مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ: «پرەزيدەنتكە بويالعان ينفورماتسيالار عانا جەتۋى مۇمكىن...»
- اعا، اسسالاۋماعالەيكۋم!
- امان با!
- اباي.كز-تەن عوي.
- احا.
- كەشە پرەزيدەنتپەن زيالى قاۋىم كەزدەستى عوي.
- ءيا، كەزدەستى.
- كوپتىڭ ىشىنەن ءوزىڭىزدى دە بايقادىق.
- ءيا، كەزدەسۋگە قاتىستىم.
- جالپى پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋدە قانداي اڭگىمە بولدى؟ اڭگىمەنى وسىدان باستاساق.
- وندا مىناۋ ادەبيەتتى، ونەردى، عىلىمدى ءوسىرۋ سول ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىنا اسەر ەتۋ ماسەلەسى تۋراسىندا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ءبىراز سويلەدى. «بۇل سالالاردى ءبىز قولداپ وتىرۋىمىز كەرەك. سوندىقتاندا مادەنيەت، ونەر وكىلدەرىنە مەملەكەت تاراپىنان ازدا بولسا، مىنانداي زاماندا قاراجات ءبولىپ تۇرۋدى ماقۇل كورىپ، وسىنى بەرىپ وتىرمىن»،- دەدى پرەزيدەنت. بۇدان بۇرىن دا پرەزيدەنتتىڭ سىياقىسى ەگدە تارتقان ەلۋ ادامعا بەرىلەتىن. قازىر ەندى ادەبيەتتەن، ونەردەن، عىلىمنان ەلۋ جاستى قوسىپتى. سونىمەن، ءجۇز ادامعا بەردى عوي. سونان كەيىن كەزدەسۋگە كەلگەن كىسىلەر سويلەدى. بارلىعى ساياساتتى ماقۇلداپ جاتتى. ەلباسى ءوز تاراپىنان سايلاۋ كەلە جاتىر سوعان ونەر ادامدارى، عالىمدار قاتىسىپ پىكىر ءبىلدىرۋى كەرەك. دۋالى اۋىزدان شىققان ءسوز حالىققا ەرتەرەك جەتەدى. ونەردىڭ كۇشىن پايدالانۋ كەرەك دەگەندى ايتتى.
- كەزدەسۋگە كوڭىلىڭىز تولدى ما؟
- اعا، اسسالاۋماعالەيكۋم!
- امان با!
- اباي.كز-تەن عوي.
- احا.
- كەشە پرەزيدەنتپەن زيالى قاۋىم كەزدەستى عوي.
- ءيا، كەزدەستى.
- كوپتىڭ ىشىنەن ءوزىڭىزدى دە بايقادىق.
- ءيا، كەزدەسۋگە قاتىستىم.
- جالپى پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋدە قانداي اڭگىمە بولدى؟ اڭگىمەنى وسىدان باستاساق.
- وندا مىناۋ ادەبيەتتى، ونەردى، عىلىمدى ءوسىرۋ سول ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىنا اسەر ەتۋ ماسەلەسى تۋراسىندا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ءبىراز سويلەدى. «بۇل سالالاردى ءبىز قولداپ وتىرۋىمىز كەرەك. سوندىقتاندا مادەنيەت، ونەر وكىلدەرىنە مەملەكەت تاراپىنان ازدا بولسا، مىنانداي زاماندا قاراجات ءبولىپ تۇرۋدى ماقۇل كورىپ، وسىنى بەرىپ وتىرمىن»،- دەدى پرەزيدەنت. بۇدان بۇرىن دا پرەزيدەنتتىڭ سىياقىسى ەگدە تارتقان ەلۋ ادامعا بەرىلەتىن. قازىر ەندى ادەبيەتتەن، ونەردەن، عىلىمنان ەلۋ جاستى قوسىپتى. سونىمەن، ءجۇز ادامعا بەردى عوي. سونان كەيىن كەزدەسۋگە كەلگەن كىسىلەر سويلەدى. بارلىعى ساياساتتى ماقۇلداپ جاتتى. ەلباسى ءوز تاراپىنان سايلاۋ كەلە جاتىر سوعان ونەر ادامدارى، عالىمدار قاتىسىپ پىكىر ءبىلدىرۋى كەرەك. دۋالى اۋىزدان شىققان ءسوز حالىققا ەرتەرەك جەتەدى. ونەردىڭ كۇشىن پايدالانۋ كەرەك دەگەندى ايتتى.
