بيىل قورقىت، ىقىلاس، سۇگىر، تاتتىمبەت كۇيلەرىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، سامورودوكتاردىڭ ساف ونەرىن بولاشاققا اماناتتاعان اتاقتى قوبىزشى جاپپاس قالامباەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. سوعان وراي قىلقوبىزى كۇڭىرەنگەن بابامىز جايىندا بەلگىلى جۋرناليست جاۋلىباي يماناليەۆتىڭ ەستەلىگىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

مۇحتاردى ءتانتى ەتكەن ونەر

بيىل قورقىت، ىقىلاس، سۇگىر، تاتتىمبەت كۇيلەرىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، سامورودوكتاردىڭ ساف ونەرىن بولاشاققا اماناتتاعان اتاقتى قوبىزشى جاپپاس قالامباەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. سوعان وراي قىلقوبىزى كۇڭىرەنگەن بابامىز جايىندا بەلگىلى جۋرناليست جاۋلىباي يماناليەۆتىڭ ەستەلىگىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

مۇحتاردى ءتانتى ەتكەن ونەر

...ءبىر جولى زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ قوبىزشى جاپپاستىڭ ۇيىنە تەلەفون سوعادى.
– جاپپاس شىراعىم، سەنىڭ جاقسى قوبىزشى ەكەنىڭدى بىلەمىن. تالاي-تالاي راديودان دا، پاتەفون تاباقشالارىنان دا ورىنداۋشىلىق ونەرىڭدى تىڭداعانمىن. مەنىڭ سەنەن سۇرايىن دەگەنىم، وسى سەن اباي اندەرىن قوبىزدا ورىنداي الاسىڭ با؟ – دەيدى.
– ارينە، مۇحتار اعا. ورىنداعاندا قانداي، ءبىز اباي اندەرىن بالا كەزىمىزدەن ايتىپ وستىك قوي، – دەيدى جاپپاس.
– وندا سەن وسى قازىر قولىڭا قارا قوبىزىڭدى الىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە كەل. وڭاشا وتىرىپ ەكەۋمىز اڭگىمەلەسەمىز...
اتاعى دارداي، ءمۇيىزى قاراعايداي قالامگەر ۇيىنە شاقىرعان سوڭ قوبىزشى كىدىرمەي مۇحتار اعاسىنىڭ ۇيىنە بارادى.
– ال قانە، باۋىرىم، قولىڭا قوبىزىڭدى الشى. اباي اندەرىنە سالشى. مەن تىڭدايىن، – دەيدى جازۋشى. سوندا كيەلى قارا قوبىزدىڭ داۋىسى اڭىراپ، اباي كوشەسىنىڭ بويىنا ورنالاسقان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سول كەزدەگى شاڭىراعىندا ۇلى ابايدىڭ اندەرى بىردە كۇڭىرەنىپ، بىردە زارلاپ، بىردە مۇڭايىپ قويا بەرىپتى. «سەگىز اياق»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» سىندى بىرنەشە ءان بىرىنەن سوڭ ءبىرى قازداي تىزبەكتەلىپ، قاسيەتتى قوبىز ۇنىمەن قالىقتايدى.
جازۋشىنىڭ الدە بالالىق شاعى ەسىنە ءتۇستى مە، الدە ەلگە دەگەن ساعىنىشى ما ەكەن، كەكسە تارتقان قالامگەردىڭ كوزىنە جاس ۇيىرىلگەنىن جاپپاس اڭعارعانداي ەدى. بىراق بايقاماعانسىپ، سىر بىلدىرمەگەن. قوبىزشىنىڭ ءبىر كىدىرىس جاساعان ساتىندە:
– اپىر-اي، جاپپاس، سەن ومىرباقي ابايدىڭ قاسىندا ەرىپ جۇرگەن ادام سياقتى كورىنىپ وتىرسىڭ ماعان. مەن ءدال قازىر الماتىدا ەمەس، سوناۋ سەمەي دالاسىندا، اباي ەلىندە، ءدال «قاراشوقىنىڭ» تورىندە وتىرعانداي سەزىنگەنىمدى قاراشى... – دەيدى كوڭىلى الابۇرتىپ. سالدەن سوڭ: – سەنىڭ بالالىق شاعىڭ قاي جەردە ءوتىپ ەدى؟ – دەپ سۇرايدى.
