارىنىڭ تاريحي وتان – قازىرگى شىنجاڭ-ۇيعىر اۆتونوم رايونىنداعى باۋىرلاستارىمەن بولعان بايلانىستارى ودان سايىن كەڭي  ءتۇستى. وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارىنان كەيىن، كەڭەس وداعى جانە قىتاي اراسىنداعى ساياسي قايشىلىقتارعا بايلانىستى ەكى ەلدىڭ مادەني قاتىناستارى 1980 جىلداردىڭ اقىرىنا دەيىن ءۇزىلىپ قالدى. كوپتەگەن ۇيعىر، قازاق جانە باسقا دا ۇلت زيالىلارى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قۋعىندىق ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان قازاقستان جانە ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى شۇار جانە قازاقستان ۇيعىر جازۋشىلارى اراسىندا تىعىز بايلانىستىڭ ورناۋى، ابدۋرەھيم وتكۇر، تۋردي سامساق، زوردۋن سابير، بوعدا ابدۋللا، تەيپجان ەليەۆ، تۋرعۋن الماس سياقتى اتاقتى اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنىڭ ورتا ازياعا كىرۋى، قايتا باسپادان شىعۋى بۇل جەردەگى ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ءوزىنىڭ وڭ ىقپالىن تيگىزدى. ءوز كەزەگىندە قازاقستان ۇيعىر جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى دا ءۇرۇمچي، قۇلجا، قاشقار، اقسۋ، حوتان، جاركەنت سەكىلدى كوپتەگەن قالالاردا باسپادان شىققان گازەت-جۋرنالداردا، كەيبىر توپتامالاردا جارىق كورىپ، ءوزارا بايلانىستاردى ودان سايىن جاقسارتتى.

قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتى سونىمەن قاتار قىرعىزستاننىڭ جامالدين قاسيموۆ، ءحايرينسا تۋرديەۆا، وزبەكستاننىڭ ءراھيلام ھاپيزوۆا، ھەنيپام ساليحوۆا، يمين ھوسمان، ءياھيا تايروۆ، تاشپولات ءناماتوۆ، سۋلتان جامال سەكىلدى كورنەكتى اقىن-جازۋشىلارىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ءوزارا تاجىريبەلەر الماستى. وسى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتى ورتا ازياداعى جەتەكشى ۇلتتىق ادەبيەتكە اينالدى. ارينە، قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتى باۋىرلاس قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتىمەن دە جاقىن بايلانىستا، تاريحي-ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق وزگەرىستەردى باستان بىرلەسە  وتكىزگەن كۇيدە دامىدى. اسىرەسە قازاق حالقىمەن ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىن بىرگە تارتىسىپ، ارقانداي ساياسي قۋعىندارعا، ەكونوميكالىق داعدارىستارعا، رۋحاني كۇيزەلىستەرگە توتەپ بەرىپ كەلگەن ۇيعىر جازۋشىلارى قازاق حالقى تاۋەلسىزدىككە جەتكەننەن كەيىن، ونىڭ قۋانىشىنا ورتاق بولدى، قيىنشىلىقتاردى بىرگە وتكىزدى.ۇيعىر ادەبيەتى قازاق-ۇيعىر ادەبي دوستىعى نەگىزىندە دامىدى.

تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى ۇيعىر ادەبيەتى بۇگىنگى كۇندە پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگيا جانە بالالار ادەبيەتى سالالارى بويىنشا دامىپ كەلە جاتىر. سونىڭ ىشىندە پوەزيا جەتەكشى سالا بولىپ تابىلادى. «كوپ ۇلتتى قازاقستاننىڭ رۋحاني جانە كوركەم داۋلەتى» (Xamraéw 2014, S. 3). ءاحماتجان ھاشيروۆ، يلاحۋن ءجاليلوۆ، يلاحۋن ھوشۋروۆ، ءحۋرشيدام يلاحۋنوۆا، ابليز ھەزيموۆ، ابدۋعوپۋر قۋتلۋقوۆ ءتارىزدى ۇلكەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ جەتەكشىلىگىندە ۇيعىر ادەبيەتى ەكونوميكالىق داعدارىستاردان پايدا بولعان قيىنشىلىقتاردى  باسىپ وتكەن كۇيدە دامۋدا. ۇيعىر اقىن-جازۋشىلارى ءوز حالقىنىڭ وتكەن تاريحىن بەينەلەۋدى نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ەتىپ بەلگىلەپ، سونىمەن بىرگە جاس قازاقستان مەملەكەتىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىن، ونداعى دوستىق، كەلىسىم، بىرلىك يدەيالارىن ودان ءارى كەڭ تۇردە ۇگىتتەۋ, زامانداستارىنىڭ بۇگىنگى كورىنىسىن، ارماندارىن، ىشكى سىرلارىن، ولارداعى ادامي قاسيەتتەردى جانە كەيبىر كەمشىلىكتەردى كوركەم شىعارمادا شىنايى كورسەتۋ ماقساتىندا ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. ارينە، ۇيعىر ادەبيەتى كوپ جىلداردان بەرى وزگە ۇلت  ادەبيەتتىمەن تىعىز بايلانىستا دامىپ كەلگەن جانە بۇگىنگى كۇندە دە بۇعان ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋدا. بۇل جەردە سول ادەبيەتتەردى جاقىنداتۋدا، سول ارقىلى حالىقتار دوستىعىن ورناتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ كەلە جاتقان اۋدارماشىلىق ونەرگە ەرەكشە ايتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ادەبي بايلانىستارسىز، ءوزارا تاجىريبە الماسۋلارسىز ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ كەلەشەگى تۋرالى ءسوز ايتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن جازۋشىلار جاقسى تۇسىنەدى.ولار سونىمەن بىرگە بۇگىنگى جاھاندانۋ  داۋىرىندە قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتى الدىندا شەشۋگە ءتيىس ماسەلەلەردىڭ جوق ەمەستىگىنە، ولاردى تەك بىرلەسىپ عانا شەشۋگە بولاتىندىعىنا كوز جەتكىزدى.

قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتىندەگى ادەبي جانرلار، ول باسىپ وتكەن جولدار، ادەبيەت الاڭىنا شىققان اقىن-جازۋشىلار، دامىعان ءار ءتۇرلى باعىتتار، جانرلار، تاقىرىپتار، وبرازدار، ءتىل ەرەكشەلىكتەرى جانە باسقالار، ارينە، ءوز كەزەگىندە، جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلۋىن تالاپ ەتكەن ەدى. بۇل ۇلكەن ءبىر عىلىمي سالا بولىپ، سول ماسەلەلەردى ۇيرەنۋ، سونىمەن بىرگە ءبىلىمدى، تاجىريبەلى زەرتتەۋلەرگە بايلانىستى بولدى. جالپى، قازاقستانداعى ۇيعىر ادەبيەتتانۋ ءپانىنىڭ نەگىزدەنۋى جانە دامۋى شىعىستانۋ ءپانىنىڭ اجىراماس بولىگى ۇيعىرتانۋ عىلىمىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. ارينە، ۇيعىرتانۋ ءپانىنىڭ دامۋىنا مەملەكەتتەگى الەۋمەتتىك-ساياسي وزگەرىستەردىڭ دە اسەرى بولدى، ويتكەنى كەڭەس داۋىرىندەگى ادەبيەتتى سول ءتۇزىم يدەولوگياسىنسىز، زاڭ-قاعيدالارىنسىز كوز الدىڭا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