- كەزدەسۋگە كوڭىلىڭىز تولدى ما؟
- مەن وندا سويلەگەن جوقپىن. بىراق، ماقساتى دۇرىس. نەگىزگى ماقسات حالىقتىڭ تىنىشتىعى، مەملەكەتتىڭ ىشكى الەۋەتىن ءوسىرۋ. قازىرگى كەزدە قولدانىپ جاتقان يندۋستريالىق ساياسات بار عوي، سول ماسەلەگە ءبىراز توقتالدى. ونىڭ سەبەبى، ءبىز قازىرشە تەك قانا شيكىزاتتى تىرەك ەتىپ وتىرعانمەن، ونىڭ تاۋسىلاتىن كۇندەرى بولادى. سول سەبەپتى ءبىز تۇتىناتىن زاتتاردى ءوزىمىز جاساۋىمىز كەرەك. سىرتقى باسەكەگە توتەپ بەرەتىن زاتتاردى وسى باستان زاۋىت، فابريكالاردى سالىپ وتىرىپ، ءوندىرىستى كۇشەيتىپ، دايارلىق جاساۋىمىز كەرەك. بۇل - قوعامنىڭ الدىنداعى ۇلكەن مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. ول ءۇشىن قازىردەن باستاپ قاجەتتى مامانداردى دايىنداۋعا ءتيىسپىز. وسى جايتتارعا ءبىراز توقتالدى.
- ەندى زيالىلارعا كەلەيىك. كەشە اناۋ «حابار»، «قازاقستان» ارنالارىنان كەزدەسۋدىڭ بارىسىن كورسەتتى. كوردىك. سوندا ءبىر بايقاعانىمىز، پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىندا بولعان ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان اقساقالدارىمىزبەن جاستارىمىز بۇگىنگى - ءسىز بەن ءبىز كورىپ جۇرگەن ەلدىڭ ناقتى جاعدايىنان ءسوز قوزعامادى. ءبارى دە سول بۇرىنعىداي باياعى وتكەن زامانداعىداي ماداق جىرلارى مەن ماقتاۋ سوزدەرىن ارناپ جاتتى.
- سەبەبى، ءسوز بەرگەندە اناۋ وزدەرى بەلگىلەپ قويعان ادامدارعا بەردى. رەتى سولاي ەكەن.
- بەلگىلەپ قويعان با ەكەن؟
- ءيا، سولارعا عانا ءسوز بەردى. ال، باسقالارعا ءسوز بەرىلگەن جوق. بىراق، سويلەگەندەردىڭ بىردە-ءبىرى قازىرگى قوعامنىڭ كەيبىر جاعدايلارى تۋرالى ءسوز ايتپادى. مەن ءوزىم سۇرانىپ، ءسوز الۋدى ىڭعايسىز كوردىم. مەنى الاڭداتىپ وتىرعان ماسەلە - قازاقستانداعى ءدىني احۋال. وسىنىڭ الدىن الماسا، بولمايتىن جاعدايعا بارا جاتىر. تابىنىپ بارا جاتىر. وسىلاردى ايتپاق ەدىم، وعان رەتىم كەلمەدى. باسقا ءبىر جەردە ايتارمىن دەدىم دە قويدىم. يا ءبىر ماقالا جازارمىن.
جالپى بىزدە ءدىننىڭ تاراۋى، سونىڭ تاريحى مىنا سىرتتان كەلگەن دىندەردىڭ ماقساتى تۋرالى تولىق ۇعىم بولۋ كەرەك قوي.