– مەنىڭ بالالىق شاعىم سوزاق ەلىندە وتكەن، اعا، – دەپ جاپپاس قىسقا جاۋاپ قاتادى.
– سەن ەگەر سەمەيدە دە بولعانىم بار ەدى دەسەڭ، مەن كۇماندانباي-اق سەنەر ەدىم. ويتكەنى اباي اندەرىنىڭ يىرىمدەرىن تازا، ەشقانداي جاماۋسىز ورىندايدى ەكەنسىڭ. ەندى سەن ماعان ءوزىڭنىڭ باسقا بىلەتىن نەلەرىڭ بار، سول كۇيلەرىڭدى ورىنداشى. تىڭداپ كورەلىك، – دەپ جازۋشى قوبىزشىنىڭ ورىنداۋشىلىعىنا ەركىندىك بەرگەندەي ەدى.
ال سودان جاپپاس باستاسىن كەرەمەتتى!.. قورقىت بابادان باستاپ، ىقىلاستان، سۇگىر كۇيلەرىنەن، ءتىپتى تاتتىمبەت كۇيلەرىنەن دە توكتى كەلىپ، توكتى كەلىپ.
– اپىر-اي، جاپپاس، جۇمعان جۇدىرىقتاي عانا بولىپ الىپ، تۇلا بويىڭ تۇنىپ تۇرعان التىن ساندىق ەكەن عوي، – دەپ تامسانعان جازۋشى ءوزىنىڭ اسا ريزا بولعانىن جاسىرا المادى. ءبىر ۋاقىتتا: – سەن الگىندە سۇگىردىڭ ءبىر-ەكى ادەمى كۇيلەرىن ورىندادىڭ عوي. ول قايدان شىققان، قاي جەردە ءومىر سۇرگەن كۇيشى؟ – دەپ شۇقشيا قالدى.
– ول كىسى مەنىڭ اتالاس تۋىسقان اعام. مەن ول كىسىدەن كوپ كۇيلەردى ۇيرەنگەن جايىم بار.
– سولاي ما؟ ول قاي جىلدارى ومىردەن ءوتتى؟ – دەپ مۇحتار ومارحانۇلى جانە شۇقشيدى.
– ول كىسى ءتىرى...
– وۋ، ول قالاي بولعانى؟! شىن ايتاسىڭ با؟ – دەپ جارتىلاي شالقالاپ وتىرعان جازۋشى، ورنىنان ءبىر كوتەرىلىپ بارىپ، تولقي سويلەپ، قايتا وتىردى. – ول قايدا تۇرادى؟
– سوزاقتا، – دەگەن جاپپاس جاۋابىن قىسقا قايىرىپ، ودان ارتىققا بارماي، نەندەي ءبىر سىر ساقتاعانداي ەدى.
– وۋ، ونى نەگە وسىندا الدىرىپ، راديو ارقىلى كۇيىن حالىققا تىڭداتپاسقا؟
– – كەلمەيدى، اعا، – دەدى جاپپاس.
– نەگە؟ جاسى قانشاداعى ادام؟ – دەپ مۇحتار اعا سۇراقتان سوڭ سۇراقتى توپەلەي بەردى.
– ول كىسى مۇندا كەلگەندى ايتاسىز، اۋىلدا ءجۇرىپ جۇرتتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، كۇيدى تارتا بەرمەيدى عوي، – دەپ جاپپاس قولىنداعى قوبىزىن قۇنداقتاپ وراي باستادى.
– ونىسى نەسى؟ ونىڭ بۇل مىنەزىندە نەندەي سىر جاتىر؟ – دەپ جازۋشى الدەنەنى سەزگەندەي، جايلاپ قانا سۇراعانداي بولدى.
– اعا، ول ماسەلەنى ءوزىڭىز مەنەن دە گورى جاقسى بىلەسىز دەپ ويلايمىن. 1929-30- جىلدارداعى سوزاق وقيعاسىن بىلەتىن شىعارسىز. سول عوي... – دەپ جاپپاس ءسوزىنىڭ سوڭىن ىشكە جۇتتى.
– ە-ە-ە. ەندى ءتۇسىندىم. الدا قۇدايىم-اي. سول وقيعاعا قاتىسى بولماعاي؟ – دەگەن مۇحاڭ دەمىن ىشىنە جارتىلاي جۇتىپ، جارتىلاي جۇتپاي، جاپپاسقا سۇراۋلى كوزبەن قارادى. جاپپاس جازۋشىنىڭ جورامالىنىڭ دۇرىس ەكەنىن ماقۇلداعانداي، باسىن يزەدى.
مۇحاڭ «قاپ!» دەپ اۋىر كۇرسىندى...
تاپتىشتەپ ايتا بەرسەك، بۇل اڭگىمەنىڭ مازمۇنى بىرازعا بارادى. ءسوزدىڭ قىسقاسى، مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ 1960 جىلى شىمكەنت وبلىسىنا بارىپ، سول كەزدەگى شايان، سوزاق اۋداندارىن ارالاپ، ەل-جۇرتپەن ديدارلاسىپ، ونەرپازدارىن كورىپ: «شايانعا بارساڭ ءانشىمىن دەمە، سوزاققا بارساڭ كۇيشىمىن دەمە» دەگەن اتالى ءسوزىن قالدىرىپتى. ۇلى جازۋشىنىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن ارالاۋىنا جاپپاس كۇيشىنىڭ ونەرى سەبەپكەر بولىپتى. ال جاپپاسقا ۇستازدىق ەتكەن سۇگىر كۇيشىگە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ارنايى بارىپ سالەم بەرۋى، ونىمەن سۇحباتتاسىپ، «ءتىرى تاتتىمبەتتىڭ ءوزى ەكەنسىز عوي» دەۋى – ءوز الدىنا ۇلكەن اڭگىمە. ونەردى تۇسىنگەن، سۇيە بىلگەن ۇلى جازۋشى وڭتۇستىك وڭىرگە وسىلاي ات باسىن بۇرعان ەكەن...
مەنىڭ سۇگىر تۋرالى دەرەكتەردى 1966-67-جىلدان باستاپ ىزدەستىرە باستاعان جايىم بار. قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستەر دايارلايتىن فاكۋلتەتىنىڭ 3-4-كۋرسىندا وقىپ ءجۇرىپ، بالالىق شاعىمنىڭ كۋاسى بولعان سوزاق ەلىنە ءجيى بارۋشى ەدىم. ونداعى ماقساتىم – قاراتاۋ ءوڭىرىنىڭ كۇيلەرىن جيناۋ. تەك كۇيلەردى عانا ەمەس، ولەڭ-جىرلاردى، حيسسالاردى، جاقسى باتالاردى، شەشەندىك سوزدەردى جانە حالىقتىق ءازىل-وسپاق اڭگىمەلەردى، انەكدوتتاردى جيناۋدى ادەت قىلعان جايىم بار. ءبىر جولى 1967-68-جىلدارى سوزاق اۋدانىنا قاراستى «شۋ» سوۆحوزىنا ارنايى باردىم. ونداعى ماقساتىم – سۇگىردىڭ شاكىرتى بولعان كۇيشى – ەرگەنتاي بورسابايۇلىمەن كەزدەسۋ بولاتىن.
ەرگەنتاي اعا توعىز بالانىڭ اكەسى، اڭقىلداعان اڭگىمەشىل ادام ەكەن.
ەرگەنتاي اعانىڭ اكەسى – بورساباي اقساقال كوپ جىل اۋداندىق كەڭەستىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت ەتكەن، كوپتى كورگەن، ەل سىيلاعان ادام بولعان. ول سۇگىرمەن وتە تاتۋ، سىيلاس، سىرلاس كىسىلەر بولسا كەرەك.
اكەسىنىڭ اڭگىمەسىنە بالا كەزدەن قۇلاق ءتۇرىپ وسكەن ەرگەنتاي دا ءارى شەجىرەشى، ءارى كۇيشى بولىپ وسەدى. سول ەرەكەڭنەن جاپپاسقا بايلانىستى بىرەر اڭگىمە ەستىگەنىم بار.
...1933-34-جىلدارى بورساباي اقساقال جولى ءتۇسىپ، تۇركىستان شاھارىنا بارادى. تۇركىستاننىڭ ۇلكەن بازارىندا ويدا جوقتا جاپپاس كەزدەسىپ، «كوكە!» دەپ ونىڭ موينىنا اسىلا كەتىپ، ەڭكىلدەپ جىلاسىن كەلىپ.
– وۋ، جاپپاس شىراعىم، نە بولدى ساعان؟ جىلاما، قوي. قورلانبا ءبۇيتىپ، ءبىز بارمىز، – دەپ بورساباي اقساقال ونى جۇباتادى.
سويتسە، جاپپاستىڭ ابدەن ازىپ-توزىپ، قينالىپ جۇرگەن كەزى ەكەن.
– اۋىلعا نەگە بارمادىڭ؟ – دەسە، «نە اۋىلعا، نە الماتىعا كەتە الماي، ابدەن قور بولدىم. اۋىلدان دا ەشكىم تىرس ەتپەي قالدى عوي...» دەيتىن كورىنەدى جاپپاس.
سودان بورساباي اقساقال جاپپاستىڭ ۇستىنە ءبىرسىپىرا كيىم اپەرىپ، قالتاسىنا ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن سالىپ، الماتىعا جىبەرەدى.
– وقى، شىراعىم، وقۋعا دا، ونەرگە دە تالابىڭ بار بالاسىڭ... – دەپ بورساباي اقساقال، تۇركىستان ۆوكزالىندا جاپپاستى الماتىعا شىعارىپ سالادى... الماتىدا جاپپاستىڭ كۇيلەرى حالىققا كەڭ تارايدى. تەكتى ونەر تالاي جۇرتتى ەرىكسىز وزىنە باۋرايدى...
جاپپاس كۇيشىنىڭ ونەرىنە مۇحاڭ دا ءتانتى ەدى...
ول كەزدەگى ادامداردىڭ جان جىلۋى مەن جاناشىرلىق قاسيەتى دە وزگەشە بولعان-اۋ...

ساۋلە ابەدينوۆا
«ايقىن» گازەتى، 9 ماۋسىم 2009 جىل