ۇيعىر ادەبيەتتانۋ ءپانىنىڭ العاشقى جەمىستەرى 20–30 جىلدارى پايدا بولعان بولسا دا، ول تەك 60 جىلداردان تارتىپ ەرەكشە ءپان رەتىندە دامىدى.   ادەبيەت دامۋىنىڭ كەزەڭدەرى مەن باعىتتارىن، ونىڭ تاقىرىپتىق جانە جانرلىق ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ مىندەتى عىلىمي-زەرتتەۋ ورىندارىنىڭ، جەكە زەرتتەۋشىلەردىڭ يىعىنا ءتۇستى. مۇنىڭ العاشقى قادامدارىندا ابدۋللا روزيباقيەۆ، نۋر يسرايلوۆ، قادير ھاسانوۆ، ءابدۋلھاي ءمۋھاممادي، نيزام ماۆاەۆ، لەتيپ ءانساري جانە باسقالار ايرىقشا كوزگە ءتۇستى. ۇيعىر ادەبيەتى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جاندانۋىنا ۇيعىر حالقىنىڭ پەرزەنتى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ا. روزيباقيەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن 1918 جىلى اشىلعان «ۇيعىر كلۋبى»، سونىمەن بىرگە «رەۆوليۋتسيالىق ۇيعىر قوعامى»، «التىشاحار ۇيعىرلارىنىڭ وداعى» سەكىلدى ۇيىمدار، 1921 جىلى جۇمىس ىستەي باستاعان «كەدەيلەر داۋسى»، 1924 جىلى جارىق كورگەن «ءبىرىنشى قادام» ادەبي جانە الەۋمەتتىك-ساياسي جۋرنالى، جانە دە «قۇتىلۋ، «قىزىلتاڭ»، «قىزىل وقۋشى»، «جاس ۇيعىر» سياقتى گازەت-جۋرنالدار سەبەپ بولدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇيعىر جازۋشىلارى زەرتتەۋشىلەرمەن باس قوسىپ، ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ سول ۋاقىتتاعى ماڭىزدى ماسەلەرىن شەشۋ، جارىق كورىپ جاتقان شىعارمالار جايلى ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا قويۋ مۇمكىنشىلىگىنە يە بولدى. ۇيعىر ادەبيەتتانۋدىڭ مىندەتتەرىن بەلگىلەۋدە ا. روزيباقيەۆ كوپ كۇش شىعاردى. مىسالى، «كامباعاللار اۆازي» («كەدەيلەر داۋسى») گازەتىندە باسىلعان «باۋىرلاس سابيرجاننىڭ سىنىنا جاۋاپ» اتتى ماقالاسىندا ول بىلاي دەپ جازادى: «جاس ۇيعىر ادەبيەتى جانە جازۋشىلارى نەگىزگى، دۇرىس، تىلەكتەس سىنعا مۇقتاج، باسپامىزدا ادەبي سىنعا كەڭ ورىن بەرۋ قاجەت. بۇدان ءارى باسىلاتىن شىعارمالاردىڭ سانىنا قاراعاندا، ولاردىڭ ساپاسىنا ارتىعىراق كوڭىل ءبولۋ كەرەك» (Kembegheller awazi 1926). ا. روزيباقيەۆ ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ اجىراماس بولىگى بولعان ادەبي سىن ارقىلى ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ كوركەمدىگىن ارتتىرۋ، ءتىلىن بايىتۋ، ونىڭ قازاق، ۇيعىر، قىرعىز، وزبەك ءتارىزدى باۋىرلاس حالىقتار ادەبيەتتەرى قاتارىنان وزىنە لايىقتى ورىن الۋىن  ەرەكشە ايتىپ وتكەن. ارينە، ول جاي سوزبەن عانا شەكتەلىپ قالماي، بۇنى ۇيعىر جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى تۋرالى وي-پىكىرلەرىن باسپالاردا باسىپ شىعارۋ   ارقىلى دالەلدەدى.