- وتە دۇرىس ايتاسىز، اعا.
- قازىرگى كەزدە شابۋىلدىڭ ءبارى نەگە كەتىپ جاتىر؟ اناۋ حريستيان دىنىنەن كەلەتىندەردىڭ دە ماقساتى - ۇلتتىق داستۇرىمىزدەن ماقۇرىم قالدىرۋ. ودان كەيىن كوسموپوليتتىك نيگيليستىك يدەيانى تاراتۋ. ال ەندى مۇسىلمان دىنىنە كەلەتىن بولساق، بۇرىن ءبىز قالىپتاسقان مىڭداعان جىلدار بويى ۇستانعان جولىمىز بار بولاتىن. قازىر ۋاحابيستەرىڭ دە يمام اعزامنىڭ جولىندامىز دەيتىن بولىپتى. بەت پەردەسىن سونىمەن جابادى. سويتەدى دە، ناسيحاتتارىندا ۋاحابيستىك جولعا ۇندەي باستايدى. مىسالى، اناۋ «اسىل ارنادان» بەرىپ جاتىر «ءلا يللاھا يل اللا، مۇحاممەد راسۋلاللا» دەيمىز عوي، ال ولار «مۇحاممەد راسۋلاللا»-نى الىپ تاستاپ وتىر. بۇل بارىپ تۇرعان سالافيتتىك ءدىندى ءبىزدىڭ ارامىزعا ەكىجۇزدىلىكپەن تاراتۋدىڭ كورىنىسى. تاراتاتىن بولسا، اشىق تاراتۋ كەرەك. ال، بۇلار ءبىزدىڭ الدايدى. «ءبىز يمام اعزام جولىندامىز»،- دەپ شىعا كەلەدى دە، بىلاي بارىپ الگىندەي ناسيحات ايتادى. وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك ەندى.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان ماسەلە بۇگىنگى كۇنى راسىندا دا وتە قاۋىپتى بولىپ تۇر ما؟..
- ەندى بەلگى بەرە باستادى. اۋەلى ءبىزدىڭ بەس بالامىز باردى دا شەشەنستاندا قايتىس بولدى. 21 ادام تۇرمەدەن قاشتى. وزدەرىن وزدەرى جارىپ تاستادى. ونىڭ ىشىندە عىلىم كانديداتى بار. ول كەتتى. ەندى كەشە حالىقتىڭ مولاعا قويعان ەسكەرتكىشىن قيراتقان سەگىز-توعىز بالا ۇستالدى. بۇل بەر جاعىنداعى كورىنىس قانا. ەرتەڭ جارىلىستار باستالادى. فاناتيكتەر دايارلاپ جاتىر ولار. فاناتيك ەمەس، بارلىعىنا سانالى تۇردە قارايتىن ادامداردى دايىنداۋىمىز كەرەك. ارينە، بۇنىڭ كۇشىنىڭ ءبارى سىرتتان كەلىپ جاتقان اقشادا عوي. مەن مىسالى، امەريكاعا بارىپ يسلام ءدىنىن تاراتقىم كەلەدى. بىراق مەن ول جەرگە جەتە المايمىن دا عوي. ماعان اقشا بەرسە، مەن كەتەر ەدىم. ال،بىزدەگى يسلامعا جات اعىمداردى ناسيحاتتايتىندارعا اقشانى كىم بەرىپ جاتىر، نەگە بەرىپ جاتىر؟ بوستان-بوسقا اقشا بەرمەيدى عوي. ونىڭ ساياسي استارى بولادى. سول ساياسي استارعا قىزمەت ەتىپ جاتقان بىزدە ادامدار بار. اناۋ كريشنايتتەر، احمەديزمدەر، ۋاحابيستەر. اشىق پىكىر الاڭىنا شىعۋىمىز كەرەك سولاردىڭ بارىمەن.
- وسىنداي شەتىن ماسەلەلەر ۇلتقا، مەملەكەتكە قاۋىپ ءتوندىرىپ، قوعامدا الاڭ كوڭىل تۋدىرىپ تۇرعاندا، ءبىزدىڭ زيالىلار پرەزيدەنتكە وسىنى ايتپاي نەگە باياعى وزدەرى سالعان سوقپاقپەن كەتتى؟
- ول ەندى اركىمنىڭ ءوزىنىڭ پراۆوسى عوي. پرەزيدەنتكە جاقسى اتتى بولىپ كورىنىپ قالايىن دەپ پروبلەما ايتا قويماعان شىعار. مەن سويلەگەندە ءسوز جوق جاڭاعى ماسەلەنى ايتپاق ەدىم. بىراق ءسوز بەرمەدى. مينيستر قۇل-مۇحامەد انا كىسى سويلەيدى دەپ فاميلياسىن ايتىپ، ءسوز بەرىپ وتىردى.
- قۇل-مۇحامەد ءوزى باسقارىپ وتىرعان ەكەن عوي.
- ءيا، ءوزى باسقارىپ، ءسوزدى سول بەرىپ وتىردى.
- جالپى پرەزيدەنتتىڭ ەلىمىزدەگى ناقتى جاعدايدان حابارى بار سياقتى ما؟
- حابارى بولۋى كەرەك قوي. ينفورماتسيا ول كىسىگە قالاي جەتەدى، و جاعىن بىلمەيمىن. ول كىسىگە ينفورماتسيانى بوياپ بەرۋى دە مۇمكىن. كوپ جاعدايدا حانداردىڭ، ەلباسىلاردىڭ تراگەدياسى وسىنداي جالعان، عىلىمي نەگىزسىز ينفورماتسيانى الۋىندا. ايتپەسە، ول ءبارىن ءبىلىپ وتىراتىن كومپيۋتەر ەمەس.
- ارينە.
- جانىندا كەڭەسشىلەرى بولۋى كەرەك. سول كەڭەسشىلەرى وعان شىندىقتى ايتۋ كەرەك. سوندا بەلگىلى بولادى. ايتپەسە، ءبىزدىڭ پرەزيدەنت العىر، سەزەدى ماسەلەنىڭ ءبارىن. ماسەلە وعان دەن قويا بىلۋىندە. ونى باياعىدا بايقاعانىم. جامبىلدا پرەزيدەنت نازارباەۆپەن جازۋ جانە ۇلتتىق يدەولوگيا تۋرالى ەكى ماسەلەمەن جەكە كەزدەسكەن ەدىم. سوندا مەنىڭ سۇراعىم ەكى-ۇش اي بۇرىن كەتكەن. قيىن سۇراقتاردى پرەزيدەنتكە ايتۋى كەرەك قوي، مىناعان مىناداي جاۋاپ، اناعان مىناداي جاۋاپ دەگەندەي. سوندا پرەزيدەنتتى دايىنداماعانى بايقالدى. ويتكەنى، اتا جازۋ ماسەلەسىندە «ول قانداي جازۋ؟»، دەپ ول كىسى مەنەن سۇراپ وتىردى. سول كەزدە مەن تۇسىندىرگەنمىن. اناۋ ورحون-ەنيسەيدە ويما جازۋ بولادى. دۇنيەدە ءبىرىنشى جارالعان. ءبىز سونى الساق، بالەنىڭ بارىنەن قۇتىلار ەدىك دەدىم عوي. جانە لاتىن جازۋىن الۋ كەرەك دەگەن ماسەلە سول جەردە ايتىلعان. بىرتىندەپ اسىقپاي، اعايىندارىمىزدىڭ ءبارى سوعان ءوتىپ جاتىر. سونى الاتىن شىعارمىز دەگەن. وسىنداي ماسەلەلەر بولعان. پرەزيدەنتتە پەندە. ول بۇكىل قوعامداعى قۇبىلىستاردى، اعىمداردى بىلە بەرمەيدى. وعان جەتكىزىپ وتىرۋ كەرەك.
- پرەزيدەنت كەشەگى كەزدەسۋدە ءۇش تۇعىرلى ءتىل ماسەلەسىن تاعى دا ءسوز ەتىپ وتىردى.
- ءيا، ونى ايتتى. جۇمسارتىپ ايتتى. جالپى تۇبىندە ءبىز ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىمىزدى ءبىلۋ، ەكىنشىدەن ورىس ءتىلىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، تاعدىر ءبىزدى ولارمەن شەكارالاس جاساعان. ازىرشە ينفورماتسيانىڭ كوبىن سولار الادى. ال ەندى سىرتقا شىعۋعا كەلگەندە ساۋدا-ساتتىق، ەكونوميكانىڭ ءتىلى اعىلشىن ءتىلىن بىلمەي بولمايدى. ونىسىنا مەن دۇرىس دەپ قارايمىن. ماسەلە انا ءتىلىمىزدى تۇعىرىنا تۇرعىزۋ كەرەك. ول ءوز ورنىنا تۇرعان سوڭ، قانشا ءتىلدى بىلسەڭدە قاۋىپتى ەمەس. سەبەبى، ونى ءومىر تالاپ ەتىپ وتىر. سوندىقتان ۇشتۇعىرلى ءتىل ماسەلەسىن تەرىس دەي المايمىز. ال، ونى بىلاي بۇرمالاۋعا بولمايدى. ءبىرىنشى ءتىل - ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىمىزدى تۇعىرىنا تۇرعىزۋىمىز كەرەك. ول ءالى تۇرعان جوق. ەكىنشىدەن، الەممەن قاتىناس جاساعان كەزدە ءبىزدىڭ جاستارىمىز سونى ءبىلۋى كەرەك. ساۋدا جۇرگىزەدى، باسقا دا سالادا جۇمىس جۇرگىزەدى. شەتەلدەرگە باردىق قوي. ماڭىراي-ە-ە-پ تۇرامىز. ءتىل بىلمەيمىز. وسى تۇرعىدا قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىرعان نارسە دەپ ءتۇسىندىردى.
- پرەزيدەن ستەپەندياسىنا ادەبيەت، ونەر، عىلىم سالاسىنان ەلۋ جاستى قوسىپتى دەپ جاتىرسىز. اقساقالسىز، اقساقالدىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان قاراعاندا، ارتىڭىزدان ەرىپ كەلە جاتقان ءىنى-قارىنداستارىڭىزدىڭ دەڭگەيى جالپى، زيالىلىعى قانشالىقتى ەكەن؟
- بۇلار ءبىلىمى بار ادامدار عوي. بىراق كوبى ۋىزىنان جارىماعان. ۋىزىنان جارىماعاننان جاقسى جاقسى ءارتىس، جاقسى اقىن، جاقسى عالىم ءولىپ كەتسە دە شىقپايدى. ۋىزىنان جارۋى كەرەك. ولجاستى دۇنيەجۇزى بىلەدى. بىراق، ول ۋىزىنان جارىماعان اقىن. سونداي بىرەۋلەر شىعاتىن شىعار. قازىرگى اندەردى كورىپ وتىرسىڭ عوي. ءان بە سولار؟! ىڭىلداعان، مياۋلاعان نارسەلەر. ءبىز بۇرىنعى جىردى، داستانداردى، ءداستۇرلى اندەردى تىڭدايمىز دا بۇلاردى تىڭدامايمىز. نەگە؟ ءتىپتى، ولاردى وزدەرى دە تىڭدامايدى-اۋ.
- جيىننىڭ سوڭىندا پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىندا بولعان زيالىلار سايلاۋدا نازارباەۆتى قولدايتىندارىن ايتىپتى.
- ءيا، ايتىپ جاتتى.
- نۇرەكەڭدى وزىڭىزدە قولدايسىز با؟
- جاعدايعا بايلانىستى كورەمىز.
سۇحباتتاسقان ءومىرجان ابدىحالىقۇلى
«اباي-اقپارات»