ەرەكشە ايتىپ كەتەتىن ءجايت، بۇل جىلدارى باسپالاردا باسىلعان ادەبيەتتانۋعا ساي ماقالالار، رەتسەنزيالار جانە باسقالار ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ جەكە ماسەلەلەرىن كوتەرگەن بولسا دا، ونىڭ ءبىر ءبۇتىن دامۋ باعىتتارىن كورسەتۋگە ءالى دايىن ەمەس ەدى. ۇيعىر ادەبيەتىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ جۇمىستارى تەك 60 جىلدارى ارنايى قولعا الىندى. قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتتانۋ ءپانى 1949 جىلى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتى قۇرامىندا «ۇيعىر-دۇڭگەن مادەنيەتىن ۇيرەنۋ» سەكتورىنىڭ اشىلۋىمەن تەز دامي باستادى. قازاق حالقىنىڭ اتاقتى عالىمى، قازاقستان عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىسى قانىش ساتپاەۆتىڭ باستاماسىمەن اشىلعان ءبولىم كەيىنىرەك ءتىل، تاريح، ەتنوگرافيامەن بىرلىكتە ادەبيەتتانۋ ماسەلەلەرىن دە ۇيرەنۋگە كىرىستى. اتالعان عىلىم ورنىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى ءبىر توپ ۇيعىر ادەبيەتتانۋ عالىمدارىنىڭ تاربيەلەنىپ شىعۋىنا جانە ۇيعىرتانۋ ءپانىنىڭ ءتىل، ادەبيەت، ونەر، تاريح، ەتنوگرافيا سالالارى بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جاندانۋىنا سەبەپ بولدى. ۇيعىر زەرتتەۋشىلەرى تاجىريبەسىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان، ادەبيەت جانە ونەردىڭ ءبىرشاما كەزەڭدەرىنە، زاڭ-قاعيدالارىنا نازار اۋدارىپ، قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە سالماقتى عىلىمي ەڭبەكتەردى دۇنيەگە كەلتىردى. «ەگەر وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزدە ۇلكەن ورتاق زەرتتەۋلەر بولماعان بولسا، ەندى ۇيعىر ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرى بويىنشا ءبىر دوكتورلىق جانە ون جەتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. وننان ارتىق ادەبي-سىني توپتامالار جانە مونوگرافيالار جارىق كوردى، «ۇيعىر كەڭەس ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرى»، «ۇيعىر ادەبيەتىندەگى ءداستۇرلى جانە نوۆاتورلىق ماسەلەلەر» ۇجىمداستىق ەڭبەكتەرى جارىق كوردى» (Aktualnyé problémy sowétskogo uygurowédéniya 1983,  S. 29).ۇيعىر ادەبيەتتانۋىنىڭ جەكە ءپان رەتىندە دامۋىنا العاشىندا 50 جىلداردا، اسىرەسە، باسپا بەتىندە جارىق كورگەن ماقالالار نەگىز بولدى. بۇل جاعىنان تەك زەرتتەۋشى-عالىمدار عانا ەمەس، سونداي-اق شىعارماشىلىقتىڭ ءبىرشاما سالالارىندا كورىنگەن مۋرات ھامراەۆ، ھەزمات ابدۋللين، ماحمۋت ابدۋراحمانوۆ، شاۆدۋن كيبيروۆ، قۋرۆان ءتوحتاموۆ، قادير ھاسانوۆ سەكىلدى عالىمدار، اقىندار، جازۋشىلار، دراماتۋرگتار ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.  جالپى سوعىستان كەيىنگى جىلداردان باستاپ ادەبيەتتانۋ زەرتتەۋلەرى حالىق اۋىز ادەبيەتى، ەجەلگى، كلاسسيكالىق جانە زاماناۋي ۇيعىر ادەبيەتى، ونەر، كوركەم اۋدارما باعىتتارىندا جالعاستى. مۇندا، ءبىرىنشى كەزەكتە، عىلىمي كادرلاردىڭ جەتىلىپ شىعۋى، ياعني ءار ءتۇرلى ءبىلىم جانە عىلىم ورىندارىندا قۇرىلىپ، ارنايى ۇيىمداستىرىلعان عىلىمي كەڭەستەر، ءار جىلدارى وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيالار شەشۋشى ءرول اتقاردى. ولاردىڭ قىزمەتى ناتيجەسىندە ۇيعىر ادەبيەتىن زەرتتەۋشى عالىمدار قاتارىنا مۋرات ھامراەۆ، باتۋر ءارشيدينوۆ، ساۆۋت موللاۋدوۆ، ماھينۋر اليەۆا، قۋرۆان ءتوحتاموۆ، پاتيگۇل سابيتوۆا، ريشات سابيتوۆ، ماحمۋت ابدۋراحمانوۆ، رابيك يسمايلوۆ، ءاحماتجان قاديروۆ ءتارىزدى عالىمدار پايدا بولدى. كەيىنگى جىلدارى ولاردىڭ قاتارىن ا. ھامراەۆ، پ. ءماحساتوۆا، ھ. ھامراەۆ، گ. مولوتوۆا، ر. يۋسۋپوۆ، د. رايحانوۆ، ش. باراتوۆا سەكىلدى جاس زەرتتەۋشىلەر تولتىردى.

قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتتانۋداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى حالىق اۋىز ادەبيەتى، ەجەلگى جانە كلاسسيكالىق ادەبيەت، كەڭەس داۋىرىندەگى جانە زاماناۋي ادەبيەت باعىتتارىندا جۇرگىزىلدى. بۇل زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرى «ۇيعىر ادەبيەتى جانە فولكلورىنداعى جانرلار» (1980), «ۇيعىر حالىق اۋىز ادەبيەتى» (1983), «ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى»  (1983) اتتى كوللەكتيۆتىك مونوگرافيالاردا جانە باسقا دا ەڭبەكتەردە ءوز كورىنىسىن تاپتى. ۇيعىر فولكلورى ۇلگىلەرىن جيناۋ جانە جارىققا شىعارۋ جۇمىستارى حIح عاسىردا ن. پانتۋسوۆ، س. مالوۆ، ۆ. رادلوۆ، گ. ياررينگ سياقتى  اتاقتى زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان باستالىپ، مىنە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. ۇيعىر فولكلورىنىڭ ەرتەگى، بەيىت، قوشاق، ماقال-ماتەل، اڭىز، جۇمباق جانە باسقا دا تۇرلەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋ وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارى قولعا الىنىپ، العاشقى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر تەك 70 جىلدارى جارىق كوردى (Aliéwa 1989, S. 5). ۇيعىرلار شوعىرلانا ورنالاسقان پانفيلوۆ، ۇيعىر، شەلەك، ەڭبەكشىقازاق، تالعار اۋداندارىندا، سونىمەن قاتار الماتى، ەسىك، جاركەنت، تاشكەنت، فرۋنزە (قازىرگى بيشكەك), پرجەۆالسك (قاراقول) قالالارى جانە باسقا دا جەرلەرگە جاسالعان عىلىمي ەكسپەديتسيالار بارىسىندا كوپتەگەن ماتەريالدار جينالدى. م. اليەۆا، م. كابيروۆ، Җ. مۋساەۆ، ھ. ۆاھيدوۆ، ھ. يسكانداروۆ، م. ھامراەۆ، ز. قاھھاروۆ، ع. سادۆاقاسوۆ، ر. سابيتوۆ، ب. ءارشيدينوۆ سياقتىلاردىڭ اۆتورلىعىندا كوپتەگەن توپتامالار جارىق كورىپ، سولار نەگىزىندە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. اتاپ ايتقاندا، بۇل سالادا م. اليەۆانىڭ «ۋيگۋرسكايا سكازكا»، «جانرى ۋيگۋرسكوگو فولكلورا»، ر. سابيتوۆتىڭ «ۇيعىر حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ساتيرا جانە يۋمور» مونوگرافيالارى، «ۇيعىر حالىق اۋىز ادەبيەتى» ۇجىمدىق  مونوگرافياسى باسىپ شىعارىلدى.

قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتتانۋ ءپانىنىڭ دامۋىندا ادەبيەت ماسەلەلەرىنە ارنالعان دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالار، ونداعان مونوگرافيالار، جۇزدەگەن عىلىمي ماقالالار ماڭىزدى ءرول وينادى. بۇل ۇلكەن سالانىڭ باسىندا كورنەكتى عالىم مۋرات ھامراەۆ بولدى.ونىڭ كلاسسيكالىق جانە زاماناۋي ادەبيەتتىڭ ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى ولەڭدىك ولشەم تۋرالى جاساعان زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە جارىق كورگەن «ۇيعىر كلاسسيكالىق جانە قازىرگى زامان پوەزياسىنداعى ۇيقاس»، «تۇركى پوەزياسىنىڭ نەگىزدەرى»، «تۇركى پوەزياسىنىڭ وچەركتەرى» جانە باسقا دا ەڭبەكتەرى الەمنىڭ اتاقتى اقىندارى تاراپىنان جوعارى باعالانعان ەدى. بۇدان تىس ۇيعىر كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى، كلاسسيكالىق جانە ودان كەيىنگى داۋىرلەردەگى ماڭىزدى ماسەلەلەر، ءبىرشاما اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعى،  ادەبي بايلانىستار،  جانر جانە تاقىرىپتار، ولەڭدىك ولشەمدەر، باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەردەگى ەرەكشەلىكتەر س. موللاۋدوۆ، م. ابدۋراحمانوۆ، پ. سابيتوۆا، ر. يسمايلوۆ، ا. ھامراەۆ، پ. ءماحساتوۆا، ر. يۋسۋپوۆ سياقتى  زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە، سونداي-اق ارنايى ادەبيەت ماسەلەلەرىنە ارنالعان ءبىر قاتار ۇجىمدىق مونوگرافيالاردا (2014, 2015) ءوز ورنىن تاۋىپ، بۇل ەڭبەكتەر ۇيعىر ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى.

قورىتىنداپ ايتقاندا، قازاقستان ۇيعىر ادەبيەتى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، ءۇش ۇلكەن كەزەڭدى باسىپ ءوتتى. بۇل كەزەڭدەر تاريحي، ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان ءبىر-بىرىنەن ايرىقشا بولدى. سوعان قاراماستان، ۇيعىر ادەبيەتى ءجۇز جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى ۇستەمدىك ەتكەن كوممۋنيستىك يدەولوگيا، قوعام جانە قوعامداعى بۇرىلىستارعا، وزگەرىستەرگە قاراماي، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاپ قالۋعا، حالىقتىڭ ارماندارىن جۇزەگە اسىرۋعا جانە ۇزاق جىلداردان بەرى كەلە جاتقان ادەبي ادەت-عۇرىپتاردى جالعاستىرۋعا تىرىستى. ول سونداي-اق باسقا حالىقتار، ءبىرىنشى كەزەكتە، باۋىرلاس قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتى جانە ونىڭ جارقىن وكىلدەرىنىڭ ۇلى مۇراسىمەن بولعان كوپعاسىرلىق بايلانىستارىن ساقتاپ قالۋ، زامانعا ساي ادەبي دوستىقتىڭ جاڭا جولدارىن تابۋ ماقساتىندا تىنىم تاپپاي ىزدەنۋدە.

ماقالاعا پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ۋيعۋر سوۆەت ءادابياتينيڭ تاريحي. – المۋتا، 1986. – 230 ب.
2. حامراەۆ ا. ۋيگۋرسكايا پوەزيا نەزاۆيسيموگو كازاحستانا. – الماتى، 2014. – 256 س.
3. كامباعاللار اۆازي، 1926-جيل، 30-مارت.
4. توحتاموۆ ك.، اليەۆا م.، ماماتاحۋنوۆ ۋ. رازۆيتيە ليتەراتۋرى ي يسكۋسستۆا سوۆەتسكيح ۋيگۋروۆ // اكتۋالنىە پروبلەمى سوۆەتسكوگو ۋيگۋروۆەدەنيا. – الما-اتا، 1983. – س. 27-34.
5. ۋيعۋر ءادابياتي ءۆا فولكلوريديكي جانرلار. – المۋتا 1980. – 228 ب.
6. ۋيعۋر ءادابياتينيڭ قيسقيچا تاريحي. – المۋتا، 1983. – 188 ب.
7. ۋيعۋر حاليق ەعيز يجادييتي. – المۋتا، 1983. – 260 ب.
8. اليەۆا م. جانرى ۋيگۋرسكوگو فولكلورا. – الما-اتا، 1989. – 176 س.
9. سوۆرەمەننايا ليتەراتۋرا نارودا كازاحستانا. – الماتى، – 488 س.، ۋيگۋرسكايا ليتەراتۋرا نەزاۆيسيموگو كازاحستانا. – الماتى، 2015.

راحمەتجان يۋسۋپوۆ،  

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قر بعم عك ر.ب. سۇلەيمەنوۆ ات. شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz